Państwa, Czechy
Czechy
Informacje ogólne
Czechy, Česko, Republika Czeska, Česká republika, państwo w środkowej części kontynentu europejskiego. Obszar 78 864 km2. Graniczy na północy z Polską, na wschodzie ze Słowacją, na południu z Austrią, na zachodzie z Niemcami.
Większe miasta: Brno (391 tys., 1991), Ostrawa (331 tys., 1991), Pilzno (175 tys., 1991), Ołomuniec (107 tys., 1991), Usti (106 tys., 1991).
Językiem urzędowym jest czeski i słowacki.
Waluta narodowa, korona, dzieli się na 100 halerzy.
Ludność
10,4 mln mieszkańców (1991), średnia gęstość zaludnienia 131,4 osoby/km2. W 1991 w miastach zamieszkiwało 76% ludności. Społeczeństwo tworzą w ogromnej większości Czesi (94% ogółu), poza którymi jedyną liczniejszą grupą są Słowacy (4%). Istnieją niewielkie mniejszości narodowe, głównie polska i węgierska.
Katolicy stanowią najliczniejszą grupę wyznaniową (30% ogółu społeczeństwa), protestanci są grupą znacznie mniejszą (8%), nierzadko spotyka się osoby wyznania husyckiego (3%). Wskaźnik alfabetyzacji wynosi 100%. Przeciętna długość życia mężczyzn 69, kobiet 77 lat.
Warunki naturalne
W Czechach można wyodrębnić trzy duże krainy geograficzne, różniące się między sobą formami ukształtowania terenu. Zachodnią część kraju zajmuje rozległy Masyw Czeski, ukształtowany w okresie hercyńskim. Zbudowany ze skał krystalicznych, głównie granitów i łupków. Ograniczony łańcuchami górskimi Rudaw, Sudetów, Szumawy, Lasu Czeskiego i Lasu Bawarskiego. Szatę roślinną tego regionu tworzą lasy o drzewostanie świerkowo-jodłowym z domieszką sosny i lasy liściaste. Występują tu liczne pokłady złóż mineralnych, m.in. metali kolorowych, rudy żelaza, węgla kamiennego i brunatnego, grafitu i kaolinu.
Od wschodu system Masywu Czeskiego ogranicza Wyżyna Czesko-Morawska. Rzeźbę tego regionu tworzą łagodne wzniesienia o wysokości od 600 do ponad 800 m n.p.m., porozcinane dolinami rzecznymi. Znajdują się tutaj złoża rud żelaza i uranu. Granica ze Słowacją przebiega wzdłuż ukształtowanych w czasie orogenezy alpejskiej bocznych łańcuchów karpackich Małych Karpat i Białych Karpat. Klimat umiarkowany, ciepły, roczna suma opadów 600 mm (w górach do 2000).
Sieć rzeczna dobrze rozwinięta, choć długość rzek na ogół niewielka. Obszar kraju należy do zlewiska trzech mórz: Czarnego (Morava, Dyje wraz z dopływami), Północnego (Łaba, Wełtawa wraz z dopływami) i Bałtyckiego (Odra, Opava).
Historia
Obszar dzisiejszych Czech zasiedlony był już w paleolicie. W VII w. osiedliły się tutaj plemiona słowiańskie. Na przełomie IX i X w. powstało silne Państwo Wielkomorawskie, które w okresie największego rozkwitu obejmowało ziemie Czech, Moraw, Słowacji, północnych Węgier, północnej Austrii, Łużyc, górnej Odry i Wisły. Spadkobiercą upadłego wskutek najazdu Węgrów Państwa Wielkomorawskiego zostały Czechy, zjednoczone pod panowaniem dynastii Przemyślidów. Państwo czeskie uznało zależność od Rzeszy Niemieckiej, przyjęło obrządek łaciński (wcześniej prawosławie). Prowadziło liczne walki zbrojne z Polską i Węgrami, opanowało tereny Moraw. Doszło do znacznej potęgi politycznej i militarnej.
W okresie panowania dynastii Luksemburgów poczyniło szereg zdobyczy terytorialnych, m.in. na Śląsku, w Łużycach i w Brandenburgii. Powstały wówczas i zyskały ogromne znaczenie liczne miasta handlowe, rozwijała się eksploatacja srebra, włókiennictwo. W tym okresie (1348) założono w Pradze pierwszy w środkowej Europie uniwersytet. Po śmierci Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem, zgodnie z umowami dynastycznymi korona czeska przypadła Habsburgom. Rządy tej dynastii przyniosły ze sobą stopniowe ograniczanie suwerenności, germanizację i powolny upadek gospodarczy. Dopiero w drugiej połowie XIX w. nastąpił szybki wzrost ekonomiczny, a Czechy stały jedną z najbogatszych prowincji austriackich.
Po I wojnie światowej, w 1918 proklamowano powstanie Republiki Czechosłowackiej, obejmującej Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, Słowację i Ruś Zakarpacką, od 1920 także część Śląska Cieszyńskiego, Spisza i Orawy. W czasie II wojny światowej Czechy włączono do Rzeszy, Słowacja zyskała formalny status odrębnego państwa, jednak faktycznie była całkowicie uzależniona od Rzeszy. Wyzwolone w 1945 przez wojska radzieckie, od 1948 wspólnie ze Słowacją utworzyły Czechosłowacką Republikę Socjalistyczną. Konstytucja z 1960 wprowadziła formalnie równouprawnienie obu części kraju, do pełnej federalizacji struktur państwowych doszło jednak dopiero w 1969.
W 1989 wskutek rozpadu systemu komunistycznego w Europie i nastrojów antykomunistycznych wewnątrz kraju odsunięto od władzy dotychczasowych przywódców. W następnym roku, w czerwcu, odbyły się pierwsze wolne wybory w których zwyciężyła dotychczasowa opozycja. W 1990 proklamowano powstanie Czeskiej i Słowackiej Republiki Federacyjnej. Krótki okres demokracji parlamentarnej przyniósł znaczne ożywienie tendencji separatystycznych w obu republikach. W ich efekcie w 1993 (1 stycznia) Republika Czechosłowacji została, na mocy uchwały parlamentu federalnego, rozwiązana. Utworzono w jej miejsce dwa odrębne państwa narodowe: Czechy i Słowację. W 1993 pierwszym prezydentem Czech został V. Havel, ponowny wybór 20 I 1998. 22 VII 1998 premierem został lider socjaldemokratów M. Zeman.
Ustrój polityczny
Czeski model demokracji parlamentarnej opiera się na podziale władzy i silnej pozycji prezydenta mającego prawo weta w sprawach ustawodawczych i gwarancję uczestnictwa w finalizowaniu umów międzynarodowych. Prezydent wybierany jest przez parlament na 5 lat, maksymalnie na dwie kadencje. Parlament jest dwuizbowy. Izba Deputowanych (niższa) składa się z 200 posłów, Senat liczy 81 członków.
Gospodarka
Czechy są krajem o bogatych tradycjach gospodarczych. Już w okresie międzywojennym istniał tu dobrze i wszechstronnie rozwinięty przemysł. Czechosłowacja specjalizowała się w eksporcie dóbr konsumpcyjnych jak: buty, odzież, ceramika stołowa. Zakłady przemysłu zbrojeniowego koncernu Škoda cieszyły się dużym uznaniem na rynku międzynarodowym. Dobrze rozwinięta była infrastruktura transportowa, sieć dróg i kolei. Wojna nie poczyniła poważniejszych zniszczeń w tym potencjale.
Przemysł
Przez czterdzieści lat komunistycznych rządów Czechosłowacja znacznie zwiększyła produkcję żelaza, stali walcowanej, cementu, silników i innych produktów przemysłu maszynowego, wyposażenia wojskowego, ciężarówek, chemikaliów, nawozów sztucznych i energii elektrycznej. Chociaż wyniki ilościowo były imponujące, to pod względem jakości, cen i technicznej konkurencyjności na rynkach światowych czeskim produktom brakowało jeszcze wiele. W tym okresie silnie rozbudowano przemysł wydobywczy węgla kamiennego w rejonie Ołomuńca i Ostrawy.
Rolnictwo
Produkcja rolnicza rozwijała się znacznie wolniej, nie zaspokajając często wewnętrznych potrzeb kraju. Ok. 63% ziem ornych kraju było skolektywizowanych. Kolejne 30% znajdowało się w użytkowaniu gospodarstw państwowych. Resztę rozdzielono między 71 tysięcy prywatnych użytkowników, przy czym jedna osoba nie mogła posiadać działki o większej powierzchni niż 1 ha.
Po upadku komunizmu najpilniejszym zadaniem czeskiej polityki gospodarczej stało się zachęcenie zachodniego kapitału do podjęcia inwestycji w kraju, co pomogłoby zmienić przestarzałą strukturę przemysłu, unowocześnić go i podnieść pozycję konkurencyjną czeskich produktów na rynku międzynarodowym. Rząd starał się poprawić obraz kraju na arenie międzynarodowej. Miało temu służyć m.in. podjęcie śledztwa mającego wyjaśnić szczegóły sprzedaży organizacjom terrorystycznym materiałów wybuchowych, który to proceder na szeroką skalę uprawiał rząd komunistycznej Czechosłowacji.
Od stycznia 1991 rozpoczęto wcielać w życie plan transformacji gospodarki - od centralnie zarządzanej do wolnorynkowej. Program zakładał zniesienie kontroli cen na ok. 85% produkowanych dóbr, zamykanie nierentownych przedsiębiorstw państwowych, prywatyzację handlu, ścisłą kontrolę podaży pieniądza i podjęcie działań zmierzających do wprowadzenia wymienialności waluty. W lutym 1991 rozpoczęto negocjacje dotyczące prywatyzacji największych zakładów przemysłowych kraju. Wśród chętnych do kupna bądź współpracy pojawiły się największe firmy światowe, m.in. Procter & Gamble, któremu sprzedano największe w kraju zakłady produkujące środki czystości oraz koncern Volkswagen, który włączył do swojej grupy zakłady samochodowe Škoda.
Po podziale Czechosłowacji w styczniu 1993, oba nowo powstałe państwa uzgodniły ustanowienie między nimi unii celnej i handlowej.
Struktura zaludnienia
Struktura zatrudnienia: rolnictwo 11%, przemysł 47%, usługi i handel 42%. Dochód narodowy w 1991 wynosił 2470 USD na 1 mieszkańca (Czechosłowacja). Stopa inflacji w 1992 - 11,1%. Do największych partnerów handlowych kraju należą Niemcy (odbiorca 26% i dostawca 33% wymiany handlowej, dane z 1992), kraje byłego ZSRR (odpowiednio: 20% i 9%), Austria (9% i 7%), Włochy (5% i 6%) i Polska (4% i 5%).
Obroty z zagranicą w 1991 wynosiły: import - 9387 mln USD, eksport - 8540 mln USD. Przedmiotem eksportu były głównie wyroby przemysłu skórzanego, odzieżowego i papierniczego (łącznie 35%), maszyny i urządzenia, w tym broń (24%), produkty przemysłu chemicznego (10%). Struktura towarów importowanych: surowce energetyczne i paliwa (33%), maszyny budowlane (28%), wyroby przemysłu chemicznego (9%).