POWSTANIE ORGANIZACJI OPOZYCYJNYCH W LATACH 1976-1980 Władze podnoszą ceny, co powoduje falę strajków i zamieszek, m. in. w "Ursusie". Władze, widząc rozmiary protestów, wycofały się z podwyżek, jednak chcąc zastraszyć robotników, poddają uczestników demonstracji represjom. Wywołało to odruch solidarności wśród działaczy opozycyjnych. Na tej fali powstaje Komitet Obrony Robotników, zrzeszający ludzi o różnych poglądach, od socjalistów, marcowych "komandosów" do chadeków i księży. Równolegle KOR prowadził działalność informacyjną - komunikaty i oświadczenia KOR przepisywano na maszynach do pisania i puszczane w obieg. We wrześniu 1976 r. ukazał się pierwszy numer niezależnego od cenzury "Biuletynu informacyjnego". Po raz pierwszy od wielu lat został złamany monopol informacyjny władz PRL. Wkrótce pojawiają się inne, niezależne tytuły. Powstaje Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Uchwala on deklarację "Do społeczeństwa polskiego". Wkrótce ukazał się pierwszy numer miesięcznika ROPCiO "Opinia". Powstaje Niezależna Oficyna Wydawnicza "NOWa". Później monopol wydawniczy władz przełamywały kolejny oficyny niezależne. Rosła liczba tytułów oraz nakładów książek i pism poza zasięgiem cenzury. Na początku roku akademickiego 1977/1978 rozpoczęto w mieszkaniach prywatnych w Warszawie działalność samokształceniową. W styczniu 1978 r. powstało Towarzystwo Kursów Naukowych. Papieżem zostaje Polak, co moralnie podbudowuje opozycjonistów.
WYDARZENIA MARCOWE 1968 W grudniu 1967 i styczniu 1968 krążyły informacje o ograniczaniu przedstawień "Dziadów" Mickiewicza, co związano z oklaskami podkreślającymi antyrosyjskie kwestie dramatu. Zdjęcie "Dziadów" wywołało powszechne oburzenie. W dniu ostatniego przedstawienia spod teatru wyruszył pochód z transparentami; szli do pomnika Mickiewicza. W lutym na UW zbierano podpisy pod petycją protestacyjną. Na podstawie postępowania dyscyplinarnego przeciw osobom zatrzymanym w dniu 30 I z UW usunięto studentów A. Michnika i H. Szlajfera. W ten sposób milicja ponownie zaogniła sytuację wywołując kolejny protesty. 8 DI 1968 r. doszło na dziedzińcu UW do wiecu studentów, na którym przyjęto rezolucję żądającą unieważnienia decyzji w sprawie relegowanych i represjonowanych studentów. Wiec został zaatakowany przez "milicję. Propaganda PRL opisywała protesty jako ekscesy chuliganów i "syjonistów". Usunięto ze stanowisk osoby, których dzieci pojawiły się wśród przywódców buntu studenckiego. Gomułka był zagrożony przez pucz moczarowców, którzy rozpętali antysemicką nagonkę; aby pozostać u władzy, musiał ją zaakceptować. 21 n rozpoczął się strajk na UP i w polibudzie Warszawskiej, gdzie studenci protestowali przeciwko cenzurze, dyskryminacji rasowej, religijnej i narodowej. 25 ffl zwolniono z UW Kołakowskiego, trzech innych profesorów, a także dwoje docentów. Reakcją był wiec 28 Ul, podczas którego uchwalono Deklarację Ruchu Studenckiego. Żądano tam tego, co zwykle: swobody zrzeszania się, wolności opinii, zniesienia cenzury itp. Władze skreśliły 34 osoby z listy studentów i rozwiązały sześć kierunków studiów. Władze rozgromiły marcowy ruch demokratyczny. Wydarzenia stały się pretekstem do rozpoczęcia nagonki antysemickiej i antyinteligenckiej. Wewnątrz PZPR nastąpiły czystki. Choć pucz moczarowski został zahamowany, w kierownictwie gomułkowskim dokonano sporych wyrw. Komuniści w marcu '68 zmobilizowali najciemniejsze siły drzemiące w każdym społeczeństwie - szowinizm, rasizm i ksenofobię, by rozegrać swoje porachunki i przesłonić prawdziwe przyczyny kryzysu społecznego.
POLSKA "ODWILŻ" 5 III 1953 r. zmarł J. Stalin. Rozgorzała walka o schedę po nim; wygrali ją zwolennicy złagodzenia terroru. Władzę w Rosji przejęło "kolektywne kierownictwo", taka też struktura władzy była zalecana państwom satelickim. W Polsce zalecenia radzieckie były przyjmowane bardzo powoli. Pierwsze drgnięcie w monolicie władzy nastąpiło 29-30 X 1953 r., kiedy obok zapowiedzą zmiany kursu w polityce zagranicznej przyjęto nominalnie formułę "kolektywnego kierownictwa". Wzięto też pod kontrolę partii aparat UB. Kontynuowano nagonkę na Kościół. Tymczasem w społeczeństwie i w samej partii dojrzewały zmiany. W pozornie monolitycznym kierownictwie PZPR powstały rysy. Nie wiedząc, jak potoczą się wypadki na Kremlu, rywalizujące grupy w kierownictwie PZPR zahamowały terror. We wrześniu 1954 r. w poznańskiej fabryce Cegielskiego robotnicy po raz pierwszy zbiorowo zastrajkowali przeciw niskim płacom. Do tej pory każdy protest traktowano jako sabotaż i surowo karano; te wydarzenia oznaczały więc przełamanie bariery strachu. Nastąpiły zmiany we władzach. Wysunięto sprawę tortur i nadużyć władzy przez "bezpiekę", piętnowano masowe aresztowania. Biuro Polityczne zetknęło się po raz pierwszy z krytyką działaczy niższych szczebli. Zlikwidowano MBP. Na jego miejsce powołano Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Aresztowano niektórych funkcjonariuszy śledczych byłego MBP. W PZPR wykształcają się obozy pulawian i natolińczyków. Puławianie zyskują przewagę. Oni też tłumaczą i rozprowadzają tajny referat Chruszczowa o zbrodniach Stalina. Wkrótce mają miejsca wydarzenia poznańskiego czerwca.
WALKA O GRANICĘ WSCHODNIĄ Dnia 11. października zakończyła się oficjalnie pierwsza wojna światowa, przegrana przez państwa koalicji centralnej. Dzień ten stał się dla Polski pierwszym dniem niepodległości. Jak się jednak okazało przed Polską stanęło dużo zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych problemów. Głównym problemem odrodzonej Polski stał się temat granic, o których miała rozstrzygnąć walka zbrojna i w mniejszym stopniu zakończona w czerwcu 1919 roku konferencja pokojowa w Wersalu. Od samego początku stanowisko państw Ententy było niejasne. Z jednej strony państwa te widziały chętnie akcję polską przeciw bolszewikom, którzy po 1917 roku przejęli władzę w Rosji. Z drugiej strony protestowały przeciw działaniu armii polskiej na Ukrainie i Białorusi, w których były duże siły anty bolszewickie. Widząc taką sytuację Paderewski zażądał od państw Ententy podania konkretnych zamiarów w sprawie Rosji . w związku z nie uzyskaniem jasnego stanowiska Piłsudski podjął rozmowy z Rosjanami, lecz to posunięcie również nie dało żadnych rezultatów. 21. listopada 1919 roku Polska otrzymała mandat Ligi Narodów na zarządzanie Galicją Wschodnią przez 25 lat. Oprócz tego państwa Ententy dostarczały Polsce duże ilości amunicji, licząc na konfrontację zbrojną między Polską a bolszewicką: Rosją, uważając, iż przyczyni się to do odbudowy „białej Rosji". Nie zachowując konsekwencji Rada Najwyższa Konferencji Pokojowej podjęła dwa i pół tygodnia później decyzję dopuszczającą: administrację polską jedynie na zachód od linii Bug-Kuźnica-Puńsk, popularnie zwanej linią Curzona (zach. Granica Rosji po trzecim rozbiorze Polski). W polskim środowisku politycznym równiet zarysowały się dwie koncepcje wschodniej granicy Polski. Autorem planu inkorporacyjnego byt R. Dmowski. Przewidywał on wcielenie do Polski tych obszarów wschodnich, w których przeważała ludność polska, co miało zapewnić lepsze układy z Rosją. Były to tereny Białorusi, zachodniej Ukrainy i części Litwy. drugim planem była federacyjna koncepcja Piłsudskiego, który najbardziej obawiał się Rosji. W związku z tym zakładał on, iż Polska powinna pomóc Ukrainie i Litwie w budowie ich państwowości. Piłsudski zakładał utworzenie federacji suwerennych państw: litewsko-białoruskiego, ukraińskiego i polskiego, która byłaby w stanie pod wodzą Polski przeciwstawić się spodziewanej agresji rosyjskiej. Tuż po zakończeniu wojny rozpoczęły się we Lwowie walki pomiędzy ludnością polską a regularną armią ukraińską. Po trzech tygodniach dramatycznych walk Lwów został zdobyty przez polskie oddziały. Dalej toczyły się jednak walki w Galicji Wschodniej. Po ich zakończeniu znowu podjęto walki o Lwów (1920 rok) w związku próbą zajęcia miasta przez bolszewików, którym nie udało się jednak tego dokonać. Na początku 1919 roku wojska bolszewickie podjęty oczekiwaną próbę marszu na zachód zajmując Wilno i proklamując tam Lrtewsko-Biatoruską Republikę Rad. Na odsiecz miastu ruszyła polska ofensywa, czego efektem było oswobodzenie zamieszkałej w większości przez Polaków Wileńszczyzny i części Białorusi. Mimo poniesionej klęski, armia bolszewicka na początku 1920 roku podjęła po raz kolejny marsz na zachód, zajmując Kijów. Skłoniło to Piłsudskiego do podjęcia wraz z ukraińskim polityfiem S. Petlura wyprawy na odsiecz miastu. Wcześniej obaj dowódcy podpisali umowę, według której Petlura wyraził zgodę na przebieg granicy polsko-ukraińskiej na rzece Zbrucz. Wiosną 1920 roku Polacy zdobyli Kijów co sprowokowało bolszewików do podjęcia kontrofensywy i Już w czerwcu 1920 roku wojska polskie wraz z armią Pelury zmuszone zostały do cofnięcia się w kierunku Warszawy. W tym samym czasie generał Tuchaczewski rozpoczął działania zaczepne zdobywając Wileńszczyznę. Litwini nie przystąpili jednak do kontrataku, przeciwnie, podpisali z bolszewikami układ pokojowy, na mocy którego Rosjanie odstąpią Litwie Wileńszczyznę w zamian za przemarsz ich wojsk, podejmujących ofensywę na Polskę. Zaowocowało to sforsowaniem w sierpniu 1920 roku Bugu i rozpoczęciem marszu na Warszawę. Na północy zaś armia bolszewicka wkroczyła do Białegostoku. Wraz za armią bolszewicką podążały oddziały władzy cywilnej wraz z oddziałami policji politycznej. Część Polaków z J. Marchlewsidm na czele stworzyli na Białostocczyźnie Tymczasowy Komitet Rewolucyjny. Na terenach zajętych przez bolszewików zaczęły działać trybunały rewolucyjne, mordowano ziemian, oddając ich majątki chłopom. Widząc taką sytuację, już w lipcu 1920 roku zwołano w Spa konferencję państw europejskich, na której od początku przychylna Rosji Wielka Brytania zażądała od Polaków uznania linii Curzona jako podstawy do rokowań z bolszewikami, propozycja to została przez Lenina odrzucona. W związku z zagrożeniem wojną powstał Rząd Obrony Narodowej z W. Witosem i I. Daszyńskim na czele oraz tworzono armię ochotniczą dowodzoną przez generała Hallera. W dniach 12-18 sierpnia rozegrała się decydująca bitwa o Warszawę, której głównodowodzącym był Józef Piłsudski. Obroną miasta kierował gen. Rozwadowski. Początkowo linie obrony przechodziły z rak do rąk. 16 sierpnia z nad rzeki Wieprz ruszyła polska kontrofensywa dowodzona bezpośrednio przez Piłsudskiego. Rozbito lewe skrzydło armii bolszewickiej. Tuchaczewski zarządził odwrót. Piłsudski zwyciężał na całej linii frontu, w tym w bitwie nad Niemnem. Armia Polska na północy przekroczyła rzekę Dźwinę a na południowym wschodzie dotarła do Zbrucza, wypierając bolszewików na wschód. Do podpisania rozejmu doszło w październiku 1920 roku co kończyło wojnę, w której Polska obroniła swej niepodległości i zatrzymała pochód rewolucji bolszewickiej w kierunku Europy zachodniej. 18 marca 1921 r. Podpisano w Rydze traktat pokojowy, który ustalał wspólna granicę wzdłuż rzek Dzisna-Słucz-Zbrucz . W międzyczasie Polacy postanowili zakończyć spór z Litwą o Wileńszczyznę, która zgodnie z wcześniejszym układem litewsko-bolszewickim przypaść miała Litwinom. Litwini zajęli również Suwalszczyznę, skąd wkrótce wojsko polskie ich usunęło. Rezultatem tego był rozejm zawarty pod naciskiem Ligi Narodów, na mocy którego przyznano Suwalszczyznę Polsce a sporny obszar Wileńszczyzny przypaść miał państwu rosyjskiemu, co nie zgadzało się z koncepcją Polaków, którzy chcieli przeprowadzić tam plebiscyt. W tej syt. wojska gen. Żeligowsidego zajęły Wileńszczyznę i utworzono tam Litwę Środkową. O ostatecznej przynależności Litwy Śr. do Polski zadecydowały wybory w sejmie wileńskim, które odbyły się w styczniu 1922 r. . Liga Narodów zaakceptowała te decyzję, z którą nie zgodziła się Litwa i zerwała z Polską stosunki dyplomatyczne. Litwa Środkowa jako ostatni obszar przyłączona została do Polski formując końcowy kształt wschodniej granicy Polski.
KONCEPCJA GRANIC POLSKI W I W.Ś. Pierwsze dwa lata wojny doprowadziły znacznego wykrwawienia armii biorących w niej udział, zmusiło to strony wojujące do szukania nowych rezerw ludzkich, które można by było powołać pod broń. Ogromne możliwości, szacowane na ok. milion potencjalnych żołnierzy dawał Niemcom były zabór rosyjski. W Berlinie rozumiano jednak, iż warunkiem pomyślnego przebiegu akcji werbunkowej mogą być tylko takie ustępstwa polityczne, które zadowolą niepodległościowe ambicje Polaków. Po długotrwałych naradach państwa centralne podjęły pod koniec 1916 roku decyzję powołania do życia Królestwa Polskiego - samodzielnego państwa, z dziedziczną monarchą, konstytucyjnym ustrojem i wojskiem podległym jednak obu sprzymierzonym mocarstwom. W odpowiedniej proklamacji, zwanej aktem 5 listopada, dwaj cesarze: Niemiec i Austro-Węgier, nie określili granic tego „państwa", zawężonego, najogólniej rzecz biorąc, tylko do części byłego zaboru rosyjskiego. Nawet Galicja, mimo przyznania jej szerokiej autonomii, pozostać miała w ramach monarchii habsburskiej. Fakt, że akt ten wysunął oficjalnie sprawę polską na forum międzynarodowe, zmusił także Rosję do wypowiedzenia się w tej kwestii. Zaledwie w miesiąc później, 25 grudnia 1916 roku, w noworocznym rozkazie do armii car Mikołaj n jako jeden z celów wysiłków wojennych Rosji wymienił stworzenie Polski wolnej, złożonej ze wszystkich trzech części, dotąd rozdzielonych. Z ważkim orędziem wystąpił także prezydent Stan6w Zjednoczonych, T. W. Wilson, który 22 stycznia 1917 roku w mowie do Kongresu stwierdził, że warunkiem przyszłego pokoju musi być Polska zjednoczona, niepodległa i rządząca się sama. Zmiany w Rosji wywołane rewolucją lutową skłoniły także do wypowiedzi nowo wyłoniony Rząd Tymczasowy, tym bardziej, że z inicjatywy polskiego socjalisty, A. Więckowskiego, uchwalona została „Odezwa do narodu polskiego" piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, wyrażająca życzenie powstania demokratycznej republiki polskiej. Należy podkreślić, że rada piotrogrodzka była wówczas w rękach mienszewików i socjakewolucjonistów, a bolszewicy stanowili w niej znikomą mniejszość. 30 marca 1917 roku manifest do Polaków wydal także Rząd Tymczasowy, zapowiadając utworzenie niepodległego państwa polskiego ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez naród polski. Manifest ten spowodował, ze sprawa polska przestała być wewnętrzna sprawą Rosji dla jej zachodnich sprzymierzeńców. W rezultacie prezydent Francji R. Poincare podpisał 4 czerwca 1917 roku dekret o tworzeniu armii polskiej we Francji, a wspomniany Komitet Narodowy Polski pod przywództwem R. Dmowskiego został uznany za rzecznika spraw polskich na Zachodzie. Wkrótce uznały go także Anglia, Włochy i Stany Zjednoczone.
STOSUNKI POLSKO - CZESKIE 1918 - 1939 Realia, które ukształtowały granice Polski po roku 1918, to przede wszystkim działania I wojny światowej - walki z Niemcami, bolszewikami i Ukraińcami, ale także -o czym niewiele się mówi - konflikt polsko-czeski o Śląsk Cieszyński. W styczniu 1919 roku wojska czeskie zajęły cały obszar dawnego Księstwa Cieszyńskiego i dotarły do początkowego biegu Wisły. Do starcia doszło w rejonie Skoczowa 29-31 stycznia 1919, w którym wojskiem polskim dowodził płk F. Latinik. Ofensywę czeską udało się zatrzymać, a 3 lutego zawarto rozejm kończący starcia zbrojne w tym rejonie. W latach dwudziestych ztą sytuacje na swych granicach próbowała Polska ratować poprawiając źle stosunki z Czechosłowacją i przekonując ją o wspólnym zagrożeniu niemieckim. Z korzyścią dla południowego sąsiada zakończono spór o Jaworzynę, a w kwietniu 1924 r. zaproszono do Warszawy ministra spraw zagranicznych Czechosłowacji E. Benesza. W wyniku tej wizyty podpisano traktat arbitrażowy, konwencję handlową i umowę w sprawie mniejszości - polskiej w Czechosłowacji i czechosłowackiej w Polsce- Tego dobrze wróżącego na przyszłość kierunku nie udało się jednak utrzymać. Wśród polityków w Pradze przeważać zaczął pogląd, że zbliżenie z Polską prowokuje niemiecki rewizjonizm i jest przez to niebezpieczne dla Czechosłowacji, Nowy etap wzajemnych stosunków przyniósł rok 1938, gdy Hitler po zajęciu Austrii ostrze swej agresywnej polityki skierował przeciwko Czechosłowacji. Kierunek polskich akcji dyplomatycznych w tym okresie, później bardzo krytykowany, wynikał przede wszystkim z biernej i ustępliwej wobec Berlina postawy Francji i Anglii. Niewątpliwie rosnąca potęga hitlerowskich Niemiec trwożyła kierownictwo polskiej polityki zagranicznej. Trudną sytuację pogłębiał fakt, że zwłaszcza Francuzi chcieli powstrzymywać apetyty Hitlera nie własnymi siłami, lecz rękami Moskwy, co było dla polskiej racji stanu szalenie niebezpieczne. Dyplomacja francuska usiłowała na przykład wymusić na Polsce zgodę na stacjonowanie w granicach Polski licznych jednostek Armii Czerwonej, celem ewentualnej pomocy dla zagrożonej hitlerowską interwencją Czechosłowacji. Wpuszczenie na terytorium kraju obcej, wrogiej siły zbrojnej nie mogło wchodzić absolutnie w rachubę i zostało przez rząd polski stanowczo odrzucone. Nie mając więc wpływu na powstrzymanie agresywnych żądań Hitlera w stosunku do Czechosłowacji, Beck zdecydował się, korzystając z okazji, upomnieć o szykanowaną ludność polską na Śląsku Cieszyńskim, który wbrew zasadzie etnicznej, na skutek zbrojnej akcji Czechów, został w 1919-roku oderwany od Polski. Gdy po układach monachijskich, gdzie mocarstwa zachodnie zaakceptowały roszczenia Hitlera, sytuacja państwa czechosłowackiego została praktycznie przesądzona, z Warszawy wystosowano do rządu czeskiego ultimatum z żądaniem natychmiastowego zwrotu Śląska Cieszyńskiego. Ultimatum to zostało spełnione. Wydarzenie to jeszcze bardziej pogorszyło stosunki miedzy obydwoma krajami i postawiło Polskę po stronie Niemiec hitlerowskich.
STOSUNKI POLSKO - RADZIECKIE 1941 - 1943. Atak Niemiec na ZSRR 22 06 1941r. postawił ZSRR w obozie państw walczących z Niemcami- Premier W. Churchill przyjął z zadowoleniem rozpoczęcie wojny radziecko - niemieckiej, obiecał udzielenie pomocy ZSRR i prowadzenie walki z Niemcami aż do ostatecznego zwycięstwa. Rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej przedłużył układ handlowy ZSRR, udzielając mu wszechstronnej pomocy w sprzęcie i uzbrojeniu. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej już następnego dnia po rozpoczęciu wojny, wyraziła nadzieję nawiązania zerwanych stosunków polsko - radzieckich, żądając zrezygnowania przez polityków radzieckich z ziem polskich zagarniętych we wrześniu 1939 r- i utrzymywania dobrosąsiedzkich kontaktów w duchu pokoju ryskiego (1921). 30 07 1941 r. w Londynie został podpisany układ Sikorski - Majski, który zapowiadał przywrócenie stosunków dyplomatycznych, przewidywał utworzenie na terytorium ZSRR Armii Polskiej pod polskim dowództwem, udzielenie amnestii przez władze radzieckie obywatelom polskim. Podpisanie układu Sikorski - Majski wprowadziło normalizację stosunków polsko -radzieckich. Na mocy dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z sierpnia 1941 r. Polacy w ZSRR wyszli na wolność. Podpisana 14 08 1941 r. umowa wojskowa przewidywała powstanie polskiej armii w ZSRR tworzonej z obywateli polskich, którzy w 1939 r. znaleźli się pod okupacją radziecką. Wodzem Armii Polskiej w ZSRR został gen. W. Anders podlegając pod względem organizacji Naczelnemu Dowództwu z gen. Sikorskim na czele. Ambasadorem polskim został w ZSRR prof. S. Kot, który przybył do siedziby ambasady polskiej i zajął się organizowaniem wszechstronnej pomocy dla Polaków. Mimo trudności ZSRR w wojnie z Niemcami, ogromnej pomocy aliantów zachodnich, Stalin zaczął usztywniać stanowisko radzieckie w sprawie Polaków w ZSRR (wcielanie Armii Czerwonej do obywateli polskich narodowości ukraińskiej i białoruskiej) i uznania po wojnie granicy polsko - radzieckiej z 1939 r. na przełomie lat 1941- 1942 rejon koncentracji Armii Polskiej został przeniesiony do Uzbekistanu w rejon Samarkandy. Formowanie się wojska polskiego przebiegało w bardzo trudnych warunkach; brak żywności, sprzętu, itd. Jeszcze 14 08 1941 r. premier W. Brytanii W. Churchill i prezydent USA F.D. Rosvelt podpisali dokument, tzw. Kartę Atlantycką. Sygnatariusze (do Karty przystąpiła niebawem Polska i ZSRR) uznawali prawo narodów do suwerennego wyboru formy rządów po wojnie, do samodzielnego zaakceptowania przebiegu granicy państwowej przez ludność zamieszkującą państwa, do odbudowania państwowości na terenach zajętych przez państwa faszystowskie i stworzenia po wojnie organizacji międzynarodowej, która zapewniłaby pokój światowy. 01 01 1942 r. państwa koalicji antyhitlerowskiej, w tym Polska i ZSRR, podpisały tekst Deklaracji Narodów Zjednoczonych. W marcu 1942 r. Churchill udzielił pełnego poparcia Stalinowi (nowa ofensywa niemiecka) godząc się na propozycje Stalina oparcia powojennej'wschodniej granicy Polski tzn. linii Curzona (zgoda na pozostanie po strome radzieckiej znacznych terenów wschodnich przedwojennego państwa polskiego). W marcu i kwietniu 1942 r. ewakuowano z ZSRR ok. 40 tyś. żołnierzy polskich i osób cywilnych.
AKCJA „BURZA" I POWSTANIE WARSZAWSKIE 1944. Pod okupacją niemiecką Polacy coraz liczniej wstępowali do organizacji wojskowych podziemia, szczególnie do Armii Krajowej - połowa 1944 r. ok. 300 tyś. żołnierzy. Zacieśniała się współpraca między Batalionami Chłopskimi i AK. Mimo porozumienia podpisanego z Narodowymi Siłami Zbrojnymi znaczna część tych formacji nie weszła w skład Armii Krajowej, tworząc samodzielne formacje wojsk narodowych. Sytuacja polityczna na ziemiach polskich była coraz bardziej napięta, po zerwaniu stosunków polsko - radzieckich zaktywizowali działalność polscy komuniści kierowani z Moskwy. Wysuwając hasła narodowe i demokratyczne siali zamęt wśród Polaków nawołując do natychmiastowego podjęcia walki z Niemcami, nie patrząc na konsekwencje. Wobec korzystnego dla A4rmii Czerwonej rozwoju wydarzeń na froncie wschodnim i zbliżania się wojsk radzieckich do ziem polskich władze polityczne i wojskowe Polski podziemnej podjęły przygotowania do wybuchu powszechnego powstania antyniemieckiego w chwili załamywania się potęgi niemieckiej. Stosunek Armii Krajowej i polityków polskich na ziemiach polskich do wojsk radzieckich został określony w depeszy Rządu RP z Londynu z lutego 1944 r.: uznano, że Armię Czerwoną należy traktować jak sprzymierzeńca, unikać starć z wyjątkiem koniecznej samoobrony, podjąć na tyłach frontu akcję dywersyjną Burza, opanować teren i witać wkraczające oddziały radzieckie jako gospodarze. 03 01 1944 r. oddziały Armii Czerwonej wkroczyły na przedwojenne ziemie polskie, W takiej sytuacji oddziały Armii Krajowej podjęty walkę z Niemcami początkowo współpracując z wojskami radzieckimi. Dramatyczny przebieg akcji „Burza" miał miejsce na Wileńszczyźnie - żołnierze AK pod dowództwem płk A- Wilka - Krzyżanowskiego wspólnie z wojskami radzieckimi w połowie lipca 1944 r. zajęli Wilno. Okres wspótpracy szybko się zakończył - ok. 5 tyś. polskich żołnierzy zostało podstępnie aresztowanych przez NKWD, wobec odmowy wstąpienia do armii gen. Z- Berlinga zostali zesłani do gułagów, a dowódcy AK i urzędnicy władz delegatury i administracji aresztowani i straceni. Podobnie było w obszarze lwowskim AK (lipiec 1944, dow. płk W. Janka - Filipkowski) i okręgu lubelskim (lipiec 1944, po wyzwoleniu wielu miast i ujawnieniu się struktur wojskowych i cywilnych Polski podziemnej, dow. płk K.E. Tumidąjski). W konsekwencji akcji „Burza": cele militarne zostały osiągnięte; próby realizacji celów politycznych zakończyły się fatalnie. Przywódcy polskiego podziemia, widząc stosunek ZSRR do władz cywilnych i wojskowych, rozpoczęli tworzenie kadrowej organizacji konspiracyjnej pod kryptonimem „Nie" - pierwszy komendantem był gen. E. Fieldorf - Nil - i rozbudowywali kadry organizacji mając na celu odtworzenie w przyszłości konspiracyjnej armii polskiej. Do maja 1945 r. do radzieckich więzień trafiło ok. 50 tyś. żołnierzy Armii Krajowej i współpracujących z nią innych formacji zbrojnych. 31 07 1944 r., po konsultacji między komendantem AK gen. T. Komorowskim - Borem i delegatem rządu na kraj J. S. Jankowskim, ustalono termin wybuchu powstania w Warszawie na dzień 01 08 1944 r. godz. 17 tzw. godz. W. podjęcie decyzji było spowodowane obawą przed przejęciem władzy w stolicy przez proradziecką Armię Ludową i Armię Czerwoną. Powstanie było największą akcją militarną podziemia polskiego w ramach akcji „Burza". Trwało 63 dni. Powstańcy stanęli do walki mając 36 tyś. żołnierzy AK i ok. l tyś. żołnierzy NSZ i AL, przeciwko nim stanęły doborowe oddziały niemieckie. Po 4 dniach zaciętych walk przejęli kontrolę nad Śródmieściem, częścią Woli, Starym Miastem i Powiślem, Mokotowem i Żoliborzem. Od 05 08 1944 Niemcy przeszli do kontruderzenia -ludność cywilna pędzona przed czołgami i wozami pancernymi służyła jako „żywe tarcze". Rozpoczęli także akcje pacyfikacyjne wobec cywilnej ludności Warszawy. Niemcy przerwali łączność między Starym Miastem a pozostałymi dzielnicami - między dowództwem a szeregowymi. W dniach 5 - 11 08 1944 żołnierze AK zostali zmuszeni do wycofania się z Ochoty. W dniach l - 2 09, mimo bohaterskiej obrony, powstańcy kanałami opuścili zniszczoną Starówkę udając się do Śródmieścia - Niemcy dokonali rzezi na 35 tyś. osób cywilnych i rannych żołnierzy AK pozostałych w ruinach Starego Miasta. 06 09 padło Powiśle, niebawem Niemcy zaatakowali Czemiaków, 24 09 rozpoczęło się natarcie na Mokotów - padł po 3 dniach. Kolejny atak nastąpił na Żoliborz, który poddał się po 2 dniach walk. 02 10 1944 r. członkowie Komendy Głównej Armii Krajowej podpisali kapitulację - powstańcy zostali uznani za regularne oddziały wojskowe i mieli trafić do obozów jenieckich, do niewoli dostał się komendant główny AK gen. T. Komorowski - Bór. Delegat Rządu na Kraj i inni cywilni przywódcy Polski podziemnej wraz z ludnością cywilną Warszawy opuścili miasto. Powstanie zakończyło się klęską, cele polityczne, jakie stawiali sobie przywódcy podziemia nie zostały osiągnięte. Postawa aliantów zachodnich i Stalina wobec powstania warszawskiego była zróżnicowana. Stalin powstrzymał ofensywę, mimo że trwały walki, nie udzielił walczącej stolicy wsparcia. Obłudnie twierdził, że żadnych walk w mieście nie ma. W czasie pobytu premiera Mikołąjczyka w Moskwie (3 - 9 08 1944) Stalin wymijająco odpowiadał na propozycje polskie, a w sprawie udzielenia pomocy Warszawie złożył jedynie obietnice bez pokrycia.
POWSTANIE LEGALNEGO RZĄDU NA EMIGRACJL W nocy 17 09 1939 r. prezydent RP, I. Mośdcki, rząd i marszałek E. Rydz - Śmigły przekroczyli granicę rumuńską, gdzie zostali natychmiast internowani. Zgodnie ze swoimi uprawnieniami prezydent mianował swoim następcą gen. B. Wieniawę - Długoszowskiego, ambasadora RP w Rzymie. Francja nie zaakceptowała tej kandydatury popierając przebywającego we Francji W. Raczkiewicza, kEory 30 09 został prezydentem RP. Nowy prezydent jeszcze tego samego dnia powierzył misje sformowania rządu gen. W. Sikorskiwemu, który powołał na ministrów polityków z partii opozycyjnych wobec rządów sanacji (Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy, Stronnictwo Ludowe, Polska Partia Socjalistyczna), Władze polskie na emigracji opierały swoje działania na konstytucji kwietniowej (1935). Na podstawie tzw. „umowy paryskiej" prezydent Raczkiewicz zgodził się dzielić swoje uprawnienia z premierem. Początkowo rząd przebywał w stolicy Francji, a od końca listopada 1939 r. w Angers. 09 12 1939 r. na mocy decyzji prezydenta Raczkiewicza powstał organ doradczy i opiniodawczy wobec działań rządu - Rada Narodowa, na jej czele stanął I.J. Paderewski. Rząd polski, prezydent i politycy przebywający na emigracji za cel podstawowy uważali prowadzenie walki z najeźdźcami aż do ostatecznego zwycięstwa, chcieli wprowadzenia rządów demokratycznych, domagali się aktywnego udziału polityków w przyszłej konferencji pokojowej. Środkiem realizacji tych celów miała być Armia Polska tworzona na Zachodzie - podstawy prawne dały porozumienia z Anglią - 18 11 1939 r. i Francją — 04 01 1940 r.: do maja 1940 r. w szeregach Armii Polskiej we Francji było już prawie 85 tyś. żołnierzy - ochotników. Wodzem naczelnym został gen. Sikorski, Armia Polska miała w działaniach frontowych podlegać naczelnemu dowództwu Francji; od września 1939 r. w portach angielskich przebywało kilka polskich okrętów wojennych. Stosunki rządu emigracyjnego gen. Sikorskiego z innymi państwami były zróżnicowane. Nasi zachodni sojusznicy uznali jego istnienie, choć szczególnie Francja odniosła się do niego z dużą rezerwą z ZSRR formalnie nie było stanu wojny. Formalnie nie istniał stan wojny z Polski z Włochami. Chłodne były stosunki rządu polskiego z państwami neutralnymi -Szwecją, Rumunią, dobre z Turcją. W walkach we Francji aktywnie wzięli udział żołnierze polscy. Po upadku Francji część wojska polskiego ewakuowała się do W. Brytanii, część przeszła do Szwajcarii. Jedynie przebywająca w Syrii Samodzielna Brygada Karpacka gen. S. Kopalińskiego pozostawała w całości gotowa do walki. Wraz z żołnierzami do Anglii ewakuował się rząd Sikorskiego i polskie władze cywilne. 18 06 1940 r. na pierwszym spotkani premiera W. Brytanii W. Churchilla z W. Sikorskim, premier angielski zapewnił Polaków o konieczności prowadzenia wojny do ostatecznego zwycięstwa i odbudowania wolnego i demokratycznego państwa polskiego. Rząd polski znalazł schronienie w Anglii. W Szkocji rozpoczęło się odbudowywanie Armii Polskiej na Zachodzie -1 Korpusu gen. M. Kukiela. Polacy przyczynili się do zwycięstwa w bitwie o Anglię.
NAUKA I KULTURA W XX - LECIU. Najbardziej syntetycznym wskaźnikiem postępu w kulturze masowej był spadek odsetka analfabetów w Polsce z 33% w 1921 r. do ok. 15% w 1939 r. Zmniejszyły się przy tym dysproporcje regionalne w poziomie oświaty. W latach 30-tych obowiązkiem szkolnym objętych było przeciętnie ok. 90% dzieci. Wyraźnie gorzej przedstawiała się sytuacja w szkolnictwie mniejszości narodowych. Na wysokim poziomie postawiono szkolnictwo wyższe. W 1924 r. istniało w Polsce 17 wyższych uczelni kształcących 39 tyś. studentów, w 1938 r. funkcjonowały zaś już 32 szkoły wyższe, na których studiowało ponad 50 tyś. studentów. Poważnie rozwinęły się organizacyjne ramy nauki polskiej: instytuty badawcze i towarzystwa naukowe. W wielu dziedzinach polscy naukowcy należeli do czołówki światowej. Dotyczyło to np. matematyki (W. Sierpiński, S. Banach i H. Steinhaus), socjologu i etnografii (F. Znaniedd, B. Malinowski), nauk lekarskich (L. Hirszweid), biologicznych i technicznych (S. Bryła). Wyraźny postęp zaznaczył się w ruchu wydawniczym. Pod względem liczby wydawanych tytułów książkowych Polska sytuowała się za państwami Europy Zachodniej, ale przed ZSRR, USA i Hiszpanią. W 1937 r. wydawano 2,7 tyś. tytułów prasowych, czyli prawie trzykrotnie więcej niż przed 1914 r. Pokolenie Polski międzywojennej wydało z siebie wielu wybitnych twórców. Z pisarzy wybijali się: M. Dąbrowska, J. Iwaszkiewicz, Z. Kossak-Szczucka, Z. Nałkowska, B. Schulc, J. Parandowski, a także autor powieści dla młodzieży K. Makuszyński, w poezji wymienić należy choćby M. Pawlikowską-Jasnorzewską, J. Lechonia, B. Leśmiana, J. Czechowicza, L. Staffa, J. Tuwima, K. Wierzyńskiego, a w dramacie- J. Szaniawskiego, K. H. Roztworowskiego czy autora sztuk awangardowych S. I. Witkiewicza, zwanego Witkacym. W dziedzinie teatru szczególnie ważna była rola J. Osterwy, L. Schillera, wśród malarzy na wyróżnienie zasługują J. Fałat, W. Kossak, J. Malczewski, J. Pankiewicz czy przebywający stale w Paryżu Tadeusz Makowski, a także awangardziści: H. Stażewski i W. Strzemiński. Wśród kompozytorów na plan pierwszy wysuwa się przede wszystkim twórca baletu „Hamasie" Szymanowski.
POLITYKA RÓWNOWAGI PROWADZONA PRZEZ BECKA. Polityka równowagi miała na celu równoważenie stosunków między obydwoma sąsiadami Polski: Niemcami i ZSRR. Na wykonawcę tej polityki wybrał Piłsudski J. Becka, od 1932 r. ministra spraw zagranicznych. Do takiej sytuacji zmuszała Polskę ówczesna sytuacja międzynarodowa. Szczególnie po stronie niemieckiej, gdzie zwiększały się wpływy zwolenników Hitlera, narastały tendencje rewizjonistyczne. Występowano przeciw polskiej granicy zachodniej, działalność polskich władz w Gdańsku była utrudniana, atakowano budowę portu w Gdyni itd. Niemcy, gdzie 30.01.1933 r. Hitler i jego Narodowosocjali styczna Partia Robotnicza Niemiec (NSDAP) zdobyli władzę, potrzebowały jednak spokoju dla realizacji planu militaryzacji oraz ekspansji. Z kolei ZSRR, także nie przygotowany do intensyfikowania działań przeciwko traktatowi wersalskiemu, a dodatkowo zaniepokojony ekspansją japońską (1931 r. Japonia napadła na Chiny i zajęła Mandżurię), gotów był do złagodzenia kursu. Na tym tle doszło do uregulowań traktatowych z Niemcami i ZSRR, które dla tych państw miały jedynie znaczenie taktyczne. Z ZSRR podpisany został 25 lipca 1932 r. pakt o nieagresji (na 3 lata) odwołujący się do traktatu ryskiego. Ponadto 3 lipca 1933 r. Polska podpisała tzw. Konwencje londyńskie (idące w duchu paktu Brianda-Kelloga), szeroko definiujące pojęcie agresora. Wśród kilkunastu państw, które je podpisały, był także ZSRR, zresztą aktywnie działający na rzecz takiego uregulowania. W tym czasie stosunki radziecko-niemieckie wyraźnie się pogorszyły, na co z zadowoleniem patrzyły państwa zachodnie. Hitlerowi zależało, aby sądzono, że jego zamiary są pokojowe. Chodziło mu także, by osłabić powiązania sojuszowe Polski i Francji. Z tego względu nakazał zaprzestanie w Niemczech rewizjonistycznych ataków na Polskę oraz stworzył warunki do politycznego zbliżenia. Niemcom przy tym po wystąpieniu z Ligi Narodów zależało na wyjściu z międzynarodowej izolacji. Stworzyło to warunki do podpisania 26 stycznia 1934 r. deklaracji o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach między Polską a Niemcami (która zaniepokoiła Litwę, Czechosłowację i Austrię). Wkrótce okazało się, że Niemcom chodzi o wciągnięcie Polski w sferę swych wpływów, a być może także do wspólnej walki z ZSRR.
RZĄDY PUŁKOWNIKÓW - popularna nazwa nadana powołanemu w kwietniu 1929 rządowi pod prezesurą K. Świtalskiego, złożonego w większości z reprezentantów tzw. grupy pułkowników w sanacji. Jej członkowie w latach 1929 - 1935 obejmowali najlepsze stanowiska w państwie, przedstawiając siebie jako jedynie uprawnionych do interpretacji i wykonywania woli J. Piłsudskiego. Pozycję tą utracili po przegranej walce o władzę w obozie rządzącym na przełomie 1935/36. Do przywódców tej grupy zaliczani byli: J. Beck, W. Sławek, itd.
POLITYKA RÓWNOWAGI - (przypada na lata 30-ste); od 1926 r. polską polityką zagraniczną kierował J. Piłsudski (za pośrednictwem oddanych sobie ministrów) Uważał, że jak długo między Niemcami a ZSRR będą trwały nieporozumienia, tak długo ze strony tych państw nie grozi Polsce niebezpieczeństwo; należy zachować równy dystans w stosunkach z naszymi dwom największymi sąsiadami prowadząc politykę równowagi. Realizatorem takiej polityki miał być płk J. Beck, od 1932 r. minister spraw zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej.
DEPORTACJA -władze hitlerowskie rozpoczęły tuż po zakończeniu działań wojennych masowe wysiedlenia Polaków z ziem wcielonych do Rzeszy. Pewną część wysiedlonych kierowano na roboty do Niemiec, resztę do GG (Generalne Gubernatorstwo). Sposób przeprowadzenia deportacji powodował, że wysiedlenie równało się wywłaszczeniu. Ogółem liczbę ludności polskiej wysiedlonej z ziem wcielonych w latach 1939 - 1941 ocenić można na około 700 - 800 tyś.
KOLEKTYWIZACJA ROLNICTWA - Uspółdzielczenie rolnictwa, łączenie indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie spółdzielcze przedsiębiorstwa rolne. W połowie 1948 r. poziom polskiego rolnictwa był bardzo niski. Wykorzystując złą sytuację aprowizacyjną w kraju władze rzuciły hasło uspółdzielczenia wsi jako drogi do podniesienia produkcji rolnej oraz zapowiedziały walkę z „elementami kapitalistycznymi" w rolnictwie. Prawdziwym celem politycznym akcji było podporządkowanie niezależnych dotąd chłopów państwu. Chłopi dobrze to zrozumieli i nie zamierzali łatwo oddać ziemi i samodzielności. Propaganda kolektywizacyjna trafiła na razie w próżnię" W 1951 r. zwiększyły się naciski na kolektywizację. Obok presji pośredniej, jak ulgi podatkowe dla spółdzielni czy wzrost obciążeń gospodarstw prywatnych, rozpoczęto na wsi brutalny terror. Chłopom broniącym się przed przystąpieniem do spółdzielni rekwirowano zboże i żywiec, zajmowano budynki i ziemie, straszono ich też i bito. O ile 243 spółdzielnie produkcyjne w 1949 r. zajmowały 42 tyś. ha, o tyle 7,7 tyś. spółdzielni w 1953 r. posiadało już 1,2 min ha ziemi. Wyniki ekonomiczne akcji były fatalne. Przymus kolektywizacyny powodował gwałtowny spadek inwestycji w gospodarstwach prywatnych, a nawet dekapitalizację. W 1955 r. liczba spółdzielni nadal rosła (9,8 tyś. spółdzielni), lecz pomimo nieustannych presji na kolektywizację dawała ona nadal fatalne rezultaty. Przymus, bałagan i biurokracja w zarządzaniu powodowały zanik motywacji do pracy u chłopów. Od początku lat 60-tych k. Stała się znów celem komunistów na wsi, choć nie uciekano się do presji administracyjnej i policyjnych szykan wobec chłopów. W 1962 r. nie ujawniono uchwały kierownictwa PZPR o konieczności pełnej kolektywizacji do 1980 r. Tymczasem liczba spółdzielni nie tylko nie wzrosła, ale spadła do 1,2 tyś. w 1964 r. Władze popierały słabnące spółdzielnie produkcyjne przydzielając im obfite dotacje i grunty z Państwowego Funduszu Ziemi, zezwalając na działalność pozarolniczą i lansując pośrednia formę kontroli państwa-kółka rolnicze.
PUŁAWIANIE - Zwolennicy modyfikacji haseł, przystosowania teorii do praktyki i liberalizacji w ramach istniejącego systemu. Przedstawiciele: Jerzy Morawski, Władysław Matwin i Jerzy Albrecht. NATOUNCZYCY -Grupa przeciwna Puławianom, składała się z funkcjonariuszy, którzy próbowali hamować proces liberalizacji, a masy partyjne i średni aktyw zjednywać antysemityzmem. Do tej grupy należeli m. in.:
Nowak, Mazur, Jóźwiak i Zawadzki, a wspierał ich mocno Rokossowski. WALKA O HANDEL - „Bitwa o handel". Niedostatek artykułów roino-spożywczych i przemysłowych dóbr pierwszej potrzeby powodował trudności rynkowe. Naturalne prawa rynku wywołały wzrost cen, który podsycała spekulacja. Granica między działalnością handlową a spekulacyjną stawała się płynna. Władze komunistyczne skorzystały z okazji, by przeprowadzić nacjonalizację handlu. Rzucono hasło „bitwy o handel" dowodząc przewrotnie, iż przyczyną wzrostu cen jest naturalna skłonność przedsiębiorstw prywatnych do spekulacji. Walkę z handlem prywatnym prowadzono różnymi metodami. W maju 1947 r. powstało Biuro Cen, które ustalało dopuszczalne marże i ceny maksymalne. Powołano organy kontrolujące ich przestrzeganie. Komisja Nadzwyczajna do Walki z Nadużyciami zaostrzyła represje. W 1947 r. w obozach pracy znajdowało się 4,5 tyś. , a w 1949 r. - ponad 9 tyś. osób. Prywatnych kupców obciążano ogromnymi podatkami. W czerwcu 1947 r. wprowadzono ustawę o koncesjonowaniu. Zezwolenia na prowadzenie działalności handlowej wydawano po wyegzekwowaniu wszystkich podatków i opłat. W 1947 r. komuniści przejęli też kontrolę nad handlem spółdzielczym. Gminne spółdzielnie „Samopomoc chłopska" poddano specjalnej Centrali Rolniczej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska". Członkowie PPR masowo wchodzili do organizacji spółdzielczych "Społem", a skomunizowany Związek „Samopomoc Chłopska" przejmował przy pomocy MO i ORMO spółdzielnie w terenie odbierając „Społem" monopol na handel artykułami rolnymi. W listopadzie 1947 r. zapowiedziano powstanie Centralnego Związku Spółdzielczego z udziałem przedstawicieli ministerstw, a prezesem „Społem" został Edward Ochab z kierownictwa PZPR. Wszystkie spółdzielnie poddano kontroli państwowej. W rezultacie „bitwy o handel" nastąpiły poważne zmiany w strukturze handlu wewnętrznego. Liczba przedsiębiorstw prywatnych w handlu detalicznym i w hurtowym zmalała. Natomiast liczba placówek handlu państwowego wzrosła w detalu z 22 tyś. do 44 tyś. W wyniku „bitwy o handel" zmalała sieć handlowa w Polsce. Przy wzroście ilości masy towarowej oznaczało to wydłużenie się kolejek, biurokratyzację i pogorszenie obsługi.
POGROMY ŻYDOWSKIE - Pogrom kielecki. 4 VII 1946 r. doszło do tragicznego pogromu Żydów w Kielcach. Przyczyną zajść, w których mieszkańcy miasta zamordowali 40 Żydów, był antysemityzm ożywiony niechęcią do osób pochodzenia żydowskiego we władzach, choć poszlaki wskazują, iż pogrom zainspirowały organy bezpieczeństwa, które chciały skompromitować społeczeństwo polskie. Komuniści odrzucili wniosek PSL o wysłanie do Kielc komisji Krajowej Rady Narodowej do zbadania sprawy. Gdy PSL potępiło pogrom kielecki, cenzura zdjęła tekst rezolucji, co umożliwiło propagandzie PPR ataki pod pretekstem, iż PSL milczy, czyli popiera sprawców mordu.
REFERENDUM LUDOWE - Pod koniec marca 1946 r. PPR wystąpiła z pomysłem referendum ludowego. Postawiono trzy pytania: l) czy jesteś za zniesieniem Senatu?, 2) czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?, 3) czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej? Pytania te sformułowano bardzo zręcznie. Nie dotyczyły one problemów naprawdę kontrowersyjnych. Najważniejszego pytania, czy Polska ma zostać suwerennym krajem demokratycznym, czy totalitarnym wasalem Rosji, nie postawiono. Rachuby komunistów były proste - referendum miało wykazać pozorną jedność społeczeństwa i zaufanie do bloku, a jednocześnie uniemożliwić wyrażenie opinii na temat sytuacji w kraju W niewygodnej sytuacji znalazł się PSL. Ponieważ odpowiedzenie "3 x tak" dałoby komunistom atut rzekomego poparcia społecznego, a negacja zachodnich granic i reformy rolnej była niemożliwa, PSL apelował o głosowanie "nie" w sprawie Senatu, jako najmniej istotnej. Stronnictwo Pracy poparło taktykę PSL. WiN wzywało do odpowiedzi "nie" na pierwsze dwa pytania, NSZ i NZW apelowały zaś o głosowanie trzy razy "nie". PPR i jej satelici rozpętali olbrzymią propagandę za głosowaniem "3 x tak". Na PSL posypały się obelgi i pomówienia. Referendum przeprowadzono 30 VI 1946 r. Wyniki nie są istotne, ponieważ je sfałszowano. Mikołajczyk złożył protest przeciwko fałszowaniu. Protestowali też ambasadorzy USA i GB.
BLOK STRONNICTWA DEMOKRATYCZNEGO (SD) - Partia polityczna w Polsce, powstała z inicjatywy Klubów Demokratycznych na zjeździe 15-16 VI 1939 w Warszawie, wysuwając program reform społecznych (nacjonalizacja podstawowych gałęzi przemysłu kluczowego, reforma rolna itd.) i politycznych (powrót do demokracji parlamentarnej). Skupiała radykalizujące się kręgi inteligencji, dążyła do współpracy z PPS i ruchem ludowym. Przewodniczącym był Mieczysław Michałowicz.
CENTRALNE BIURO KOMUNISTÓW POLSKICH W ZSRR (CBKP) - Centrum kierownicze komunistów poi., powstałe I/n 1944 na skutek decyzji KC WKP (b); współdecydowało m.in. o składzie ZPP i PKWN oraz treści jego manifestu; CBKP kierowali: A. Zawadzki (przew.), J. Berman, S. Radkiewicz (sekr.), K- Świerczewski, W. Wasilewska, M. Spychalstd, H. Minę; w VIII 1944 przemianowane na Przedstawicielstwo KC PPR w Moskwie (do ffl 1948).
KRYZYS PRZYSIĘGOWY - I wojna światowa spowodowała wielkie zmiany w centrum Europy, stworzyła m.in. szansę odzyskania niepodległości przez Polskę. W lipcu 1917 r. Józef Pttsudski, komendant I Brygady Legionów Polskich, wydał swym podkomendnym rozkaz odmowy złożenia przysięgi na wierność Niemcom i Austro-Węgrom, stojącym wówczas w obliczu nadciągającej klęski. Byta to przyczyna tzw. kryzysu przysięgowego, którego wynikiem było osadzenie J. Piłsudskiego i jego szefa sztabu K. Sosnkowskiego w twierdzy magdeburskiej. Oficerowie legionowi zostali internowani w Beniaminowie koło Warszawy, a szeregowi w Szczypiomie pod Kaliszem.
REFORMA WALUTOWA GRABSKIEGO - 14 kwietnia 1924 r. ukazuje się rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o zmianie ustroju pieniężnego, mocą którego z dniem l lipca 1924 r. marka polska przestała być prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa postawiona została w stan likwidacji. Ustalono relację zdeprecjonowanej marki polskiej do nowej waluty zlotowej na 1800 000 mkp.=l złotemu. Powołano odrębną instytucję bankowo-emisyjną BANK POLSKI w formie spółki akcyjnej. Oficjalne otwarcie Banku Polskiego nastąpiło 28 kwietnia 1924 r. Wyposażony został w przywilej emisji biletów bankowych mających zdolność zwalniania z wszelkich zobowiązań (przywilej ten Bank posiadał do dnia 31 grudnia 1944 roku). Z chwilą otwarcia Banku Polskiego wprowadzone zostały bilety złotowe wykonane jeszcze w 1919 r. poza granicami kraju w następujących odcinkach: l, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 zł oraz bilety zdawkowe Ministerstwa Skarbu z datą 28 kwietnia 1924 r. opiewające na l, 5, 10, 20 i 50 groszy. Reformę walutową 1924 r. nazwano później "reformą Grabskiego" od nazwiska ówczesnego Ministra Skarbu, Władysława Grabskiego. Bilety zdawkowe były wprawdzie prawnym środkiem płatniczym w Polsce, ale o ograniczonej mocy umorzenia z zobowiązań - tylko do kwoty 10 złotych przy każdej wypłacie. Jedynie Kasy Skarbowe przyjmowały te bilety bez ograniczeń, z wyjątkiem tych wpłat, które w myśl obowiązujących przepisów winny być uiszczane w złocie. Zostały one, poczynając od dnia l listopada 1924 roku, wymienione przez Skarb Państwa na monety zdawkowe albo też bilety bankowe Banku Polskiego. Miały one bowiem w obiegu charakter tymczasowy i zastępowały bilon miedziany i niklowy, którego Mennica Państwowa nie mogła w owym okresie wykonać na czas. Początkowo reforma walutowa rozwijała się pomyślnie. Z końcem grudnia 1924 pokrycie kruszcowe dewizowe Banku Polskiego wzrosło do 358,3 min. zł. Jednakże słabo fundowana reforma walutowa, przeprowadzona bez zrównoważenia budżetu(inflacja bilonowa) i bez większych rezerw dewizowych, załamała się już w połowie r. 1925. Następuje okres dewaluacji złotego, zahamowany dopiero w czerwcu 1926. Podsumowując: Reforma polegała na likwidacji deficytu PKP, dwóch ministerstw i interwencji giełdowej. W efekcie zrównoważono budżet. Powstał prywatny Bank Polski i dokonano wymiany starej waluty marki polskiej na złotego w relacji 1,8 min marek poi. na l złotego. Minusem było obciążenie kapitału prywatnego, a w efekcie poprzez wzrost podatków spadek koniunktury gospodarczej i wzrost bezrobocia. Było to przyczyną nawrotu inflacji i ustąpienia rządu Grabskiego.
PRZEWRÓT MAJOWY - Przewrót majowy, zbrojny zamach stanu dokonany przez J. Piłsudskiego w dniach 12-14 V 1926. W jego wyniku obalony został rząd Wincentego Witosa, doszło do dymisji prezydenta S. Wojciechowskiego. 15 V 1926 powołano rząd K. Bartla, którego głównym zadaniem była likwidacja stanu wyjątkowego i przeprowadzenie wyborów prezydenckich, l VII 1926 na prezydenta RP wybrano I. Mościckiego, co zapoczątkowało okres rządów sanacji. Przewrót majowy poparły ugrupowania lewicy: PPS, PSL "Wyzwolenie", Komunistyczna Partia Polski, które w zamachu widziały kres rządów prawicy i możliwość poprawy sytuacji gospodarczej oraz spoieczno-politycznej kraju. Podczas przewrotu majowego zginęło ponad 300 osób, a ok. 1000 zostało rannych. Przyczyny przewrotu, l. Problemy wynikające z niemożności wyłonienia stabilnej większości rządowej z uwagi na duże rozbicie polityczne. W ciągu 8 lat niepodległej Polski kraj nasz miał 13 rządów. Ministrowie zmieniali się jeszcze częściej. 2. Wojna celna z Niemcami podjęta w 1925 r. przez Niemcy, co wywołało kryzys gospodarczy, wzrost bezrobocia, falę demonstracji i strajków. 3. Fiasko polskiej polityki zagranicznej oparte głównie na sojuszu (współpracy) z Francją. 4. Kryzysy rządowe -1926r. początek roku. Do objęcia władzy zmierzały stronnictwa: - prawicowe (oskarżeni o śmierć prezydenta Narutowicza) i dążenie do dyktatury typu faszystowskiego - lewicowe - niezadowoleni realizacją założeń demokracji parlamentarnej (kraj wolny i sprawiedliwy). - wiosną 1926r. kolejny kryzys rządowy w wyniku którego misję tworzenia rządu powierzono Witosowi. Rząd miały utworzyć endencja (Narodowa Demokracja), chadencja (Chrześcijańsko Narodowe Stronnictwo Pracy -Chrześcijańska Demokrata) i Polskie Stronnictwo Ludowe -"Piast" (Witos) Przewrót majowy 12-14.5.1926r. Po przejęciu przez Witosa misji tworzenia rządu rozpoczęły się 11 maja 1926r. antyrządowe manifestacje piłsudczyków pod hasłami "Nie damy rozkradać Polski", "Niech żyje wódz naczelny Piłsudsid". Minister spraw wojskowych gen. Żeligowski przekazał dowództwo nad oddziałami wojskowymi Piłsudskiemu, i ten 12.5.1926r. przy pomocy oddziałów ruszył w stronę mostu Poniatowskiego, gdzie spotkał się z prezydentem Wojdechowskim. Nie doszło do porozumienia. Przewrót przerodził się w zacięte walki (379 zabitych, 920 rannych). Po zwycięstwie, które zapewnili mu socjaliści odwrócił się od nich i zaczął tworzyć własny obóz polityczny- sanację czyli uzdrowienie polityki i gospodarki. Walka Józefa Piłsudskiego z sejmem. Ośmieszanie roli sejmu. Po przewrocie majowym Pitsudski zaczął mówić o słabościach państwowych, brakach systemu parlamentarnego, o potrzebie dokonania sanacji tj. uzdrowienia stosunków politycznych i gospodarczych.
BUNT ŻELIGOWSKCEGO - Dzień 20 lutego 1922 roku zadecydował o losach Wileńszczyzny, która decyzją Sejmu Wileńskiego została włączona do Rzeczypospolitej Polskiej na prawach jednego z województw. W ten sposób zakończony został proces inkorporacji tych ziem do Polski, zapoczątkowany „buntem" wojsk gen. Lucjana Żeligowskiego w październiku 1920 roku i powołaniem tzw. Litwy Środkowej. Wydarzenia te, niezgodne z wcześniejszymi ustaleniami umowy polsko-litewskiej, doprowadziły do utrwalenia stanu konfliktu między obydwoma państwami. W rezultacie dopiero w 1938 roku doszło do nawiązania stosunków dyplomatycznych polsko-litewskich i zatwierdzenia wzajemnej granicy państwowej - w obliczu zagrożenia ze strony Niemiec hitlerowskich i pod naciskiem strony polskiej.
TESTAMENT POLSKI WALCZĄCEJ - Ostatnia odezwa Rady Jedności Narodowej, która rozwiązała się 1.07.1945. W dokumencie podkreślono że mimo wieloletniej walki z faszyzmem Polska nie odzyskała pełnej niepodległości. Oskarżono ZSRR o dążenie do całkowitego podporządkowania sobie państwa polskiego. Zapowiadano prowadzenie nadal walki o pełną suwerenność, ale już metodami pokojowymi.
POLSKIE TERMOPILE -Raginis W. żołnierz kampanii wrześniowej. W okresie międzywojennym oficer WP. We wrześniu 39 jako dowódca batalionu liczącego ok. 700 żołnierzy dowodził obroną odcinka Wizna w dniach 8 - 10.09.1939, powstrzymując niemiecki korpus pancerny dowodzony przez M. Gudeńona starającego się okrążyć pozycje polskie. Po zwolnieniu żołnierzy z przysięgi sam odebrał sobie życie, aby uniknąć dostania się do niewoli. Obrona odcinka Wizna zwana jest potocznie Polskimi Termopilami.
TRAKTAT MNIEJSZOŚCIOWY - Najważniejszy w latach 1919/21 traktat kończący I w.ś. został podpisany 28.06.1919 przez zwycięskie państwa Ententy i pokonane Niemcy. Wszedł w źyde 10.07.1920 r. w sprawie polskiej przewidywał: uznanie przez Niemcy niepodległośd Polski; zwrot zagarniętych ziem (Wielkopolskę), Gdańsk wolnym miastem oraz nakazywał przeprowadzenia plebiscytów w sprawie granic na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku. Dotyczył także postanowień powołania Ligi Narodów, której Polska została członkiem. Nałożono na Polskę obowiązek ochrony mniejszości pod gwarancją Ligi Narodów w tzw. małym traktacie wersalskim. Nakładał on obowiązek zapewnienia wszystkim obywatelom całkowitej równości wobec prawa i w życiu publicznym oraz zagwarantowania im szkolnictwa w ojczystym języku, a w przypadku szykan mniejszości mogły odwoływać się do Ligi Narodów lub Trybunału Sprawiedliwości. Traktat mniejszości został w imieniu RP podpisany przez R. Dmowskiego i Paderewskiego.
BŁĘKITNA ARMIA- zwana też armią Hallera, wojsko polskie we Francji utworzone dekretem prezydenta Francji 4. VI. 1917r. Składała się z ochotników polskich z Europy Zachodniej, USA, Kanady oraz jeńców armii niemieckiej i austro- węgierskiej. Początkowo dowódcą był gen L. Archinard, a od 4. X 1918 J. Haller. W kwietniu 1919r. została przewieziona do Polski, walczyła w wojnie o granicę wschodnią. Kierownictwo polityczne sprawował Komitet Narodowy Polski.
3