Niklas Luhmann
"Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego"
Niklas Luhmann jest jednym z najwybitniejszych teoretyków współczesnej socjologii. W latach 1968-1993 był profesorem na Wydziale Socjologii Uniwersytetu w Bielefeld. Pozostawił po sobie ponad 40 książek i 250 artykułów i wciąż pojawiają się pośmiertne publikacje jego prac. W Polsce jest autorem praktycznie nieznanym, do tej pory przetłumaczono na język polski jego 2 książki "Teorię polityczną państwa bezpieczeństwa socjalnego" i "Funkcje religii"
Niklas Luhmann podejmuje w swoich pracach wiele problemów - począwszy od ekologii, poprzez teologię, ekonomię, teorie języka, a nawet teorię uczuć. Jest jednak przede wszystkim teoretykiem systemu społecznego, propagatorem w naukach społecznych kierunku zwanego teorią systemów antopojetycznych. Jest także kontynuatorem teorii rozwijanej przez Talcotta Parsona. W swoich pracach nawiązuje do myśli Maxa Webera i Weberowskiej koncepcji nowoczesnego społeczeństwa.
Teoria Luhmanna jest teorią ewolucji systemów. Ewolucja systemów politycznych nowoczesnych społeczeństw industrialnych i postindustrialnych jest dla niego ewolucją przebiegającą w kierunku coraz większego uzależnienia rozwoju społecznego od polityki, co Luhmann nazywa inkluzją polityczną. Praktyczny przejaw tego rodzaju rozwoju, stanowi pojawienie się i ewolucja systemu politycznego państwa aktywnego, reagującego na problemy społeczne, w tym przede wszystkim na negatywne, a niekiedy dramatyczne społeczne skutki przyspieszonego wzrostu przemysłowego i technologicznego.
Odpowiedzią na negatywne skutki przyspieszonego rozwoju przemysłowego, było pojawienie się Bismarckowskiego modelu państwa socjalnego, później modelu państwa opiekuńczego czy też państwa bezpieczeństwa socjalnego. Ten model państwa obejmował swym zasięgiem coraz szersze dziedziny życia społecznego, które przekształciło się w państwo obejmujące swym oddziaływaniem całe, również prywatne życie obywateli.
Procesowi inkluzji politycznej towarzyszą procesy jurydyzacji życia społecznego, polegające na coraz głębszej ingerencji prawa w życie obywateli i wypierania przez prawo norm moralnych czy religijnych.
Inkluzja polityczna niesie za sobą niebezpieczeństwo totalizacji życia społecznego, zahamowania, a nawet odwrócenia procesów różnicowania się systemu społecznego.
Racjonalizacja (procesy racjonalizacji towarzyszą inkluzji politycznej), niesie za sobą niebezpieczeństwo ubezwłasnowolnienia oraz infantylizacji obywateli z powodu niemożności podejmowania polemiki z ekspertyzami naukowymi przez laików.
Jurydyzacja oznacza wyparcie norm moralnych czy religijnych, a wiec homogenizację społeczeństwa i podporządkowanie wszystkich społecznych procesów komunikacyjnych prawu.
Ostatecznie Luhmann stwierdza, że jedynie właściwie skonstruowana teoria, teoria wskazująca możliwe opcje w procesie podejmowania decyzji politycznych, a nieformułująca jedynie odpowiedzi na pytania systemu politycznego, może stanowić podstawę dalszego wzrostu i różnicowania się współczesnych systemów politycznych oraz kreowania przez nie własnej tożsamości.
Luhmann w swoich rozważaniach, poruszył wiele aspektów dotyczących teorii politycznej państwa bezpieczeństwa socjalnego.
Po pierwsze zajął się celami i rzeczywistością państwa bezpieczeństwa socjalnego. Omówił także inkluzję polityczną oraz środki oddziaływania państwa bezpieczeństwa socjalnego, jakimi są prawo i pieniądz.
I. Cele i Rzeczywistość Państwa Bezpieczeństwa Socjalnego
Państwo bezpieczeństwa socjalnego, ukształtowało się w najbardziej uprzemysłowionych rejonach świata i nie jest znaczeniowo tożsame z państwem opiekuńczym czy też socjalnym, czyli z takim, które reaguje na skutki industrializacji stosując środki opieki społecznej.
Współcześnie państwo bezpieczeństwa socjalnego oznacza i wymaga czegoś więcej aniżeli wyrównywania krzywd, spowodowanych przyspieszonym uprzemysłowieniem. Klasyczne pojęcie państwa opiekuńczego ulega dziś samolikwidacji.
Logiką państwa bezpieczeństwa socjalnego rządzi zasada kompensacji. Chodzi o kompensację tych strat, które stają się udziałem jednostki na skutek szczególnej organizacji życia. W praktyce kompensacja staje się stopniowo pojęciem uniwersalnym, każdą bowiem dysproporcję, można kompensować, a nadal jakieś dysproporcje pozostaną lub wystąpią nowe braki, które będą wymagały kompensacji.
Zasada kompensacji, czyli np. strata pracy nie z własnej winy, lub utrata domu, np. w wyniku powodzi.
Pojęcie kompensacji, uruchamia pewną dynamikę, która prowadzi do przekształcenia państwa opiekuńczego w państwo bezpieczeństwa socjalnego.
Istnieją 3 obszary zagadnień praktycznych, które pozwalają nie sprowadzać pojęcia państwa opiekuńczego do państwa bezp. socj. obszary są ze sobą ściśle powiązanie i nawzajem od siebie uzależnione.
1). Pierwszy obszar wyznaczają gwałtowne zmiany środowiska naturalnego. Dało temu początek społeczeństwo przemysłowe i nie da się go poddać kontroli bez użycia środków politycznych. Najogólniej chodzi o ochronę środowiska.
2). Drugi obszar wiąże się ze wzrastającymi kosztami państwa bezp. socjal. Te koszty to codzienny problem finansowy, ale i groźba, że rosnąca wielkość budżetu państwa w stosunku do innych środków zaciera podział na system polityczny i gospodarczy.
3). Należy wziąć pod uwagę, że nowoczesne społeczeństwo wraz z jego przemysłem, powszechną edukacją szkolną, środkami masowego przekazu, zmienia typową sytuację motywacyjną ludzi( zwłaszcza obecnie dorastającej generacji).
Chodzi o to, że stosunki, które są celem starań państwa, zmieniają się w sposób nieprzewidywalny.
II. Państwo bezpieczeństwa socjalnego - inkluzja polityczna.
Państwem bezpieczeństwa socjalnego, nazywa się państwo, które określonym warstwom społecznym zapewnia szeroki zakres świadczeń socjalnych i z tego tytułu ponosi koszty.
Państwo bezpieczeństwa socjalnego działa na zasadzie inkluzji. Inkluzja oznacza objęcie wszystkich członków społeczeństwa skutkami działania poszczególnych systemów funkcjonalnych. Z jednej strony korzystają z tych skutków, z drugiej podporządkowują im życie. Grupy, nieuczestniczące w życiu społecznym w stopniu dostosowanym do poziomu inkluzji lub uczestniczące w nim marginalnie, przestają istnieć. Czyli zanika podział na warstwy, uwarunkowany zakresem uczestnictwa społecznego.
Omawiane zjawisko inkluzji ma charakter historyczny. Pojawia się wraz z rozpadem europejskiego społeczeństwa stanowego. W takim społeczeństwie każda rodzina przypisana była do 1 warstwy społecznej. Taki schemat różnicował i determinował człowieka jako istotę społeczną.
Ten stary porządek (podział na stany), został zastąpiony regułami dostępności. Chodzi o to, aby każda jednostka miała dostęp do każdego systemu funkcjonalnego w takim stopniu, w jakim wymaga jej sposób życia. Każdemu gwarantuje się zdolność i ochronę prawną, każdy może się kształcić, zarabiać i wydawać pieniądze.
Pojawia się jednak problem. Ten problem, to nierówność faktycznych szans. Realizacja zasady inkluzji prowadzi w końcu do ukształtowania się państwa bezp. socj., w którym zabezpiecza się i stale podnosi standard oraz zapewnia warunki socjalne. Nie tylko podnoszą się poziomy powszechnego minimum bytowego, ale także rozwiązuje się problemy, które są zadaniami publicznymi np. suszarki w publicznych toaletach.
Warto wiedzieć, że inkluzja polityczna nie jest równoznaczna z gwarancjami prawnymi dla roszczeń odnoszących się do jakości życia we wszystkich jego aspektach.
Beneficja przekształcają się w roszczenia. Wolny obywatel, gdy broni swoich interesów nie występuje o beneficja, lecz domaga się i nie idzie na kompromis. Jest to właśnie styl zgłaszania żądań w walce politycznej.
Państwo bezpieczeństwa socjalnego, aby osiągnąć swoje cele, posługuje się mediami w postaci prawa i pieniądza.
Ostatnim aspektem omawianym będzie właśnie problem prawa i pieniądza jako środków oddziaływania państwa bezp. socj.
III. Prawo i pieniądz - środki oddziaływania państwa bezpieczeństwa socjalnego.
Pieniądz i prawo, pełna ważną rolę w systemie politycznym. Służą one za narzędzie dyfuzji. Oba te media mają też przewagę w systemie politycznym nad innymi. Można się nimi posługiwać w sposób zgeneralizowany. Czyli bez konieczności zbyt szczegółowej predeterminacji sytuacji, w której będą użyte. Dają również szansę scentralizowanego sterowania całościowego. Oba środki komunikacji wychodzą zatem naprzeciw potrzebom państwa bezp. socj., zwłaszcza potrzebie utrzymania scentralizowanej władzy czyli scentralizowanej demokracji.
Prawo i pieniądz zwiększają zdolność przestrzegania zmian i w związku z tym reagowania na zmiany. Czyli, minimalny wzrost lub spadek środków pieniężnych na rynku, (który normalnie zostałby niezauważony w państwie bezp. socj.) jest dostrzegany gdyż stoją za nim decyzje polityczne. Tak samo dzieje się ze zmianami w przepisach prawnych.
Prawo i pieniądz nie potrafią zmienić mentalności ludzi. Nie można posłużyć się nimi jako techniką, dzięki której będzie można sterować całością stosunków społeczno-politycznych poprzez zmianę osobowości społecznych. Państwo, które podejmuje taką próbę (mając do dyspozycji prawo i pieniądz) nie osiągnie należytego sukcesu.
Sposób funkcjonowania pieniądza w państwie bezpieczeństwa socjalnego sprzyja inflacji, która je rujnuje.
Jeśli chodzi o prawo, to przedmiotem wzrastającej uwagi staje się jurydyzacja wielu dziedzin życia (w tym również systemu politycznego). Problem polega nie tylko na mnogości przepisów, ale również na tym, co prawem można regulować, a co nie i czy nie zostały przekroczone granice.
1