Mówiąc o wykonywaniu kompetencji / jurysdykcji państwa przywołaliśmy porządkujące rozdział kompetencji zasady.
Zasady podstawowe: zasadę jurysdykcji terytorialnej i subsydiarną wobec niej zasadę jurysdykcji personalnej (czynną i bierną).
A także zasady „drugiego planu” - wywołującą w pewnych sytuacjach spory, lecz kształtującą się zasadę jurysdykcji skutkowej i ustabilizowaną zasadę jurysdykcji ochronnej.
Dodać możemy do nich ewentualnie - jeżeli nie podzielamy opinii, że praktykę jurysdykcyjną nad obiektami morskimi, powietrznymi i kosmicznymi wyjaśnia zasada jurysdykcji terytorialnej lub zasada jurysdykcji personalnej - zasadę jurysdykcji narodowej.
Omawianie ich koncentrowało uwagę na procesach konfigurowania kompetencji / jurysdykcji państwa, głównie z perspektywy państwowych racji, interesów w relacji wobec biegu zdarzeń zachodzących w obrębie jego terytorium, jak i poza jego terytorium.
Państwa mogą jednak - co wskazaliśmy - realizować także kompetencje skonfigurowane:
w bezpośrednim interesie społeczności międzynarodowej:
- poza swoim terytorium - przypadek kompetencji mandatariusza / państwa powierniczego;
- jak i w obrębie swojego terytorium - reżim żeglugi na rzekach międzynarodowych, cieśninach terytorialnych i kanałach morskich; wodach archipelagowych;
Rodzajem kompetencji / jurysdykcji - w założeniu swym i istocie w pełni `bezinteresownie' wykonywanej w interesie społeczności międzynarodowej jest (?), ma być (?) aktywność opisywana terminem „jurysdykcji uniwersalnej”, „jurysdykcji powszechnej”.
Jurysdykcja powszechna
Jurysdykcja powszechna, w założeniu swym, polegać ma na przyjęciu i aplikowaniu ustaw przewidujących karanie pewnych kategorii czynów uznanych w obrębie społeczności międzynarodowej za czyny w ściganiu których ma interes cała społeczność międzynarodowa. Ich ściganie jest czynione wobec każdej osoby, niezależnie od miejsca popełnienia czynu, pod warunkiem jej obecności na terytorium państwa.
Termin „kompetencji uniwersalnej” - „jurysdykcji uniwersalnej” pojawia się po 1945 roku, a ukuty został przez Amerykanina Willarda Cowles'a w kontekście refleksji nad karaniem sprawców zbrodni wojennych (Willard B. Cowles, Universal Jurisdiction over War Crimes, California Law Review (1945). Zauważył on, że już wcześniej (przez 1945 rokiem), państwa wykonywały tę kompetencję w taki właśnie sposób - nie zwracając uwagi na miejsce popełnienia czynu i status sprawcy - w odniesieniu do sprawców czynów piractwa i przyjął, że podobna regułę postępowania odnieść należy do sprawców zbrodni wojennych. Tak więc zbrodnie wojenne, podobnie jak piractwo, zostały uznane za czyny godzące w podstawowe wartości cywilizowanego świata, a zatem każde państwo ma interes w jego zwalczaniu.
Warto zauważyć, że zalążek tej zasady wywodzimy także z formułowanej już w „Trzech księgach o wojnie i pokoju” (1625) opinii Hugo van Groot'a. Grocjusz stwierdzał: „Królowie, jak i ci, którym powierzono władzę równą królom, mają prawo wymierzać karę nie tylko za czyny popełnione przeciwko nim czy ich poddanym, ale podobnie za te, które nie mają do nich szczególnego odniesienia, lecz są poważnymi naruszeniami prawa natury lub prawa narodów.”
Jeżeli jurysdykcja powszechna jest (ma być) konstrukcją realną a nie `życzeniową' należy wykazać, że praktyka państw dostarcza przykładów karania sprawców precyzyjnie określonego katalogu czynów uznanych w obrębie społeczności międzynarodowej za czyny w ściganiu których ma interes cała społeczność międzynarodowa. Jeśli ma ona miejsce, rozważać można czy jej podjęcie i wykonywanie pozwala wnosić o ukształtowaniu się powszechnej normy prawa zwyczajowego materializującej definicyjne założenia. Jeśli tak to jurysdykcja powszechna jest faktem, jeżeli nie, to jurysdykcja powszechna pozostaje celem do osiągnięcia.
Postulat karania czynów uznanych w obrębie społeczności międzynarodowej za czyny w ściganiu których ma interes cała społeczność międzynarodowa jest odnoszony do następujących kategorii czynów: czynów opisywanych pojęciami (i) `przestępstwa prawa narodów' (delicta iuris gentium) i (ii) `zbrodni'.
Daje temu świadectwo przywoływany US Restatement, który jurysdykcję powszechną łączy z obowiązkiem karania sprawców aktów piractwa, handlu niewolnikami, ataków na statki powietrzne i aktów ich uprowadzania, aktów ludobójstwa i zbrodnii wojennych, aktów terrorystycznych.
(i) `Przestępstwa prawa narodów' (delicta iuris gentium)
Pojęcie `przestępstwa prawa narodów' (delicta iuris gentium) łączy się z obszernym zbiorem konwencji międzynarodowych, które formułują obowiązek ich ścigania.
Delicta iuris gentium - (wskazane zostały daty przyjęcia stosownych umów i konwencji formułujące obowiązek ścigania przez ich strony sprawców określonych tytułami umów czynów):
akty handlu niewolnikami; 1815 (pierwsza regulacja) / 1956
akty piractwa (na morzy pełnym) 1856 (pierwsza regulacja) / 1982;
akty handlu kobietami i dziećmi - 1904 (pierwsza regulacja);
akty handlu narkotykami - 1912 (pierwsza regulacja) / 1988;
akty bezprawnej ingerencji w międzynarodowe lotnictwo cywilne::
akty piractwa powietrznego
akty uprowadzenia samolotu -1970;
akty skierowane przeciwko bezpieczeństwu międzynarodowego lotnictwa cywilnego -1971
akty terroryzmu na terenach portów lotniczych); 1988;
akty zagrażające bezpieczeństwu platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym -1988;
akty terrorystyczne;
akty brania zakładników - 1979; także konwencja o bezpieczeństwie funkcjonariuszy ONZ (1994);
akty zamachów z użyciem materiałów wybuchowych - 1998;
akty rozpowszechniania i handlu publikacjami pornograficznymi - 1923;
akty zamachów na dobra kulturalne w trakcie konfliktu zbrojnego - 1954;
akty kradzieży materiałów nuklearnych i akty szantażu dokonywane z ich użyciem -1979;
akty korupcji -1997;
akty nuklearnego terroryzmu - 2005;
Jeżeli ściganie wymienionych konwencjami czynów dotyczy państw stron konwencji, a ich jedynie dotyczy, to niezależnie od skali ich ratyfikacji, praktyka ścigania wskazanych nimi czynów nie jest z tej przyczyny powszechna. Jest quasi-powszechna.
O nieuprawnionym traktowaniu tych konwencji jako dowodu wykonywania jurysdykcji powszechnej świadczy także przyjęty w nich charakterystyczny mechanizm porządkowania jurysdykcyjnych obowiązków państw stron konwencji. Jest nim zasada aut dedere aut punire (aut dedere aut iudicare) oznaczająca alternatywne zobowiązanie do wydania lub osądzenia sprawcy. Jej przyjęcie oznacza, że osądzenie sprawcy `przestępstwa prawa narodów' znajdującego się na terytorium państwa strony nastąpi dopiero wtedy, gdy nie będzie miała miejsca jego ekstradycja do państwa jego obywatelstwa lub miejsca popełnienia czynu. Jeśli taka jest kolejność jurysdykcyjnych właściwości, nie można mówić o przyjętym przez konwencje porządku ich wykonywania jako jurydykcji powszechnej w rozumieniu przyjętej jej definicji.
(ii) Zbrodnie - zbrodnie międzynarodowe
Termin ten w obręb prawa pozytywnego wprowadza - Porozumienie w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych osi europejskiej + statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (MTW) (Londyn - 8.08.1945);
Statut MTW wskazał na kategorie czynów osąd których należał do Trybunału, opisując je w rozbudowanych definicjach w art. 6 i różnicując:
zbrodnie wojenne;
zbrodnie przeciwko pokojowi;
zbrodnie przeciwko ludzkości;
art. 6 lit. c „Zbrodnie przeciwko ludzkości, mianowicie: morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacje i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej przed wojna jak i podczas wojny, prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych przy popełnianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzącej w zakres kompetencji Trybunału lub w związku z nią, niezależnie od tego, czy gwałciła ona, czy też nie prawo wewnętrzne państwa, gdzie je popełniono.”
Idea wykonywania jurysdykcji uniwersalnej połączona z potrzebą represji czynów kwalifikowanych jako `zbrodnie' wiąże tę jurysdykcję z praktyką karania osób, które dopuściły się zbrodni działając w charakterze urzędowym.
Statut MTW po raz pierwszy, wskazał na funkcjonariuszy publicznych państwa jako ponoszących odpowiedzialność za wskazane statutem zbrodnie.
art. 7 „Stanowisko urzędowe oskarżonych - czy to jako zwierzchników państwa, czy jako odpowiedzialnych funkcjonariuszy rządowych - nie może być podstawą do uwolnienia ich od odpowiedzialności, ani do złagodzenia kary.”; art. 8 dodaje, że - „Okoliczność, że oskarżony działał z rozkazu swego rządu albo swego zwierzchnika, nie zwalnia go od odpowiedzialności (...)”
Postulat wykonywania jurysdykcji uniwersalnej jest ciągle podnoszony, bowiem praktyka popełniania `zbrodni' jest stałym elementem zachowań osób, funkcjonariuszy państw doby współczesnej.
Swoistym świadectwem jej „wzbogacania” - w porównaniu z definicją `zbrodni przeciwko ludzkości' przyjętej w statucie MTW - niech będzie definicja aktów zbrodni przeciwko ludzkości - czerpiąca z praktyki współczesnej przyjęta w statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) (art. 7), która wskazuje, że są nimi akty:
- zabójstw, eksterminacji, niewolnictwa, deportacji lub przymusowego przemieszczania ludności, pozbawiania wolności fizycznej; tortury; zgwałcenie, niewolnictwo seksualne, przymusowa prostytucja, wymuszona ciąża, przymusowa sterylizacja, prześladowania grupy lub zbiorowości z powodów politycznych, rasowych, narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych, płci; wymuszone zaginięcia osób; zbrodni apartheid'u ... „(...) popełniane w ramach rozległego lub systematycznego, świadomego ataku skierowanego przeciwko ludności cywilnej (...)”
Równie rozbudowane i „bogate” są definicje innych kategorii zbrodni podlegających właściwości MTK - zbrodni ludobójstwa i zbrodni wojennych.
Praktyka ścigania zbrodni w dobie współczesnej
Potrzeba ścigania czynów, których okrucieństwo poraża poczucie sprawiedliwości i wymaga powszechnego przeciwdziałania zbrodni jest ciągle aktualna - przejawem tego jest ustanawianie międzynarodowych trybunałów karnych, które zajmują się lub mają zajmować się osądem zbrodniarzy.
Międzynarodowe sądownictwo karne;
- rezolucja RB ONZ nr 808 (22.02.1993) o „powołaniu międzynarodowego trybunału dla osądzenia osób podejrzanych o popełnienie poważnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego popełnionych na dawnym terytorium Jugosławii”;
- rezolucja RB ONZ nr 955 (8.11.1994) o „powołaniu międzynarodowego trybunału karnego dla Rwandy”;
- aspirująca do ustanowienia sądu powszechnego - konwencja rzymska (17.07. 1998) - statut Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK);
Kategoria międzynarodowych trybunałów karnych nie jest jednolita i w jej obrębie wyróżnić można nowe oryginalne, kontrastujące z w/w trybunałami międzynarodowe sądy karne. Są to tzw., trybunały hybrydowe, zwane również mieszanymi lub trybunałami drugiej generacji. Obecnie do instytucji sądowych tak kwalifikowanych należą: Specjalny Trybunał dla Sierra Leone; Nadzwyczajne Izby w Kambodży, sądy mieszane w Kosowie oraz Specjalne Składy Sądzące do spraw Poważnych Zbrodni w Timorze Wschodnim.
Konstrukcja trybunałów hybrydowych wychodzi naprzeciw niedostatkom organizacyjno-prawnym związanym z dotychczas funkcjonującymi trybunałami międzynarodowymi. Należy do nich przede wszystkim duża odległość miejsca prowadzenia procesu od miejsca popełnienia czynu (zbrodni). Nie sprzyja ona internalizacji skutków społecznych wyroku i kary w miejscach, w których zbrodnie zostały popełnione, a w szczególności możliwości rzeczywistego zadośćuczynienia ofiarom. Problem ten redukuje się w zasadniczym stopniu w przypadku trybunałów hybrydowych, które są ustanawiane w bezpośredniej bliskości do miejsca przestępstwa. Do lepszego rozeznania lokalnej sytuacji i pełniejszego uwzględnienia miejscowej kultury prawnej przyczynia się również specyficzna struktura organizacyjna, w tym składy sędziowskie łączące przedstawicieli miejscowych i międzynarodowych.
1. Jurysdykcja powszechna a międzynarodowe sądownictwo karne ?
Jurysdykcja powszechna a MTK ?
Kompetencja MTK, gdy mieć na uwadze ściganie wymienionych m.in., w art. 7 statutu zbrodni, nie jest wyłączna. Zgodnie z art. 1 statutu kompetencja MTK „(...) jest komplementarna wobec narodowych jurysdykcji karnych”. Dodajmy `wobec narodowych jurysdykcji karnych' państw, które ratyfikowały statut MTK.
Rola MTK zaczyna się więc wtedy, gdy krajowy wymiar sprawiedliwości nie chce lub nie jest w stanie sam osądzić zbrodniarzy.
Rodzi się jednak pytanie: jeśli w ogóle potrzeba społeczności międzynarodowej Międzynarodowego Trybunału Karnego to... gdzie jest narodowy, krajowy wymiar sprawiedliwości, jego gotowość i zdolność ścigania sprawców międzynarodowych zbrodni ?
2. Wymagania organizacyjne, doktrynalne i mentalne, potęgujące trudności i wahania w ustanowieniu jurysdykcji powszechnej w krajowych porządkach prawnych:
- konieczna ustawowa penalizacja zbrodni, ich zjawiskowych postaci - nullum crimen sine lege - i przyjęcie definicyjnych założeń jurysdykcji powszechnej - odejścia od zasady aut dedere aut punire;
W praktyce państw śladowe przyjęcie założeń jurysdykcji powszechnej w ustawodawstwach - pięciu państw (!) - Izraela, Wielkiej Brytanii, Belgii, Niemiec i Hiszpanii.
- problemy organizacyjne (i finansowe) - postępowanie przygotowawcze (dowodowe przede wszystkim wymagającego współpracy z państwem terytorialnym miejsca popełnienia zbrodni (?); ustalanie danych o osobach i przedmiotach; gromadzenie i zabezpieczanie dowodów i dokumentacji (ich translacja); wizytowania miejsc; ochrona ofiar i świadków)
- problem immunitetu sprawców zbrodni: jakkolwiek art. 27 (1) statutu MTK stanowi iż „(...) działanie w charakterze głowy państwa lub szefa rządu, członka rządu lub parlamentu, wybranego reprezentanta lub rządowego urzędnika w żadnym przypadku nie zwalnia osoby z odpowiedzialności karnej w rozumieniu Statutu, ani też nie będzie stanowiło, także samo w sobie, przesłanki do obniżenia orzeczonej kary.”, to racje polityczne mogą „uchylić” skuteczność tego przesłania;
- problem ustaw amnestyjnych wobec sprawców zbrodni a jurysdykcja powszechna;
W RPA Trybunał Konstytucyjny wyraził pogląd, że proces prawdy i pojednania pozostawał w zgodzie z prawem międzynarodowym, a decyzje Komisji Prawdy i Pojednania amnestionujące osoby, którym można postawić zarzuty popełnienia zbrodni, były z nim zgodne.
Zamykając rozważania nt jurysdykcji powszechnej stwierdźmy...
(1) Mające miejsce ściganie przestępstw kwalifikowanych jako delicta iuris gentium - z uwagi na ograniczony traktatami krąg zobowiązanych - można opatrzyć terminem jurysdykcji quasi-powszechnej.
(2) Ściganie zbrodni przez sądy krajowe ma miejsce, w ograniczonej (śladowej) skali, z tej przyczyny mamy do czynienia co najwyżej z zalążkowym stadium kształtowania się normy prawa zwyczajowego stanowiącej o obowiązku wykonywania jurysdykcji powszechnej opisanej jej definicją.
Międzynarodowe prawo prywatne
Analizując reguły wykonywania przez państwo aktywności jurysdykcyjnych wskazać należy na normujące je także, a sygnalizowane wcześniej, reguły międzynarodowego prawa prywatnego.
Zajmując się prawem międzynarodowym prywatnym wskazujemy na zbiór reguł prawa krajowego, stosownych ustaw, wspomagających procesy wykonywania aktów jurysdykcyjnych na jego terytorium przez uprawnione do tego krajowe organy, które wymagają posiłkowania się rozwiązaniami prawa obcego. Ustawy wskazują, czy `obce' rozwiązania, w jakich przypadkach, jak zastosować. Ich zadaniem jest zatem wskazanie, czy prawo własne, czy też prawo obce (innego państwa) jest właściwe dla oceny prawnej konkretnej sytuacji, którą przychodzi organowi (sądowi) rozstrzygać. Chodzi o sytuacje natury cywilnej, rodzinnej, opiekuńczej z tzw. elementem obcym, który wywołuje problem. Ten element obcy polega na tym, że np. uczestnikiem stosunku prawnego jest obywatel obcego państwa, lub przedmiot stosunku znajduje się za granicą, albo czynności prawne lub zdarzenia prawne miały miejsce za granicą. Na przykład obywatel francuski sporządza testament w Warszawie, w którym m.in., dysponuje swoją nieruchomością położoną w Szwajcarii; obywatel polski zawarł małżeństwo za granicą, a obecnie występuje o rozwód przed sądem polskim; polski podmiot gospodarczy zawarł w Kuala Lumpur umowę z firmą australijską umowę na dostawę maszyn do Malezji. We wszystkich przytoczonych przykładach może powstać kwestia: jakiego państwa prawo należy stosować dla dokonania oceny czynności lub zdarzeń prawnych. Na tak postawione pytanie udziela odpowiedzi prawo międzynarodowe prywatne. W Polsce - ustawa z 12.11.1965 roku o prawie prywatnym międzynarodowym (Dz. U. 1965, nr 46, poz. 290).
Zajmując się:
(I) definicją państwa w rozumieniu prawa międzynarodowego;
(II) kompetencjami państwa;
(III) powstaniem państwa i przekształceniom jakim w toku swej egzystencji podlega;
przejdźmy do omówienia ostatniej kwestii objętej częścią II - kompetencje państwa):
Ochrona kompetencji / jurysdykcji państwa
Prawo międzynarodowe chroni kompetencje / jurysdykcje państwa w dwojaki sposób:
1. Uznając iż istnieje w przypadku każdego z państw zbiór uprawnień, które wykonuje w sposób całkowicie dyskrecjonalny - to jest „sfera zastrzeżona', „sfera kompetencji wyłącznych” opisywana także terminem „twardego rdzenia” suwerenności państwowej;
2. Uznając także, że w procesie wykonywania tych uprawnień, państwo korzysta ze strony państw trzecich, z pewnych przywilejów i immunitetów;
1. Sfera zastrzeżona
„Sfera zastrzeżona” (termin pojawia się w I poł. XIX w.). Pojawia się w następstwie narastającej wspólnoty losu państw suwerennych i towarzyszącej mu tendencji normowania prawem międzynarodowym dziedzin i materii, normowanych dotąd wyłącznie przez krajowego ustawodawcę. To nieuchronne, i trwająca do dzisiaj, przyjazne i nieprzyjazne oddziaływanie na siebie członków społeczności międzynarodowej, jak i narastająca ekspansja prawa międzynarodowego w przestrzeń wewnątrzkrajową wymusiła -wskazanie granic, których nikomu, także prawu międzynarodowemu przekraczać nie wolno. Wskazania tych przestrzeni życia społecznego o regułach organizowania których decyduje wyłącznie państwo i przyjęcia reguły prawa międzynarodowego, że te przestrzenie są jego właśnie „sferą zastrzeżoną”.
Bezpośrednim sygnałem istnienia przepisów wyłączających sprawy należące do sfery zastrzeżonej wyłączonej spod kontroli `zewnętrznej', ściślej organizacji międzynarodowych - były umowy ustanawiające obowiązek rozstrzygania sporów w ramach postępowania arbitrażowego.
Art. 15 (8) Paktu LN „Jeżeli jedna ze stron twierdzi i Rada uznaje, że spór dotyczy sprawy, którą prawo międzynarodowe pozostawiło wyłącznej kompetencji tej strony, Rada stwierdzi to w sprawozdaniu, nie zalecając żadnego rozwiązania.”
Sfera zastrzeżona zatem:
- jest sferą w obrębie której działania państwa i realizowane kompetencje nie pozostają w żadnym związku z prawem międzynarodowym; nie są poddane w najmniejszym stopniu rygorom prawa międzynarodowego; te działania dotyczą przede wszystkim spraw i działań wewnętrznych, lecz również spraw i działań zewnętrznych (polityka zagraniczna);
- zakres sfery zastrzeżonej zależy od prawa międzynarodowego i jego rozwoju;
- zaciągnięcie międzynarodowego zobowiązania dotyczącego materii należącej do sfery zastrzeżonej, wyklucza dla zaciągającego zobowiązanie możliwość powoływania się na tę konstrukcję i skutecznego przeciwstawiania jej w każdej sytuacji dotyczącej interpretacji lub wykonania tego zobowiązania;
Opinia doradcza STMS w sprawie ustaw (dekretów) o obywatelstwie (1923);
„Kwestia czy dana materia należy, czy też nie do sfery wyłącznych kompetencji państwa jest kwestią zasadniczo względną; zależy to od rozwoju stosunków międzynarodowych. Może się zdarzyć, że w kwestii, takiej jak obywatelstwo, które nie jest co do zasady normowane przez prawo międzynarodowe, swoboda decydowania według własnego uznania będzie jednak ograniczona przez zobowiązania, które zostały zaciągnięte wobec innych państw. W takim przypadku, kompetencja państwa, wyłączna w zasadzie, jest ograniczona przez reguły prawa międzynarodowego.”
Dwie uwagi:
Artykuł 2 $ 7 Karty NZ „Żadne postanowienie niniejszej Karty nie upoważnia organizacji NZ do interwencji w sprawach, które należą z istoty swej do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa, ani do żądania od członków, aby przekazywali takie sprawy do załatwienia według niniejszej Karty (...)”.
Prawo międzynarodowe uznaje istnienie „sfery zastrzeżonej”, lecz nie określa jej przedmiotowego obszaru. Prawo międzynarodowe wiążące państwo jest jedynym punktem odniesienia przy podejmowaniu próby określenia przestrzeni jego strefy zastrzeżonej. To od państwa zależy w jakim stopniu, w jakim zakresie zwiąże się prawem międzynarodowym i w jaki kształt przybierze sfera jego wyłącznych kompetencji. Sfera zastrzeżona jest zatem indywidualna dla każdego państwa i w oczywisty sposób ewoluuje (!!!).
1.2. Konstrukcja „strefy zastrzeżonej” a zasada nie-interwencji.
Wyróżnienie „sfery zastrzeżonej” rodzi normę prawa międzynarodowego zakazującą interwencji (ingerencji), którą należy odczytywać właśnie jako zasadę zakazującą ingerencji państw w „sprawy wewnętrzne” innych państw.
Zasada nie wyznacza precyzyjnie granic, przekraczać których nie wolno (to skutek - nieustannej ewolucji granic strefy zastrzeżonej), jak również nie określa katalogu zakazanych sposobów interwencji.
Taki stan powoduje, że bywa przedmiotem dyplomatycznych, czy też politycznych „manipulacji” (dramatycznych stwierdzeń o - „mieszaniu się w sprawy wewnętrzne”) - nie zmienia to jednak postaci rzeczy, że - mimo tych „braków” - zasada nieinterwencji jest jedną z kluczowych zasad prawa międzynarodowego.
MTS w sprawie Nikaragua v. US (1986) podał definicję zasady nie-interwencji, wskazując na konstytuujące ją elementy:
„Zgodnie z powszechnie przyjętymi stwierdzeniami, zasada ta zakazuje każdemu państwu jak i grupie państw interweniować bezpośrednio lub pośrednio w sprawy wewnętrzne i zewnętrzne innego państwa. Interwencja zakazana dotyczy materii, które zasada suwerenności państw pozwala każdemu z nich normować swobodnie. Jest nią więc wybór systemu politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturalnego, jak i kształtowanie stosunków zagranicznych. Interwencja jest zakazana, jeśli wobec tych wyborów, które muszą pozostać wolne, stosowany jest przymus.”
Zasada nieinterwencji, odwoływanie się do niej w debacie publicznej, wywołuje wiele emocji:
(i) z przyczyny nie w pełni precyzyjnie zarysowanego zasięgu;
(ii) jak i niepewnej listy zakazanych sposobów interwencji;
(i) Przyczyna `nie w pełni precyzyjnie zarysowanego zakresu zasady nieingerencji' dotyczy istotnego marginesu wątpliwości co do tego co jest a co już nie jest objęte „sferą zastrzeżoną”.
Nie ulega kwestii, że najwięcej emocji wywołują sytuacje dotyczące normowania materii praw i wolności człowieka oraz materii ekonomicznych.
Ale można wskazać też na przykłady skrajnie „wewnętrznych” domen aktywności państwowych normowanych w istocie prawem międzynarodowym.
Np. umowa z Gwatemala City (6-7.08.1987) pięciu prezydentów Republik Ameryki Centralnej, nakładająca na Nikaraguę obowiązek ukształtowania ustrojowych rozwiązań w formule rządów demokratycznych m.in., zabezpieczenia pluralizmu w przestrzeniach życia publicznego, wolności słowa, rządów prawa, wolności partii politycznych, tajnych, wolnych, bezpośrednich, okresowych wyborów.
Podobnym przykładem układ z Dayton (podpisany w Paryżu 14.12.1995) - traktat pokojowy dla Bośni i Hercegowiny - stronami: Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Serbia; układ zawierał tekst konstytucji dla Bośni i Hercegowiny, a także szczegółowe doń aneksy przewidujące m.in., przeprowadzenie demokratycznych wyborów.
Najnowszym przykładem - Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement - 2.02.2007 autora Marti Ahtissari specjalny wysłannik SG ONZ (były prezydent Finlandii)
Dokument składa się z dwóch części: 14 zasad - „Zasady Podstawowe” i XII Aneksów;
Art. 1 Generalne zasady i Aneks I „Postanowienia konstytucyjne”
Rządy mają być (art. 1. General Principles):
- demokratyczne;
- `with full respect for the rule of law';
- równość `obywateli' wobec prawa i `ochrony na najwyższym poziomie praw podstawowych (Annex I - art. 2: szczegółowo wylicza międzynarodowe konwencje) i ochrona `praw wszystkich (Communities) i ich członków (mniejszości);
- wolny rynek i wolność konkurencji na rynku;
Opinia Oppenheim'a sprzed lat (International Law (1928)
“Postęp prawa międzynarodowego jest nierozerwalnie związany z zwycięstwem rządu konstytucyjnego nad rządem autorytarnym, lub co oznacza to samo, zwycięstwem demokracji nad porządkiem autorytarnym. Rząd autorytarny, nie będący odpowiedzialnym przed narodem, dominuje go, ma tendencję opierania zewnętrznej polityki państwa, tak jak polityki wewnętrznej, na brutalnej sile i intrydze; podczas gdy rząd konstytucyjny opiera swą zewnętrzną i wewnętrzną politykę wyłącznie na zgodzie rządzonych. I chociaż nie można całkowicie zagwarantować, że demokracja zawsze i wszędzie działać będzie na rzecz międzynarodowego prawa i sprawiedliwości, o tyle jest pewnym, że wyklucza ona politykę kultu jednostki i niepohamowanej terytorialnej ekspansji, która w przeszłości była powodem wielu wojen.”
(ii) Co do nie w pełni precyzyjnie zarysowanej listy zakazanych sposobów interwencji - a więc wątpliwości co do tego jakie zachowanie jest aktem interwencji.
Niewątpliwie zakazaną formą ingerencji jest interwencja zbrojna.
Próg przymusu dopuszczalnego w relacjach międzynarodowych pozostaje niemierzalny, a przez to nieokreślony.
W sprawie Nikaragua v. US (1986) Trybunał uznał, że „poparcie dostarczane przez USA... działaniom formacji militarnych i paramilitarnych contras polegające na pomocy finansowej, szkoleniowej, zaopatrzenia w broń, informacji wsparcia logistycznego stanowi niewątpliwe pogwałcenie zasady nieingerencji.”
A więc w tym konkretnym przypadku takie zachowania były formułami zakazanej prawem i naruszały zasadę nieingerencji.
2. Immunitet państwa.
Z definicji - immunitet państwa obejmuje zbiór różnych `przywilejów', które państwa uznają w relacjach wzajemnych, a które pozwalają chronić zdolność wykonywania kompetencji państwowych w przestrzeni innego suwerena.
Geneza instytucji - obrót dyplomatyczny - od XV/XVI w., - par in parem non habet imperium; naturalne wyłączanie aktywności dyplomatycznych i zasobów majątkowych misji dyplomatycznych spod jurysdykcji miejscowej (sądów, jak i innej władzy);
Wykonywanie kompetencji państwowych w przestrzeni innego suwerena dotyczy współcześnie nie tylko aktywności służb dyplomatycznych i konsularnych. To także aktywności inne w swym charakterze, podejmowane zarówno przez służby dyplomatyczne i konsularne, jak często przez innych jeszcze oficjalnych przedstawicieli (funkcjonariuszy) państwa (np. głowę państwa, formacje wojskowe, inne jednostki realizujących misję państwową np. funkcjonariuszy Banku Centralnego). To także akty lokowania majątku państwa na terytorium innych państw.
Gdy mowa o immunitecie państwa rozdziela się i kontrastuje aktywności służb dyplomatycznych i konsularnych polegających na wykonywaniu działań dyplomatycznych i konsularnych od aktywności innych podejmowanych przez w/w podmioty w przestrzeni innego suwerena. Te pierwsze są objęte niemal absolutnym, odpowiednio immunitetami dyplomatycznymi lub konsularnymi [konwencja o stosunkach dyplomatycznych (1961); konwencja o stosunkach konsularnych (1963)], te `inne' zaś objęte są immunitetem państwa, który nie jest współcześnie (jak wykażemy) immunitetem absolutnym.
W historycznym rozwoju (XV/XVI...) aktywności funkcjonariuszy państwa (służby dyplomatycznej głównie), jak i skutki ich podejmowania w obcej przestrzeni nie podlegały jakiejkolwiek ocenie władzy miejsca - niedopuszczalnym był osąd przez sąd miejscowy skutków działań służby dyplomatycznej - stan ten opisywany był terminem immunitetu państwa.
Immunitet był immunitetem absolutnym. Immunitet ten obejmował w miarę rozbudowania wszystkie - obok aktywności dyplomatycznych i konsularnych - rodzaje aktywności podejmowane przez funkcjonariuszy państwowych w przestrzeni obcego suwerena. Celowała w jego stabilizowaniu Wielka Brytania.
Sygnalizowała to (jeszcze) sprawa Parlement Belge (1880) - Sąd nawiązując się do immunitetu państwa, sumując dotychczasową praktykę sądów brytyjskich, jak i sądów państw w ogóle, stwierdził, że:
„(...) każde państwo odmawia wykonywania za pośrednictwem swojego systemu sądownictwa jakiejkolwiek części własnej jurysdykcji terytorialnej w odniesieniu do osoby jakiegokolwiek suwerennego władcy lub ambasadora jakiegokolwiek innego państwa albo majątku należącego do jakiegokolwiek państwa (...) pomimo tego, iż taki suwerenny władca, ambasador lub majątek znajdują się w zasięgu jego jurysdykcji.”
Immunitet państwa - w przeciwieństwie do immunitetów dyplomatycznych - przestał być immunitetem absolutnym w II połowie XIX wieku.
Aktywności służby dyplomatycznej (inne niż tyczące wykonywania misji), jak i aktywności innych niż służba zagraniczna funkcjonariuszy zaczęto różnicować, dzieląc je na:
akty władcze państwa - czyli czynności de iure imperii;
akty analogiczne do tych, które dokonują podmioty prywatne uczestniczące w obrocie cywilnoprawnym - czyli czynności de iure gestionis; akty nie związane z wykonywaniem kompetencji państwowych;
Jednym z orzeczeń różnicujących oba typy czynności były orzeczenia sądów francuskich: Sądu Paryża (1926), a następnie Trybunału kasacyjnego (1929) w sprawie statusu przedstawicielstwa handlowego ZSRR we Francji. W werdykcie skądinąd podzielającym opinię sądu pierwszej instancji Trybunał odmawiając przyznania przedstawicielstwu immunitetu w postępowaniu stwierdził, że „(...) przedstawicielstwo to podejmuje działania handlowe we wszelkich domenach... te zaś aktywności mogą być postrzegane jedynie jako czynności handlowe, wobec których zasada suwerenności państwowej jest całkowicie obca.”
Współczesne podejście do immunitetu państwa opiera się zatem na:
podstawowym rozróżnieniu czynności funkcjonariuszy w przestrzeni obcego państwa na czynności de iure imperii i czynności de iure gaestionis i
na rozróżnieniu - immunitetu jurysdykcyjnego i immunitetu egzekucyjnego.
2.1. Immunitet jurysdykcyjny
Immunitet jurysdykcyjny ratione personae ? Kto z niego korzysta ?
Czy tylko funkcjonariusze centralnych organów władzy państwowej działający w imieniu państwa i podmioty publiczne umocowane do działania w imieniu państwa, czy też szerszy ich krąg (np. podległe funkcjonariuszom centralnych organów służby, podmioty władzy terenowej, samorządowej) ? Na pewno ten węższy krąg.
Immunitet jurysdykcyjny ratione materiae ?
Immunitet nie obejmuje czynności de iure gaestionis ? O tym czy czynność ma taki charakter decyduje sędzia krajowy - on ocenia naturę przedsiębranego aktu.
Immunitet nie będzie najprawdopodobniej skutecznie powoływany przed sądem, gdy spór dotyczył będzie:
umów handlowych - np. przenoszących własność (a więc umów kupna-sprzedaży);
umów o pracę;
umów dotyczących posiadania i korzystania z rzeczy (np. umów najmu - budynków, pomieszczeń);
uczestnictwa w spółkach;
eksploatacji statków w celach innych niż służba publiczna o charakterze niehandlowym;
zdarzeń, skutkiem których jest wywołanie szkód na rzeczy lub osobie;
Takie rozwiązania przyjmują regulacje tak międzynarodowe jak i krajowe dotyczące immunitetu państwa.
A więc: konwencja europejska o immunitecie państwa (1972); podobnie regulacje krajowe - szczególnie znaczące są dla analizy instytucji: ustawa brytyjska (1978) i amerykańska (1976). Aktualnie pomocną w analizie jest także przyjęta 2.12.2004 r., przez Zgromadzenie Ogólne ONZ konwencja o immunitecie jurysdykcyjnym państw i ich własności.
O objęciu bądź wyłączeniu immunitetu decyduje zatem natura, charakter aktu. Jeżeli akt ma charakter publicznoprawny objęty będzie immunitetem, jeżeli ma charakter prywatnoprawny - immunitet zostanie wyłączony.
To musi rozstrzygnąć sędzia (krajowy) (!).
Przykłady:
W 1987 roku SN prowincji Ontario w sprawie Spółki z o.o. Construction p-ko rządowi polskiemu i Konsulatowi Generalnemu PRL w Kanadzie uznał roszczenia powoda stwierdzając, ze dostarczenie materiałów elektrycznych i ich instalacja w posiadłości pozwanego na życzenie przedstawiciela rządu PRL jest transakcja gospodarczą (...) powód ma więc prawo do uzyskania wyroku ad personam p-ko rządowi PRL. Wystąpienie z roszczeniem wywołało opóźnienie zapłaty za dostarczenie materiałów i zainstalowanie w budynku konsulatu. Sąd uznał tę czynność - tj. kontrakt zawarty między konsulatem a spółką kanadyjską na dostarczenie stosownych urządzeń - za czynność de iure gestionis i uznał, ze pozwany tj. rząd PRL nie jest chroniony immunitetem jurysdykcyjnym.
Na początku lat 80' zostaje rozwiązana umowa o pracę z osobą, która była w tamtej dobie tłumaczem i spikerem Radia Watykan. Osoba ta wnosi pozew do sądu włoskiego, stawiając zarzut naruszenia przez pracodawcę przepisów prawa pracy. Sąd rozważał jakiej natury były czynności wykonywane przez nią - czynności tłumaczeń i pełnienia roli spikera. Sąd przyjął, że czynność dokonywania tłumaczeń nie były czynnością o charakterze władczym de iure imperii. Natomiast sprawą bardziej skomplikowaną była kwestia czy spiker radia publicznego związanego z państwem wykonuje czynności objęte immunitetem, przekazując treści podawane do publicznej wiadomości przez państwo. Sąd włoski uznał, że spiker radia publicznego wykonuje funkcje publicznoprawne, zatem nie jest kompetentny do rozpatrzenia przedłożonego mu sporu.
Postanowienie SN z 11.01.2000 r. (I PKN 562/99) - „Nie można odnieść immunitetu państwa obcego do działań jego organów w zakresie obrotu cywilnoprawnego (handlowego) na terenie innego państwa. Ambasada Republiki Chile występuje w sprawie jako pracodawca, czyli podmiot uczestniczący w obrocie cywilnoprawnym. Nie realizuje w tym zakresie aktów władzy publicznej państwa obcego, nie dotyczy jej więc immunitet jurysdykcyjny przysługujący takiemu państwu.”
Państwo może zrzec się immunitetu jurysdykcyjnego jeśli zobowiązało się do tego w umowie międzynarodowej. Może zostać uznane za zrzekające się immunitetu, jeśli samo wszczyna sądowe postępowanie.
2.2. Immunitet egzekucyjny
Majątek państwa znajdujący się na obcym terytorium to zazwyczaj majątek misji dyplomatycznych, konsularnych, rezydencji (w tym majątek ruchomy misji i rezydencji) majątek wizytujących lub stacjonujących sił zbrojnych, specjalnych agend państwowych (np. instytutów kultury (zasoby wystaw, ekspozycji różnego typu (m.in. dzieł sztuki). Majątkiem mogą być także rachunki bankowe przeznaczone na działalność handlową lub stanowiące rezerwę budżetową państwa.
Jak majątek ten ma być traktowany ?
Co do zasady majątek ten podlega analogicznym reżimom jak majątek innych osób, podmiotów znajdujących się i działających na terytorium państwa; a więc jest poddany stosownym reżimom podatkowym, czy celnym.
Jeśli państwa nie zawarły (dwustronnych) porozumień wyłączających majątek ten spod tych reżimów... „nic nie broni majątku”, podlega on tym reżimom, jak i aktom władczym miejscowego suwerena.
Niemniej jeżeli chodzi o immunitet egzekucyjny to przyjmuje się - jego istnienie mimo braku stosownych porozumień wyłączających. Stwierdzić zatem należy, że żaden wyrok opatrzony tytułem egzekucyjnym nie może być wykonanym w drodze zajęcia bez zgody pozwanego państwa jego majątku.
Jednakże przyjmuje się, że immunitet egzekucyjny nie jest immunitetem absolutnym.
Sygnalizuje to art. 19 (c) konwencji przyjętej przez ZO ONZ (2004), który stwierdza, że egzekucja może zostać przeprowadzona, jeśli zostało ustalone, „że majątek jest wykorzystywany lub ma być wykorzystywany przez państwo w celach innych niż cele służby publicznej o charakterze niehandlowym i znajduje się na terytorium państwa forum, przy czym kroki egzekucyjne podjęte być mogą jedynie wobec majątku, który jest majątkiem podmiotu przeciwko któremu podjęto postępowanie.”
Ta sama konwencja - w art. 21 - stanowi, że bez zgody państwa, następujący majątek będzie uważany jako wykorzystywany lub mogący być wykorzystywanym przez państwo w celach służby publicznej o charakterze niehandlowym:
„(a) majątek, włączając konta bankowe, które są wykorzystywane lub mają być wykorzystywane do wykonywania funkcji misji dyplomatycznych państwa i ich misji konsularnych, misji specjalnych, misji do organizacji międzynarodowych lub delegacji do organów organizacji międzynarodowych lub konferencji;
(b) majątek mający charakter wojskowy wykorzystywany lub przeznaczony do wykonywania funkcji wojskowych;
(c) majątek banku centralnego lub innych władz finansowych państwa;
(d) majątku stanowiącego część kulturalnego dziedzictwa państwa lub jego archiwów nie przedłożonych, lub przedłożenie których nie jest planowane, do sprzedaży;
(e) majątek stanowiący cześć wystaw obiektów naukowych, kulturalnych lub historycznych nie przedłożonych, lub przedłożenie których nie jest planowane, do sprzedaży;