NIEAUTORYTARNE KONCEPCJE NAUCZANIA I WYCHOWANIA

Wszystkie one, bez względu na to, jakie jest źródło ich powstania, miejsce czy okres, są związane elementem sprzeciwu wobec obowiązujących w instytucjach edukacyjnych komponentów „biurokracji, autorytarnych struktur decyzyjnych, abstrakcyjnych celów uczenia się, przemocy i społecznej selekcji.

Każda ze szkół antyautorytarnych oferuje przełom edukacyjny w kierunku zorientowania procesu uczenia się na:

• bezpośrednie, indywidualne potrzeby i zainteresowania dzieci,

• wyeliminowanie lęku i przymusu,

• oparcie edukacji na zasadzie samoregulacji,

• uczenie się w działaniu i poprzez doświadczanie,

• planowanie przez uczniów swobodnych form zajęć dydaktycznych,

• realizację programu metodą projektów”.

NIEAUTORYTARNE KONCEPCJE NAUCZANIA I WYCHOWANIA

Placówki nieautorytarne budują wszelkie wpływy i sytuacje wychowawcze na bazie:

• nieautorytarnych interakcji między dorosłymi i dziećmi;

• doprowadzania do poczucia własnej wartości i tożsamości jednostek;

• demokratycznej atmosfery w szkole;

- zasada równości wobec prawa;

- nadanie formy prawnej stosunkom między władzą szkolną a uczniami i rodzicami uczniów.

• otwartości na rzeczywistość społeczną;

• odstąpienia od socjoprioryzmu na rzecz personalizmu;

• humanizacji stosunków międzyludzkich;

• oparcie edukacji na wartościach uniwersalnych.

NIEAUTORYTARNE KONCEPCJE NAUCZANIA I WYCHOWANIA

Celem edukacji, w której założeniach byłaby róż­norodność światopoglądowa, jest przyzwycza­je­nie społeczeństwa do odmiennych niż jego własne sposobów postrzegania, a w konsekwencji do nie­dopuszczenia do lęku przed nieznanym. K. P. Fritzsche i H. Knepper (1993) uważają, że :

• nauka w szkole powinna się koncentrować na wczesnym przyswajaniu różnych zapatrywań, na uczeniu dzieci patrzenia na świat oczyma innych ludzi, dzięki czemu rozwinie się u nich empatia i tolerancja;

• to przyjmowanie różnorodnych punktów widzenia i rozwijanie umiejętności emocjonalnego utożsamiania się z nimi ma stanowić podstawę zdobywania wiedzy, dzięki czemu możliwe będzie rozumienie zjawisk na poziomie międzynarodowym;

• aby być gotowym do poszanowania poglądów innych ludzi, należy wytworzyć u siebie wiarygodny własny światopogląd i silne poczucie wartości, gdyż jedynie osoby nie posiadające kompleksów niższości są w stanie emocjonalnie utożsamić się z innymi ludźmi;

• tolerancja światopoglądowa powinna być odwzajemniona, tzn. mniejszości powinny także uczyć się od większości;

• ta dwustronność zmusza do zrozumienia lęków i niepokojów innych ludzi, dzięki czemu możliwe jest łagodne rozwiązywanie konfliktów;

• edukacja zakładająca różnorodność horyzontów myślenia jest najskuteczniejsza, gdy jest stosowana jako wczesna metoda prewencyjna, gdyż bardzo trudno jest usunąć zakorzenione uprzedzenia i lęki.

PEDAGOGIKA NIEDYREKTYWNA

Zasady niedyrektywnego prowadzenia osoby

oraz niezbędne postawy terapeuty wobec klienta:

• Terapeuta musi nawiązać z dzieckiem ciepłe, przyjacielskie stosunki, by w jak najkrótszym czasie doprowadzić do dobrych kontaktów.

• Terapeuta przyjmuje dziecko takim, jakie ono jest.

• Terapeuta ugruntowuje swoje stosunki z dzieckiem w atmosferze przyzwolenia, co oznacza, że może ono wyrazić wszystkie swoje uczucia w sposób wolny i bez zahamowań.

• Terapeuta wykazuje czujność, by rozpoznać uczucia, które dziecko chce wyrazić i dokonuje w refleksyjny sposób ich potwierdzenia, co pozwoli dziecku uzyskać wgląd we własne postępowanie.

• Terapeuta szanuje umiejętności dziecka w zakresie samodzielnego radzenia sobie z własnymi trudnościami, dzięki czemu uzyskuje ono możliwość wyboru sposobu spojrzenia na swoje zachowanie i dokonania zmiany. Decyzja zmiany należy do dziecka.

• Terapeuta nie stara się rozmową czy zachowaniem wpłynąć na dziecko. To ono pokazuje drogę, natomiast terapeuta za nim podąża.

• Terapeuta nie stara się przyspieszać terapii. Wie o tym, że jest to droga, którą należy posuwać się wolno, krok po kroku.

• Terapeuta stawia granice jedynie tam, gdzie jest to konieczne, żeby terapia zakotwiczyła się w świecie rzeczywistym i żeby dziecko jasno uświadomiło sobie swoją współodpowiedzialność we wzajemnych stosunkach i przebiegu spotkań.

PEDAGOGIKA NIEDYREKTYWNA

Wychowanie niekierowane:

1. Rezygnacja z oddziaływania na dziecko poprzez wzory osobowe, autorytety do naśladowania czy identyfikacji na rzecz samodzielnego odkrywania i asymilowania przez dziecko wartości, obdarzania go zaufaniem i współodpowiedzialnością.

2. Odejście od założonych z góry celów i programów wychowawczych na rzecz bezwarunkowej akceptacji dziecka takim, jakie ono jest.

3. Brak represji i mechanizmów konformizacji zachowań na rzecz samostanowienia, samookreślenia, samokontroli i samooceny zachowań indywidualnych każdej osoby.

PEDAGOGIKA NIEDYREKTYWNA

Postawa wychowawcy w pedagogice niedyrek­tywnej wyraża się poprzez:

1. Autentyczność, czyli to, by każdy mógł być sobą, nie czuł się zmuszany do narzucania innym własnych uczuć, ocen, wartości, by był zawsze takim samym oraz po­szu­ku­jącym coraz lepszych warunków do własnego rozwoju, by nie odgrywać przepisanych przez innych ról społecznych.

2. Gotowość czy czujność do udzielania dziecku stosownej do jego potrzeb pomocy, do udzielania odpowiedzi na jego pytania, do zaspokajania jego zainteresowań, do dzielenia się własnymi doświadczeniami.

3. Empatia - jako szczególna wrażliwość na cudze uczucia, motywy, postawy, wartości i uświadamianie ich sobie.

4. Twórczość - zdolność do zmiany, elastyczności i oryginalności w rozwiązywaniu problemów.

(R. Gloton, C. Clero, Twórcza aktywność dziecka, W-wa 88).

PEDAGOGIKA NIEDYREKTYWNA

Kanony - postulaty psychologii humanistycznej będące podłożem dla pedagogiki niedyrektywnej:

- samourzeczywistnianie jako stałą tendencję do rozwoju całego potencjału ludzkich zdolności;

- autonomię i współzależność społeczną jako pełną zdolność i wolność podejmowania przez człowieka decyzji;

- ponoszenie odpowiedzialności za swoje postępowanie i życie dzięki społecznemu kontekstowi, w którym mogą się one rozwijać;

- międzypodmiotowość jako warunek podmiotowości;

- orientację człowieka na cel i sens własnego życia;

- holizm, czyli postrzeganie człowieka jako niepodzielnej, zintegrowanej całości jego ciała, psychiki i ducha.

PEDAGOGIKA NIEDYREKTYWNA

Wskazania do kreowania właściwych relacji między wychowawcą a wychowankiem postrzeganym przez niego jako osoba:

1. Zapewnienie klimatu bezpieczeństwa psychologicznego i zaufania poprzez gotowość słuchania drugiej osoby, nieoceniania jej oraz wchodzenia w bezpośredni z nią kontakt bez ukrytych zamiarów czy chęci manipulacji.

2. Otwarte i adekwatne do własnych doznań i odczuć komunikowanie się.

3. Uważne słuchanie, troska o zrozumienie znaczenia tego, co inni chcą mu zakomunikować.

4. Powstrzymanie się od wyrażania ocen, w tym szczególnie ocen krytycznych.

5. Przekazywanie informacji zwrotnych czyli tego, jak postrzega się drugą osobę i jakie ona budzi w nim uczucia.

6. Swobodne poszukiwanie informacji oraz rozwiązań pobudzających i akceptujących twórczość wychowanka.

7. Poszanowanie umiejętności dziecka w samodzielnym radzeniu sobie z własnymi problemami czy trudnościami, dzięki czemu uzyska ono możliwość wyboru sposobu postrzegania swoich zachowań i suwerennego dokonywania w nich zmian.

PODSTAWOWE PRZESŁANKI WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ

S. Wo­ło­szyn uważa, że:

• Pedagogika humanistyczna to w polskiej peda­gogice trzeci wielki nurt, obok psychologiz­mu (indywidualizmu) i socjolo­gizmu pedagogicznego.

• Utożsamia ją z pedagogiką kultury lub personalizmem pedagogicznym.

• Nurt ten stara się przez­wycię­żyć jed­no­stronność dwóch poprzednich, przeciwstawia się pozy­ty­wis­tycznemu mode­lowi nauki i poznania.

• Celem ostatecz­nym pedago­giki humanis­tycznej jest ukształtowanie oso­bo­woś­ci ludzkiej (człowieka jako „osoby”), zaś kształ­cenie musi być huma­nistyczną war­toś­cią samoistną, dzięki której egzys­ten­cja i życie ludzkie stają się bogate i godne.

• Przeciwstawia się próbom wychowywania autory­tarnego, represyjnego.

• Postuluje budowanie autentycznych, opartych na wzajemnej przyjaźni i szacunku, stosunków między dorosłymi i dziećmi.

• Ma swoje źródła w psy­cho­logii humanistycznej oraz w krytycznej myśli filozoficznej końca XX wieku. PODSTAWOWE PRZESŁANKI WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ

Głównymi cechami pedagogiki humanistycznej są (Buddrus, 1995):

• Ukierunkowanie wszelkich pedagogicznych starań na człowieka jako całość, co oznacza zajmowa­nie się jego właściwościami i samopoczuciem intelektual­nym jak i emocjonalnym.

• Postrzeganie wychowanka jako podmiotu oddziaływań pedagogicznych, czyli jako człowieka będą­cego w trakcie osobistego rozwoju i uczestniczącego w rozwijaniu własnych możliwości rozwojowych.

• Stwarzanie wychowankowi przez nauczyciela warunków i sytuacji umożliwia­jących ten rozwój, dobierając najbardziej efektywne formy jego wspierania.

• Branie przez nauczyciela udziału w procesie uczenia się ucznia.

• Następowanie osobistego wzrostu u nauczyciela, który uczy się kim jest i kim się stanie.

PODSTAWOWE PRZESŁANKI WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ

J. Tarnowski (Tarnowski, 1993) zwraca uwagę na inne jeszcze cechy pedagogiki humanistycznej, a mia­nowicie:

• powiązanie uniwersalnej idei „człowieka abstrakcyj­ne­go” z „człowiekiem konkretnym”, żyjącym w nie­powta­rzalnych warunkach i okolicznościach;

• odrzucenie posługiwania się władzą bądź manipulacją;

• wychowanie do dialogu;

• kształtowanie zdolności do rozwiązywania życiowych problemów.

A. Br*hlmeier dodaje do tych cech jeszcze bliskość wychowawcy i wychowanka oraz poważne traktowanie teraźniejszości ucznia (Br*hlmeier, 1994).

Wychowanek: jednostka autonomiczna, niepowta­rzalna, zasługująca na szacunek bez stawiania jakich­kolwiek wstępnych warun­ków. Wychowanie ma dopomóc wychowankowi stać się osobą w pełni funkcjo­nującą (fully functionig person), co oznacza wsparcie go w rozwijaniu jego twórczych możliwości.

PODSTAWOWE PRZESŁANKI WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ

• Wycho­wawców, jak i psychoterapeutów nazywa się facylitatorami lub animatorami.

• Wychowanie ma charakter osobowy.

• Wychowanie jest postępowa­niem niein­ten­cjo­nalnym i niedy­reaktywnym.

• Respektuje się potrzeby samych wychowawców pop­rzez rozwijanie koncepcji kształcenia nauczycieli, któ­re „[…]powinny umożliwić pedagogom doświadczanie samych siebie, swoich zachowań i nauczenie się nowych sposobów postępo­wania. […] W ujęciu pedagogiki humanistycznej to pedagog jest «swoim własnym narzędziem»” (Burow, 1995, s. 258).

Nurty pedagogiki humanistycznej (Burow, 1995):

• osobocentryczna i skoncentrowana na dialogowym nauczaniu i uczeniu się koncepcja C. Rogersa;

• koncepcja interakcji skoncentrowanych na temacie (tzw. TZI - Themen­zen­trierte Interaktion), któ­rej twórcą jest psychoanalityczka R. Cohn;

• pedagogika Gestalt, której twórcami byli Perls i Goodman.

PODSTAWOWE PRZESŁANKI WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ

Pedagogika humanistyczna należy do ideologii „romantycznej”, gdyż:

• w zakresie założeń epistemicznych odwołuje się do wiedzy, którą jednostka zdobywa indywidu­alnie, w sposób bezpośredni, poprzez własne doświadczenie;

• w zakresie założeń psychologicznych uznaje człowieka za zdolnego do samo­roz­woju, do tego, by stał się jednostką w pełni funkcjonującą;

• ujęte przez nią cele wychowania są celami pośrednimi, nawiązującymi do wartości humanistycz­nych. Jednost­ka zbliża się do nich, lecz nigdy nie osiąga ich w pełni. Głównym celem wychowania jest stworzenie wycho­wankowi warunków umożliwiających ich osiąganie;

• w zakresie kategorii pojęciowych do najważniejszych należą: samorozwój, samo­aktu­ali­zacja, autonomia jednostki, poczucie własnej tożsamości;

• najważniejszym zadaniem wychowania jest stworzenie dziecku takich warunków rozwoju, by w jak najpełniejszy sposób mogło zrealizować własne „ja”, by „stało się tym, kim stać się może”.

Stosunek C. Rogersa

do modelu tradycyjnej edukacji:

1. Nauczyciel jest posiadaczem wiedzy, uczeń oczekiwanym odbiorcą.

2. Centralne elementy tej edukacji to wykład i egzamin.

3. Nauczyciel sprawuje władzę, uczeń jest posłuszny. Obaj są posłuszni władzom szkolnym. Kontrola jest zawsze skierowana w dół.

4. Nauczyciel jako autorytet jest centralną postacią tej edukacji.

5. Występuje minimalna ilość wzajemnego zaufania.

6. Nauczyciel wierzy, że uczniem najlepiej się kieruje trzymając go w przerywanym lub stałym stanie strachu.

7. Uczniowie nie decydują o celach, treściach i metodach edukacji; nie mają głosu w sprawie tego, kto ich będzie uczył. Nauczyciele często również nie mają w tych sprawach głosu.

8. W szkole nie ma miejsca dla całej osobowości.

Model PCA (Person Centered Approach -

podejście skoncentrowane na osobie) C. Rogersa

1. Warunek podstawowy: nauczyciel (facylitator) ma wystarczająco duże zaufanie do siebie i do innych (uczniów) aby wierzyć, że inni - tak jak on sam, potrafią myśleć o sobie, uczyć się dla siebie. Jeśli ten wstępny warunek istnieje, wówczas następne aspekty modelu PCA stają się możliwe.

2. Nauczyciel dzieli z innymi (uczniami, ich rodzicami, władzami szkolnymi) odpowiedzialność za proces uczenia się.

3. Nauczyciel dostarcza materiałów do uczenia się korzystając z własnych wiadomości, własnego doświadczenia, książek, materiałów źródłowych lub doświadczeń społecznych.

4. Uczeń konstruuje i rozwija swój własny program uczenia się, sam albo w kooperacji z innymi, z pełną świadomością ponoszenia odpowiedzialności i konsekwencji tego wyboru.

5. W klasie (grupie studenckiej) stopniowo tworzy się klimat ułatwiający uczenie się. Początkowo jest on kreowany przez nauczyciela.

6. Wszystko ogniskuje się wokół utrzymania stałego procesu uczenia się. Treść uczenia się, chociaż ważna, schodzi na drugi plan. Efekty mierzy się tym, czy uczeń zrobił wyraźny postęp w uczeniu się „jak się uczyć” tego, co chce wiedzieć.

7. Samodyscyplina zastępuje zewnętrzną dyscyplinę.

8. Ocena nauki studenta jest dokonywana przez niego samego oraz jest wzbogacana informacjami zwrotnymi ze strony innych członków grupy i nauczyciela.

9. W tym wspomagającym rozwój klimacie uczenie się ma tendencję do pogłębiania się, postę­po­wania w szybszym tempie i większego przenikania się z życiem i zachowaniem ucznia niż ma to miejsce w uczeniu się w tradycyjnej klasie szkolnej. Dzieje się tak dlatego, że kierunek uczenia się jest własnym wyborem, uczenie się - własną inicjatywą i cała osoba (z uczuciami, namiętnościami, jak również intelektem) jest zaangażowana w proces uczenia się.

Osobowość w pełni funkcjonująca:

• W sposób pełny, nieschematyczny i bardziej trafny spostrzega rzeczywistość i ma z nią lepszy kontakt.

• Ma pozytywną samoocenę i lepiej ocenia innych ludzi oraz stosuje mniej mechanizmów obronnych.

• Jest spontaniczna w myślach, odczuciach, zachowaniach.

• Jest skoncentrowana na problemach, a nie na własnym «ja», jest skupiona na sprawach, które postrzega jako ważne.

• Dobrze znosi samotność.

• Posiada wysoki stopień autonomii, jest wierna swoim przekonaniom nawet w obliczu trudności, rozwija zainteresowania, realizuje swoje plany i zachowuje integralność.

• Posiada zdolność stałej świeżości w ocenie zjawisk, umie się cieszyć.

• Przeżywa całe bogactwo uczuć: uniesienia, zdumienie, przerażenie, poczucie potęgi, bezradność, zagubienie i inne.

• Jest zainteresowana społeczeństwem, kocha ludzkość, nie jest wrogo ustosunkowana do ludzi.

• Bliskie kontakty nawiązuje z niewieloma ludźmi, ale są one nacechowane głębią i powagą. Jest zdolna do miłości.

• Ma demokratyczną strukturę charakteru.

• Posiada silnie rozwinięty zmysł etyczny.

• Ma poczucie humoru, przy czym nie jest złośliwa.

• Jest w jakiejś dziedzinie twórcza, oryginalna.

• Nie jest oderwana od kultury, ale nie jest od niej w znaczący sposób uzależniona.

Grochulska Joanna, Granice możliwości edukacyjnych człowieka, Staromiejska Oficyna Wydawnicza, Kraków 1994, s. 12-14.

1

---