Maria Straszewska, Problematyka badań nad życiem literackim [w:] Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa.

1) Źródła i charakter aktualnych zainteresowań badaczy polskich życiem literackim:

• Wzbogacenie problematyki literatury w jej kontekście społecznym

• Masowość produkcji i konsumpcji

• Perfekcjonizm środków przekazu kokietujących odbiorcę

• Waga czynników instytucjonalnych życia literackiego

• Na podejmowanie badań nad życiem literackim, w minionych epokach, na ich podejmowanie wpłynęła specyficzna polska sytuacja kulturowa.

• Cały kompleks uwarunkowań historycznych sprawił, że od początku kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego (od końca wieku XVIII) funkcja społeczna literatury była szczególna, a działalność osób i grup partycypujących w owym „życiu literackim” stanowiła formę kulturowej aktywności i uczestnictwa w kulturze, w procesach rozwoju cywilizacyjnego.

2) Pojęcie „życia literackiego” - zakres - główne typy badań

• Termin „życie literackie” jest terminem nieprecyzyjnym. Używany bywa wieloznacznie, ale jest to termin zadomowiony, używany w różnych kręgach kulturowych, może służyć jako pewna konwencja.

• „Życie literackie” - dynamika procesów zachodzących w określonej społeczności, na określonym terytorium, w określonym czasie, przebiegających w relacjach: społeczność w jej aktualnej formacji kulturowej i cywilizacyjnej - pisarze - wytwory literackie - pośrednicy i środki przekazu - odbiorcy - społeczność (przebiegi tych procesów mogą zachodzić różnokierunkowo).

• Elementy konstytutywne pojęcia życia literackiego:

• 
  przestrzeń ujęcie geograficzno-historyczne

• czas

• Cezura 1918 roku - dla generalnej historii życia literackiego, zmiana historycznej roli Polski, powojenne przeobrażenia cywilizacyjne, rozwój technik przekazu masowego.

• Sytuacja historyczna sugeruje hierarchizację problemów, które winny się znaleźć w polu badawczym. Zakresy te mogą być wyodrębnione także ze względu na animatorską funkcję prądu kulturowego albo literackiego.

• Poddyscypliną „życia literackiego” są badania nad „kulturą literacką”, mające na uwadze przede wszystkim odbiorczość w jej najrozleglejszym zasięgu masowym, społeczne wyniki twórczości, obejmują „producentów”, „produkty”, „konsumentów” wszystkich rang.

• W przedstawieniu życia literackiego w ramach literaturoznawstwa za dyrektywę należy przyjąć specyficzność kultury okresu oraz konstatacje i kwalifikacje historii literatury.

• W badaniach życia literackiego zarysowują się dwa zasadnicze typy:

• ujęcie historyczne - globalne syntetyczne, obejmujące wszystkie elementy składowe pojęcia „życie literackie” i jego cechy wyróżniające. Przy czym ujęcia całościowe mogą mieć różny charakter, kiedy w centrum zainteresowań badacza jest literatura (np. życie literackie w okresie romantyzmu) albo społeczność (np. życie literackie jakiegoś miasta jako jego monograficzny rozdział)

• badania dotyczące wybranych elementów życia literackiego (np. kształtowanie się kręgów czytelniczych, kult pisarzy).

3) Fakty literackie, ruch literacki

• W badaniach życia literackiego rozróżnia się socjologiczne fakty od aktów literackich.

• Fakt literacki - wszelki przekaz literacki udostępniony do odbioru (cyrkulujący rękopis, kopie ręczne):

• fakty proste

• fakty złożone (zbiór różnych tekstów, antologia)

W praktyce badacza życia literackiego ilość faktów w ich jednostkowej, nie powielonej postaci ulega redukcji. Dokonuje on ich selekcji, następnie schematyzacji, klasyfikacji, hierarchizacji, biorąc pod uwagę społeczne uwarunkowanie ich powstania i społeczną funkcjonalność.

Typologia faktów:

• typowe

• częstotliwe

• masowe

• odrębne

• rzadkie

• unikalne

• fenomenalne -„nieczytelne” (np. pozostające aktualnie bez rezonansu, a pojawiające się jako fakty pierszoplanowe w innych układach życia literackiego - Kordian, Promethidion)

• Akt literacki - zajmuje się nimi historia literatury, brak przejścia w fakt literacki uwarunkowany jest przyczynami natury społecznej, np. projekt czasopisma, utwór skonfiskowany.

• Ruch literacki - zwielokrotnienie, udostępnianie, krążenie faktów literackich. Obejmuje teksty, które szybko z aktów stały się faktami albo te które zawiązane są z czasami odległymi, a dopiero udostępnione po raz pierwszy, bądź wznowione lub włączone w obieg dzięki przekładowi. Znajduje się e centrum badań życia literackiego.

• Odtworzenie w świadomości badacza ruchu literackiego nie jest równoznaczne z ruchem wydawniczym, ponieważ powodowany on być może nie tylko jako wynik funkcjonowania tekstów ówcześnie wyprodukowanych, ale jako wyniki czytelniczych impulsów, które stają się niekiedy prowokatorami wznowień tekstów powielonych dawniej.

• Istotnym problemem stojącym przed badaczem życia literackiego jest sprawa czynników zarówno osobowych, jak i instytucjonalnych, natury ideologicznej i natury materialnej powodującej ów ruch literacki - powielanie i recepcję tekstów:

• edytorstwo

• sprawy personalne inicjatorów i animatorów ruchu wydawniczego, ich postawy (mecenasostwo, merkantylizm, służba kulturze i ich różne kombinacje)

• wzajemne stosunki wydawca - pisarz

• „polityka” wydawnicza

• dostosowanie się do potrzeb czytelniczych

• sprawy ekonomiczno-technologiczne powielania tekstów

4) Pisarze

• Podział pisarzy według socjologii literatury:

• według częstotliwości aktywności pisarskiej w jakiejś grupie społecznej

• uprawianie literatury jako drogi awansu społecznego

• sprawy generacyjne

• sprawy migracyjne

• Zagadnienia ważne dla badacza literatury:

• pisarze jako członkowie społeczeństwa

• faktyczna rola pisarza albo grup pisarzy w kulturze danego okresu w porównaniu do innych grup (np. ludzie nauki, politycy) skonfrontowane z sytuacją historyczną.

• tworzenie się grup pisarskich (czynniki sprawcze, regionalne, generacyjne, ideologiczne, artystyczne i ich kombinacje) i łączące się z tym sprawy przywództwa, manifestów, antagonizmów itd.

• proces profesjonalizacji pisarstwa, prowadzący do wyodrębnienia pisarzy jako grupy zawodowej.

5) Presje i hamulce działające na pisarstwo oraz kontrakcje

• Presje i hamulce społeczne - różnorakie czynniki, które dają się wyodrębnić jako siły zewnętrznego, społecznego nacisku czy hamowania powodujące w danym okresie częstotliwe bądź liczne, zbliżone pod jakimś względem realizacje pisarskie, lub ich brak albo też niezgodność produkcji pisarskiej z pisarskimi zamiarami.

• Typy presji:

• presja wydarzeń historycznego doświadczenia zbiorowego, domagającego się literackiej manifestacji - pisarstwo agitacyjne.

• presja zapotrzebowań czytelniczych spowodowana jakimiś wydarzeniami, zaciekawieniem określoną tematyką itd.

• presja mecenatu (jednostkowego, zbiorowego, instytucjonalnego) czy też działania ograniczającego swobodę twórczą, zaczęty do udziału w kompetycji przy określonych warunkach stawianych uczestnikowi tych zawodów.

• presja - nacisk na twórców ustabilizowanych, wypróbowanych w społecznym odbiorze, zaaprobowanych przez społeczeństwo, powszechność występowania w danym okresie danych gatunków, zapotrzebowanie problemowe i tematyczne.

• nowość propozycji

• krytyka, estetyka

• oddziaływanie „mód”

• presja nowych odczytań dzieł dawniej powstałych

• odkrycie nowych motywów twórczej inspiracji (np. folklor, historia)

• Typy sił hamujących:

• różnoraka cenzura, na dużych przestrzeniach polskiej kultury cenzura obca

• cenzura „pośredników”: redaktorów, wydawców itd.

• „autocenzura”

• forum krytyków

• dezaprobata ze strony księgarzy i bibliotekarzy

• czytelnicza nieprzychylna „propaganda szeptana”

Zwłaszcza w przypadku „gry” z cenzurą obcą inwencja w zakresie stosowania różnych kamuflaży zawartych w samym pisarstwie, druku poza jej zasięgiem, publikacji fingowanych, anonimowości stanowi sprawę ważna w badaniu polskiej historii życia literackiego.

6) Czasopiśmiennictwo

• Czasopiśmiennictwu, które koncentruje różnoraką problematykę aktualną, zarówno w jej warstwowym układzie, jak i w następstwie czasowym, które staje się podstawowym źródłem przy ustalaniu kroniki wydarzeń, jak i ich topografii, w badaniach życia literackiego zajmuje miejsce szczególne.

• Czasopiśmiennictwo, periodyki, prasa codzienna - użyczają literaturze i jej sprawom swoich łamów, rozpatrywane są w trzech aspektach:

1. ogólnych tendencji ideowo-literackich jakie reprezentują

2. doboru albo przypadkowości publikowanych materiałów literackich

3. adresatów pism i faktycznego zasięgu recepcji

• Pismo nieraz spełnia rolę sondażu opinii, powoduje publikację książkową, gdy tekst sprawdzi się w czytelniczym odbiorze.

• Związek specyfiki formalnej tekstu prasowego z powstawaniem określonych gatunków literackich (np. powieść w odcinkach, felieton, korespondencja, reportaż), w których sprawa adresata jest bardziej wyrazista, określona ogólnym profilem pisma i przewidywanym kręgiem odbiorców, należy do problemów socjologii gatunków.

• Zjawisko pośrednictwa między twórcami, twórczością a czytelnikami w prasie obejmuje o wiele szerszy zasięg kategorii pisarstwa niż w historii literatury, np. pisarstwo „usługowe” i pisarstwo krytyczne. Pisarstwo to układa się w schemat: informacja o ruchu bieżącym - prezentacja selektywna - niejako „nauka czytania”, rozbiorowe komentatorstwo, kwalifikacja - propaganda lub odwodzenie od lektury.

• Rola mediacyjna - czasopismo jako informator o życiu literackim w innych kręgach kulturowych, często najszybszy importer nowości literackich obcych.

• Ilość pism literackich, ich zasięg, poczytność w porównaniu z innego rodzaju prasą specjalistyczną, miejsce spraw literatury na łamach dzienników i innych periodyków przyjąć można w znacznej mierze za miernik intensywności życia literackiego w jakimś okresie.

7) Czytelnicy

• Interpretacja recepcji, szybkości i zasięgu przenikania faktów literackich w odbiór czytelniczy, wymaga od badacza świadomości potencjalnych w różnych grupach czytelniczych możliwości wynikających z zaangażowania w czytelnictwo oraz ze stopnia łatwości kontaktu z książką (możność zakupu, wypożyczeń, okazji zetknięcia się).

• Istotne kwestie: sprawy wyborów czytelniczych, przyczyny zmienności wyborów, poszerzanie się kręgów czytelniczych.

• Relacje jakie zachodzą między odbiorcami literatury a pisarzami:

• role przypisywane twórcom przez społeczność kulturalną

• miejsce pisarzy w hierarchii społecznej, z uwzględnieniem porównania z innymi twórcami

• zainteresowanie osobą pisarza

• „tajemnice” procesu tworzenia pisarzy

• biograficzne „klucze” do twórczości

• legenda pisarza i „odbrązowianie”

• Socjologia obyczajów - publiczność literacka w różnych wariantach kontaktów z literaturą i pisarzami:

• zbiorowe czytanie

• zebrania towarzyskie

• „salony”

• kluby

• kawiarnie

• „wieczornice”

• odczyty

• jubileusze

• biblioteczne kompletowanie książek

• popisy recytatorskie

• rękopiśmienne antologie

• sztambuchy

• inscenizacje amatorskie

8) Życie literackie a teatr

• Literatura dramatyczna - konwencja pisarska i rodzaj służebny wobec wymogów teatru - funkcje edukacyjne, propagujące, rozrywkowe scenicznych realizacji dramaturgii.

• Realizacje sceniczne utworu powstałego w innej epoce jako przejaw kultu w stosunku do jakiejś tradycji w funkcji uaktualnienia.

• Wpływ realizacji scenicznej na poczytność utworu.

• Konfrontacja tendencji w literaturze i w repertuarze teatralnym.

• Krytyka teatralna jest ukierunkowana na tekst i jej miejsce w krytyce literackiej oraz na widza (jej rola w kształtowaniu jego kultury itp.).

---