numer 13 - Biblioteki w Europie XV-XVII
Okres renesansu był czasem szybkiego rozwoju książki, co wiązało się zarówno z myślą humanistyczną, jak i z wynalazkiem druku.
Biblioteki do 1500 r. były podobne do średniowiecznych- znajdowały się głównie przy świątyniach, klasztorach, zamkach itp.- w większych budynkach, a nie samodzielnie usytuowane. Od XV wieku biblioteka coraz częściej znajdowała się w osobnej budowli, np. Casena (Włochy)- bibl. Dominico Malecesta: spory budynek, główna sala posiadała 3 rzędy szaf na książki, po obu stronach okna; pulpity, łańcuchy przy książkach.
Od 1500 r.- wielki rozwój bibliotek.
XV/ XVI wiek
*biblioteki prywatne- Petrarca, Boccaccio (obfitowały w rękopisy starożytne)
*biblioteki kupców weneckich, genuańskich, florenckich (rękopisy grecki, łacińskie, hebrajskie dla rozgorączkowanych uczonych i zbieraczy)
*biblioteki klasztorne i kościelne
*rozwój bibliotek uniwersyteckich (przejecie w krajach protestanckich zbiorów bibliotek klasztornych i kościelnych)- w Edynburgu, Wittenberdze, Jenie, Królewcu, Urbino.
*cenne kolekcje:
Niccolo dei Niccoli z Florencji- 800 rękopisów trafiło później do biblioteki Medyceuszów
Kardynał Bessarion, którego kilkaset rękopisów stało się podstawą biblioteki w Wenecji w 1468 (słynna dziś Biblioteka Marciana). Jednak formalne podstawy zyskała ona dopiero w XVII w. w Wenecji, gdzie udostępniono ją dla wypożyczających.
Papież Mikołaj V (Tomasz Parentucelli), zreformował Bibliotekę Watykańską i zapoczątkował jedną z najcenniejszych w świecie kolekcji rękopisów starożytnych.
Biblioteka była podzielona na zbiory archiwaliów, rękopisów i druków.W 1622 r. dołączono doń bibl. Palatyńską.
kolekcja Medyceuszów - książęta florenccy; Kuźma Medyceusz utworzył w 1441 roku bibliotekę zwaną Marciana (od siedziby w klasztorze św. Marka)- pierwsza publiczna biblioteka na zachodzie!!! Jego wnuk Wawrzyniec Wspaniały był twórcą biblioteki podarowanej miastu (te 2 biblioteki do dziś stanowią chlubę Florencji)
książę Malatesta Novello z Cesena otworzył publiczną bibliotekę (Bibliotheca Malatestiana)
kolekcja króla Węgier Macieja Korwina- wspaniałe kodeksy illuminowane, zniszczona w XVI, zostało zaledwie 125 corvinianów
biblioteka cesarza Maksymiliana I w Wiedniu
królów francuskich w Blois, a później w Paryżu (wzbogacili ją Ludwik XII i Franciszek I, który ustalił w 1537 pierwszy w świecie egzemplarz obowiązkowy). Założona była w Luwrze, za czasów Karola V, w 1376 r. Podczas wojny z Anglią doszło do rozproszenia zbiorów, na nowo zgromadzono je w 1461 r., dołączając zbiory księcia de Berry. W 1719- przeniesiona na ul. Richelieu, potem stała się bibl. Publiczną.
władców Niemiec- Albrechta V-książę Bawarii, August- elektor saski
*2 rodzaje bibliofilstwa
elitarne, estetyzujące (książka to dzieło sztuki) - dostojnicy fr. Jan Grolier, Tomasz Maioli
miłośnictwo książek (najważniejsza cecha książki- utylitaryzm)- Erazm z Rotterdamu, większość humanistów
XVII wiek
* dążenie do zbiorów uniwersalnych, encyklopedycznych (utrzymująca się tendencja renesansowa) oraz zbiorów zawodowych, zwłaszcza naukowych
* panujący władcy otwierają swe biblioteki do użytku publicznego = rozwój idei biblioteki publicznej
* zmiana pomieszczeń bibliotecznych- wprowadza się system salowy, książki ciasno ustawione na sięgających sufitu półkach, grzbietami na zewnątrz (stad też rozwija się w znacznej mierze zdobnictwo grzbietów opraw)
* cechy zdobnictwa książek:
*biblioteki
Biblioteka Królewska- 300 tys, tomów, jej kierownik Mikołaj Clement opracował katalogi: alfabetyczny i systematyczny, biblioteka od XVIII wieku dostępna publiczności
Bibliotheca Barberina- fundacja kardynała Barberiniego (w Rzymie)
Bibliotheca Casanate- załozona przez Hieronima Casanate (w Rzymie)
Bibliotheca Ambrosiana w Mediolanie- fundacja abp Fryderyka Borromero, 30 tys. druków + 15 tys. rękopisów, z woli fundatora nad rozwojem ośrodka miało czuwać 16-osobowe „kolegium uczonych” (mediolan)
Biblioteki klasztorne i kościelne na kilka dni w tygodniu udostępniają swoje zbiory!!!
Nowe biblioteki uniwersyteckie w Lejdzie, Utrechcie, Amsterdamie (niderlandy), w niemczech, w Uppsali (szwecja) wyposażona przez Gustwa Adolfa z łupów wojennych, w Oxfordzie- przy uniwerku, ufundowana przez Tomasza Bodleya jako publiczna; miała problemy ze względów religijnych. Od 1612 r.- osobny bydynek bibl.. W 1620 r.- 16 tys. woluminów.
W Ameryce powstaje w 1638 pierwsza biblioteka uniwersytecka Jana Harvarda w Cambridge, Massachusetts; - początkowo bardzo małe zbiory, potem rozwój i w XVII- ok. 1 tys. książek.
Biblioteki szkolne
Biblioteki miejskie (wzrost zainteresowania książką wśród mieszczaństwa, I amerykańska w bostonie w 1656); nowy typ biblioteki miejskiej- stowarzyszeniowa (pierwsza założona w Zurychu w 1629; utrzymywana ze składek)
Lawinowe wzrastanie księgozbiorów prywatnych patrycjatu i inteligencji
XVIII wiek
*wzrasta zbieractwo działów specjalistycznych, szczególnie popularne stają się zagadnienia matematyczno- fizyczne, przyrodnicze, techniczne
*łączenie bibliotek z kolekcjami botanicznymi, zoologicznymi, narzędziami astronomicznymi itp.
*1789- dekret o konfiskacie bibliotek klasztornych, 1792- księgozbiorów emigrantów; działania we Francji na rzecz upaństwowienia zbiorów do użytku ogólnego
elitarne, luksusowe kolekcjonerstwo magnackie: książę Ludwik de la Valliere- wytrawny kolekcjoner i organizator koneserskich aukcji (po jego śmierci, kolekcja trafiła w ręce hrabiego d' Artois i stała się podstawą publicznej Biblioteki Arsenału w Paryżu; inna część zbiorów trafiła do Biblioteki Królewskiej)
w Anglii kolekcjonerstwo arystokracji stało się podstawą rozwoju bibliotek publicznych. Biblioteka Muzeum Brytyjskiego zawiera w sobie kolekcje znanych arystokratów: Roberta Cottona i Edwarda Harleya, zbiory biblioteki królewskiej; biblioteka uniwersalna (ze szczególnym uwzględnieniem literatury z zakresu nauk mat- fiz i pzryrodniczych)
Biblioteka Bodleiana w Oxfordzie, Uniwersytecka w Cambridge- czołowe miejsca wśród bibliotek uniwerków
Rozwój bibliotek stowarzyszeniowych w Ameryce- pierwsza założona w 1731 w Filadelfii z inicjatywy Benjamina Franklina
W Prusach- bibliofilstwo na dworze królewskim, zapaleńcy: Fryderyk II Wielki, arystokrata Henryk Bruhl (jego kolekcja zasiliła saską bibliotekę dworską)
W Rosji- rozwój bibliotek za Piotra I, Biblioteka Akademii Nauk w Petersburgu staje się publiczna; utworzenie w Petersburgu Cesarskiej Biblioteki Publicznej
Biblioteki w Polsce w II poł. XV i w XVI
*ruch czytelniczy i bibliofilski początkowo ogarnął kręgi wyższego duchowieństwa i profesorów AK
*bakcyla bibliofilstwa roznosili cudzoziemcy w Polsce, z których najsilniej oddziaływał
Filip Kallimach zjawiwszy się na dworze króla w 1470
*znani renesansowi bibliofile:
bp Zbigniew Oleśnicki
synowie Kazimierza Jagiellończyka
Erazm Ciołek- mówca i dyplomata
Jan Lubrański- uczony italofil, twórca pierwszej polskiej szkoły hum. Akademii Lubrańskiego w Poznaniu
Jan Łaski- kanclerz i prymas
Andrzej Krzycki- poeta i dyplomata
Jan Dantyszek- poeta i dyplomata
Maciej Drzewicki- właściciel najstarszego ekslibrisu polskiego
Samuel Maciejowski -humanista i mecenas
Jan Zamoyski- kanclerz i hetman
Jan Tarnowski- hetman
Piotr Kmita- wojewoda krakowski
*biblioteki renesansowe:
Zygmunta Augusta- liczyła 4 tys. ksiąg, każda z nich oprawiona w brązową skórę i ozdobiona królewskim superekslibrisem; król. bibliotekarz = Łukasz Górnicki
3 najbogatsze biblioteki w Kraku należały do rodów kupiecko-banckierskich - Decjuszów, Bonerów i Turzonów
w Wawie- Stasia Baryczki i rodu Drewnów
w Toruniu - burmistrza Henryka Strobanda
zbiory profesorów Uniwerku Krak.- Mikołaja Czepiela, Macieja z Miechowa, Kopernika
biblioteki katedralne, kolegiackie, parafialne, zakonne
„biblioteka publiczna” Zboru Braci Polskich w Rakowie (wiemy o jej istnieniu na podstawie tak sygnaturowanych książek)
biblioteki szkolne: przy AK, Akademii Lubrańskiego, Akademii Zamoyskiej, Akademii wileńskiej (jezuicka); gimnazjach akademickich (biblioteki protestanckie): w Gdańsku, Toruniu, Elblągu
nowe typy bibliotek: książnice rad miejskich w Poznaniu i Gdańsku
Biblioteki w Polsce w XVII
*wojska szwedzkie w czasie „potopu” dokonały ogromnej grabieży książek; przebiegała ona w 2 fazach:
1601- 1629, ograbiono biblioteki w Inflantach, na Pomorzu Gdańskim i na Warmii: biblioteka kapitualna we Fromborku, jezuicka w Braniewie, cysterskie z Pelplina i Oliwy
1655-1660, wywieziono bibliotekę zamkową i Archiwum Metryki Koronnej w Wawie, Archiwum Skarbca Koronnego w Kraku, zbiory bib. Klasztornych w Poznaniu, wawie, kraku, toruniu
*wybitni bibliofile i ich księgozbiory
kontrreformatorzy: St. Hozjusz, St. Karnkowski
reformatorzy: Jan Łaski młodszy, St. Lubieniecki, Jan A. Komeński, Faust Socyn)
królowie polscy: Wazowie, Jan III Sobieski (jego ksiażki były oprawiane w ciemnoczerwoną skórę ze złoceniami i królewskim superekslibrisem; ustawione były w specjalnie urządzonej i ozdobionej sali w pałacu wilanowskim)
biblioteki magnackie: Leszczyńskich, Żółkiewskich, Tarnowskich, Sobieskich, Lubomirskich, Ossolińskich, Opalińskich; * moda na przepych i wystawność, bogato ilustrowane wydawnictwa, z ozdobnymi oprawami i heraldycznymi ekslibrisami; *z drugiej strony kształtował się nurt oświeconego sarmatyzmu= kontynuacja tradycji renesansowych
księgozbiory mieszczańskie (szczególnie lekarze, prawnicy, nauczyciele, duchowni)
ksiegozbiory patrycjatu miejskiego- bogatych kupców, bankierów, radnych miejskich), inteligencji zawodowej
Biblioteki polskie w XVIII
*najsilniejszy przejaw kultury w dobie sarmatyzmu to: zbieractwo ksiąg, zamiłowanie do czytania
*do poł XVIII wieku przeważa erudycyjne zbieractwo typu barokowego
*później wykształciły się 3 typy kolekcjonerstwa oświeceniowego:
elitarne zbiory encyklopedyczne i uniwersalne, estetyzujące [wśród magnatów]
księgozbiory warsztatowe i użytkowe [inteligencja i szkoły]
zbiory erudycyjno- bibliofilskie, dążące do kompletności piśmiennictwa polskiego [szaleni patrioci;) ]
*w okresie oświecenia książki gromadził każdy, kto mógł (już nie tylko szkoły i klasztory, ale niemal każda rezydencja magnacka wyposażona była w prywatną bibliotekę)
*popularne książki = chętnie zbierane = klasycy, piśmiennictwo francuskie, lit. filozoficzna, prawno-polit., historyczna;
*rozwój zamiłowania do luksusowych opraw i artystycznych znaków własnościowych- superekslibrisów (najwybitniejszy twórca ex.- Jan Fryderyk Mylius; wykonał ex. dla Biblioteki Załuskich, Jana Fryderyka Sapiehy)
BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH 1747-1795; Wa-wa
instytucja o największym znaczeniu, dzieło braci Andrzeja Stanisława (wkład koncepcyjny, finansowy) i Józefa Andrzeja Załuskich (osobiście kierował książnicą; erudyta, znawca książek, namiętny bibliofil, gromadzil druki rzadkie i unikatowe; opracował wielotomową bibliografię narodową- pierwsza w dziejach polskich; po powstaniu warszawskim to cudne dzieło spłonęło i zachowały się tylko jakieś tam szczątki);
wyrosła z tradycji i zasobów kolekcjonerstwa magnackiego doby saskiej + patriotyczna idea publicznego udostępniania;
książnica liczyła 200 tysięcy tomów, bracia chcieli zgromadzić całe piśmiennictwo polskie i najcelniejsze dzieła zagraniczne
biblioteka posiadała także gabinet fizyczny, muzeum przyrodnicze i numizmatyczne, obserwatorium astronomiczne
stała się: ośrodkiem ruchu naukowego i kulturalnego, warsztatem pracy wielu uczonych, szkoła zawodowego bibliotekarstwa;
książki ułożone wg języków, działów teściowych i formatów :D
po upadku powstania kościuszkowskiego zbiory wywiezione zostały na rozkaz Katarzyny II do Petersburga (1795); tylko część książek została zwrócona na mocy traktatu ryskiego 1921; obecnie zachowały się tylko szczątki, głównie w Bibliotece Uniwersyteckiej i Narodowej w Wawie
Biblioteka prywatna Stanisława Augusta Poniatowskiego
15 tys. książek o wykwintnej szacie graficznej, z różnych dziedzin wiedzy w najcelniejszych wydaniach; książki oprawiane w jasnobrązową skórę, ozdobioną złotą ramką z delikatnym ornamentem + królewski supereklibris w środku
od 1794 roku ulokowano księgozbiór w skrzydle bibliotecznym Zamku Warszawskiego (dziś znane pod nazwą Biblioteka Stanisławowska)
ze zbiorów króla korzystali znani uczeni: Adam Naruszewicz, Tadeusz Czacki,
po śmierci króla biblioteka uległa rozproszeniu; część znalazła się w Bibliotece Uniwersyteckie w Wawie
Biblioteki arystokracji: braci Ignacego i Stanisława Kostki Potockich (obecnie ich zbiory są w BN pod nazwą Biblioteka wilanowska), Czartoryskich z wawy, puław i sieniawy; zbiory Czackiego, które stały się podstawą Biblioteki Czartoryskich w Krakowie; rodowa biblioteka Sapiehów z Kodna; doborowa kolekcja poety i bibliofila Ignacego Krasickiego zgromadzona w Lidzbarku Warmińskim i Skierniewicach (60 tys. tomów, rozproszona po jego śmierci);
Zbiory inteligencji, mniej luksusowe jak magnackie, ale za to bardziej fachowo dobierane: księgozbiory Stasia Staszica, Hugona Kołłątaja, Juliana U. Niemcewicza itp.
Niewielkie zbiory drobnych kupców i rzemielśników
Biblioteki patrycjatu miejskiego i ziemiaństwa (wzorowane na magnackich i inteligenckich), wzrastały bardzo znacznie i podążały za modą- zbiory polityczne, aktualna literatura, czasopisma
Biblioteki szkolne (w tej materii szalał Stasio Konarski; w założonym w 1740 Collegium Nobilium nowowczesna biblioteka mieściła się w specjalnej, reprezentacyjnej sali i w 4 pomieszczeniach pomocniczych!)
Biblioteka Szkoły Rycerskiej w Wawie= najnowocześniejsza książnica szkolna! 1765-1794, 10 tys. tomów, jedna z najlepszych bibliotek szkół wojskowych w Europie, profil militarny +intelektualny + moralny + racjonalna edukacja obywatelska; Szkoła Rycerska dysponowała własną drukarnią, której kierownikami byli: Mitzler de Kolof i Piotr Dufour; gł. podręczniki
1773-1794- KEN; od 1774 KEN przejęła w centralny zarząd wszystkie biblioteki swej sieci szkolnej i publiczne;
komisja starała się regulować centralne sprawy gromadzenia zbiorów, ich opracowania, udostępniania, lokali, finansów i statusu zawodowego bibliotekarzy.
Wizytatorzy KEN-u dokonywali kontroli i ewentualnych zmian!!
*biblioteki kościelne i klasztorne były najbardziej opuszczone, co sprzyjało „księgołapom”, tj. złodziejom książek
*przełomowe osiągnięcia w bibliotekoznawstwie w XVIII wieku
Powstanie bibliotek publicznych
Sekularyzacja bibliotek (przejęcie przez KEN bibliotek jezuickich)
Powstanie biblioteki Korpusu Kadetów
Modernizacja zbiorów
Kształtowanie zawodu i statusu prawnego bibliotekarza i ustawodawstwa bibliotecznego
Początki bibliografii narodowej
Upowszechnienie bibliofilstwa i zbieractwa + nadanie im wysokiej rangi kulturowej i patriotycznej