numer 13 - Biblioteki w Europie XV-XVII

Okres renesansu był czasem szybkiego rozwoju książki, co wiązało się zarówno z myślą humanistyczną, jak i z wynalazkiem druku.

Biblioteki do 1500 r. były podobne do średniowiecznych- znajdowały się głównie przy świątyniach, klasztorach, zamkach itp.- w większych budynkach, a nie samodzielnie usytuowane. Od XV wieku biblioteka coraz częściej znajdowała się w osobnej budowli, np. Casena (Włochy)- bibl. Dominico Malecesta: spory budynek, główna sala posiadała 3 rzędy szaf na książki, po obu stronach okna; pulpity, łańcuchy przy książkach.

Od 1500 r.- wielki rozwój bibliotek.

XV/ XVI wiek

*biblioteki prywatne- Petrarca, Boccaccio (obfitowały w rękopisy starożytne)

*biblioteki kupców weneckich, genuańskich, florenckich (rękopisy grecki, łacińskie, hebrajskie dla rozgorączkowanych uczonych i zbieraczy)

*biblioteki klasztorne i kościelne

*rozwój bibliotek uniwersyteckich (przejecie w krajach protestanckich zbiorów bibliotek klasztornych i kościelnych)- w Edynburgu, Wittenberdze, Jenie, Królewcu, Urbino.

*cenne kolekcje:

1. Niccolo dei Niccoli z Florencji- 800 rękopisów trafiło później do biblioteki Medyceuszów

2. Kardynał Bessarion, którego kilkaset rękopisów stało się podstawą biblioteki w Wenecji w 1468 (słynna dziś Biblioteka Marciana). Jednak formalne podstawy zyskała ona dopiero w XVII w. w Wenecji, gdzie udostępniono ją dla wypożyczających.

3. Papież Mikołaj V (Tomasz Parentucelli), zreformował Bibliotekę Watykańską i zapoczątkował jedną z najcenniejszych w świecie kolekcji rękopisów starożytnych.

Biblioteka była podzielona na zbiory archiwaliów, rękopisów i druków.W 1622 r. dołączono doń bibl. Palatyńską.

4. kolekcja Medyceuszów - książęta florenccy; Kuźma Medyceusz utworzył w 1441 roku bibliotekę zwaną Marciana (od siedziby w klasztorze św. Marka)- pierwsza publiczna biblioteka na zachodzie!!! Jego wnuk Wawrzyniec Wspaniały był twórcą biblioteki podarowanej miastu (te 2 biblioteki do dziś stanowią chlubę Florencji)

5. książę Malatesta Novello z Cesena otworzył publiczną bibliotekę (Bibliotheca Malatestiana)

6. kolekcja króla Węgier Macieja Korwina- wspaniałe kodeksy illuminowane, zniszczona w XVI, zostało zaledwie 125 corvinianów

7. biblioteka cesarza Maksymiliana I w Wiedniu

królów francuskich w Blois, a później w Paryżu (wzbogacili ją Ludwik XII i Franciszek I, który ustalił w 1537 pierwszy w świecie egzemplarz obowiązkowy). Założona była w Luwrze, za czasów Karola V, w 1376 r. Podczas wojny z Anglią doszło do rozproszenia zbiorów, na nowo zgromadzono je w 1461 r., dołączając zbiory księcia de Berry. W 1719- przeniesiona na ul. Richelieu, potem stała się bibl. Publiczną.

8. władców Niemiec- Albrechta V-książę Bawarii, August- elektor saski

*2 rodzaje bibliofilstwa

1. elitarne, estetyzujące (książka to dzieło sztuki) - dostojnicy fr. Jan Grolier, Tomasz Maioli

2. miłośnictwo książek (najważniejsza cecha książki- utylitaryzm)- Erazm z Rotterdamu, większość humanistów

XVII wiek

* dążenie do zbiorów uniwersalnych, encyklopedycznych (utrzymująca się tendencja renesansowa) oraz zbiorów zawodowych, zwłaszcza naukowych

* panujący władcy otwierają swe biblioteki do użytku publicznego = rozwój idei biblioteki publicznej

* zmiana pomieszczeń bibliotecznych- wprowadza się system salowy, książki ciasno ustawione na sięgających sufitu półkach, grzbietami na zewnątrz (stad też rozwija się w znacznej mierze zdobnictwo grzbietów opraw)

* cechy zdobnictwa książek:

*biblioteki

• Biblioteka Królewska- 300 tys, tomów, jej kierownik Mikołaj Clement opracował katalogi: alfabetyczny i systematyczny, biblioteka od XVIII wieku dostępna publiczności

• Bibliotheca Barberina- fundacja kardynała Barberiniego (w Rzymie)

• Bibliotheca Casanate- załozona przez Hieronima Casanate (w Rzymie)

• Bibliotheca Ambrosiana w Mediolanie- fundacja abp Fryderyka Borromero, 30 tys. druków + 15 tys. rękopisów, z woli fundatora nad rozwojem ośrodka miało czuwać 16-osobowe „kolegium uczonych” (mediolan)

• Biblioteki klasztorne i kościelne na kilka dni w tygodniu udostępniają swoje zbiory!!!

• Nowe biblioteki uniwersyteckie w Lejdzie, Utrechcie, Amsterdamie (niderlandy), w niemczech, w Uppsali (szwecja) wyposażona przez Gustwa Adolfa z łupów wojennych, w Oxfordzie- przy uniwerku, ufundowana przez Tomasza Bodleya jako publiczna; miała problemy ze względów religijnych. Od 1612 r.- osobny bydynek bibl.. W 1620 r.- 16 tys. woluminów.

• W Ameryce powstaje w 1638 pierwsza biblioteka uniwersytecka Jana Harvarda w Cambridge, Massachusetts; - początkowo bardzo małe zbiory, potem rozwój i w XVII- ok. 1 tys. książek.

• Biblioteki szkolne

• Biblioteki miejskie (wzrost zainteresowania książką wśród mieszczaństwa, I amerykańska w bostonie w 1656); nowy typ biblioteki miejskiej- stowarzyszeniowa (pierwsza założona w Zurychu w 1629; utrzymywana ze składek)

• Lawinowe wzrastanie księgozbiorów prywatnych patrycjatu i inteligencji

XVIII wiek

*wzrasta zbieractwo działów specjalistycznych, szczególnie popularne stają się zagadnienia matematyczno- fizyczne, przyrodnicze, techniczne

*łączenie bibliotek z kolekcjami botanicznymi, zoologicznymi, narzędziami astronomicznymi itp.

*1789- dekret o konfiskacie bibliotek klasztornych, 1792- księgozbiorów emigrantów; działania we Francji na rzecz upaństwowienia zbiorów do użytku ogólnego

• elitarne, luksusowe kolekcjonerstwo magnackie: książę Ludwik de la Valliere- wytrawny kolekcjoner i organizator koneserskich aukcji (po jego śmierci, kolekcja trafiła w ręce hrabiego d' Artois i stała się podstawą publicznej Biblioteki Arsenału w Paryżu; inna część zbiorów trafiła do Biblioteki Królewskiej)

• w Anglii kolekcjonerstwo arystokracji stało się podstawą rozwoju bibliotek publicznych. Biblioteka Muzeum Brytyjskiego zawiera w sobie kolekcje znanych arystokratów: Roberta Cottona i Edwarda Harleya, zbiory biblioteki królewskiej; biblioteka uniwersalna (ze szczególnym uwzględnieniem literatury z zakresu nauk mat- fiz i pzryrodniczych)

• Biblioteka Bodleiana w Oxfordzie, Uniwersytecka w Cambridge- czołowe miejsca wśród bibliotek uniwerków

• Rozwój bibliotek stowarzyszeniowych w Ameryce- pierwsza założona w 1731 w Filadelfii z inicjatywy Benjamina Franklina

• W Prusach- bibliofilstwo na dworze królewskim, zapaleńcy: Fryderyk II Wielki, arystokrata Henryk Bruhl (jego kolekcja zasiliła saską bibliotekę dworską)

• W Rosji- rozwój bibliotek za Piotra I, Biblioteka Akademii Nauk w Petersburgu staje się publiczna; utworzenie w Petersburgu Cesarskiej Biblioteki Publicznej

Biblioteki w Polsce w II poł. XV i w XVI

*ruch czytelniczy i bibliofilski początkowo ogarnął kręgi wyższego duchowieństwa i profesorów AK

*bakcyla bibliofilstwa roznosili cudzoziemcy w Polsce, z których najsilniej oddziaływał

Filip Kallimach zjawiwszy się na dworze króla w 1470

*znani renesansowi bibliofile:

1. bp Zbigniew Oleśnicki

2. synowie Kazimierza Jagiellończyka

3. Erazm Ciołek- mówca i dyplomata

4. Jan Lubrański- uczony italofil, twórca pierwszej polskiej szkoły hum. Akademii Lubrańskiego w Poznaniu

5. Jan Łaski- kanclerz i prymas

6. Andrzej Krzycki- poeta i dyplomata

7. Jan Dantyszek- poeta i dyplomata

8. Maciej Drzewicki- właściciel najstarszego ekslibrisu polskiego

9. Samuel Maciejowski -humanista i mecenas

10. Jan Zamoyski- kanclerz i hetman

11. Jan Tarnowski- hetman

12. Piotr Kmita- wojewoda krakowski

*biblioteki renesansowe:

• Zygmunta Augusta- liczyła 4 tys. ksiąg, każda z nich oprawiona w brązową skórę i ozdobiona królewskim superekslibrisem; król. bibliotekarz = Łukasz Górnicki

• 3 najbogatsze biblioteki w Kraku należały do rodów kupiecko-banckierskich - Decjuszów, Bonerów i Turzonów

• w Wawie- Stasia Baryczki i rodu Drewnów

• w Toruniu - burmistrza Henryka Strobanda

• zbiory profesorów Uniwerku Krak.- Mikołaja Czepiela, Macieja z Miechowa, Kopernika

• biblioteki katedralne, kolegiackie, parafialne, zakonne

• „biblioteka publiczna” Zboru Braci Polskich w Rakowie (wiemy o jej istnieniu na podstawie tak sygnaturowanych książek)

• biblioteki szkolne: przy AK, Akademii Lubrańskiego, Akademii Zamoyskiej, Akademii wileńskiej (jezuicka); gimnazjach akademickich (biblioteki protestanckie): w Gdańsku, Toruniu, Elblągu

• nowe typy bibliotek: książnice rad miejskich w Poznaniu i Gdańsku

Biblioteki w Polsce w XVII

*wojska szwedzkie w czasie „potopu” dokonały ogromnej grabieży książek; przebiegała ona w 2 fazach:

• 1601- 1629, ograbiono biblioteki w Inflantach, na Pomorzu Gdańskim i na Warmii: biblioteka kapitualna we Fromborku, jezuicka w Braniewie, cysterskie z Pelplina i Oliwy

• 1655-1660, wywieziono bibliotekę zamkową i Archiwum Metryki Koronnej w Wawie, Archiwum Skarbca Koronnego w Kraku, zbiory bib. Klasztornych w Poznaniu, wawie, kraku, toruniu

*wybitni bibliofile i ich księgozbiory

• kontrreformatorzy: St. Hozjusz, St. Karnkowski

• reformatorzy: Jan Łaski młodszy, St. Lubieniecki, Jan A. Komeński, Faust Socyn)

• królowie polscy: Wazowie, Jan III Sobieski (jego ksiażki były oprawiane w ciemnoczerwoną skórę ze złoceniami i królewskim superekslibrisem; ustawione były w specjalnie urządzonej i ozdobionej sali w pałacu wilanowskim)

• biblioteki magnackie: Leszczyńskich, Żółkiewskich, Tarnowskich, Sobieskich, Lubomirskich, Ossolińskich, Opalińskich; * moda na przepych i wystawność, bogato ilustrowane wydawnictwa, z ozdobnymi oprawami i heraldycznymi ekslibrisami; *z drugiej strony kształtował się nurt oświeconego sarmatyzmu= kontynuacja tradycji renesansowych

• księgozbiory mieszczańskie (szczególnie lekarze, prawnicy, nauczyciele, duchowni)

• ksiegozbiory patrycjatu miejskiego- bogatych kupców, bankierów, radnych miejskich), inteligencji zawodowej

Biblioteki polskie w XVIII

*najsilniejszy przejaw kultury w dobie sarmatyzmu to: zbieractwo ksiąg, zamiłowanie do czytania

*do poł XVIII wieku przeważa erudycyjne zbieractwo typu barokowego

*później wykształciły się 3 typy kolekcjonerstwa oświeceniowego:

1. elitarne zbiory encyklopedyczne i uniwersalne, estetyzujące [wśród magnatów]

2. księgozbiory warsztatowe i użytkowe [inteligencja i szkoły]

3. zbiory erudycyjno- bibliofilskie, dążące do kompletności piśmiennictwa polskiego [szaleni patrioci;) ]

*w okresie oświecenia książki gromadził każdy, kto mógł (już nie tylko szkoły i klasztory, ale niemal każda rezydencja magnacka wyposażona była w prywatną bibliotekę)

*popularne książki = chętnie zbierane = klasycy, piśmiennictwo francuskie, lit. filozoficzna, prawno-polit., historyczna;

*rozwój zamiłowania do luksusowych opraw i artystycznych znaków własnościowych- superekslibrisów (najwybitniejszy twórca ex.- Jan Fryderyk Mylius; wykonał ex. dla Biblioteki Załuskich, Jana Fryderyka Sapiehy)

• BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH 1747-1795; Wa-wa

instytucja o największym znaczeniu, dzieło braci Andrzeja Stanisława (wkład koncepcyjny, finansowy) i Józefa Andrzeja Załuskich (osobiście kierował książnicą; erudyta, znawca książek, namiętny bibliofil, gromadzil druki rzadkie i unikatowe; opracował wielotomową bibliografię narodową- pierwsza w dziejach polskich; po powstaniu warszawskim to cudne dzieło spłonęło i zachowały się tylko jakieś tam szczątki);

wyrosła z tradycji i zasobów kolekcjonerstwa magnackiego doby saskiej + patriotyczna idea publicznego udostępniania;

książnica liczyła 200 tysięcy tomów, bracia chcieli zgromadzić całe piśmiennictwo polskie i najcelniejsze dzieła zagraniczne

biblioteka posiadała także gabinet fizyczny, muzeum przyrodnicze i numizmatyczne, obserwatorium astronomiczne

stała się: ośrodkiem ruchu naukowego i kulturalnego, warsztatem pracy wielu uczonych, szkoła zawodowego bibliotekarstwa;

książki ułożone wg języków, działów teściowych i formatów :D

po upadku powstania kościuszkowskiego zbiory wywiezione zostały na rozkaz Katarzyny II do Petersburga (1795); tylko część książek została zwrócona na mocy traktatu ryskiego 1921; obecnie zachowały się tylko szczątki, głównie w Bibliotece Uniwersyteckiej i Narodowej w Wawie

• Biblioteka prywatna Stanisława Augusta Poniatowskiego

15 tys. książek o wykwintnej szacie graficznej, z różnych dziedzin wiedzy w najcelniejszych wydaniach; książki oprawiane w jasnobrązową skórę, ozdobioną złotą ramką z delikatnym ornamentem + królewski supereklibris w środku

od 1794 roku ulokowano księgozbiór w skrzydle bibliotecznym Zamku Warszawskiego (dziś znane pod nazwą Biblioteka Stanisławowska)

ze zbiorów króla korzystali znani uczeni: Adam Naruszewicz, Tadeusz Czacki,

po śmierci króla biblioteka uległa rozproszeniu; część znalazła się w Bibliotece Uniwersyteckie w Wawie

• Biblioteki arystokracji: braci Ignacego i Stanisława Kostki Potockich (obecnie ich zbiory są w BN pod nazwą Biblioteka wilanowska), Czartoryskich z wawy, puław i sieniawy; zbiory Czackiego, które stały się podstawą Biblioteki Czartoryskich w Krakowie; rodowa biblioteka Sapiehów z Kodna; doborowa kolekcja poety i bibliofila Ignacego Krasickiego zgromadzona w Lidzbarku Warmińskim i Skierniewicach (60 tys. tomów, rozproszona po jego śmierci);

• Zbiory inteligencji, mniej luksusowe jak magnackie, ale za to bardziej fachowo dobierane: księgozbiory Stasia Staszica, Hugona Kołłątaja, Juliana U. Niemcewicza itp.

• Niewielkie zbiory drobnych kupców i rzemielśników

• Biblioteki patrycjatu miejskiego i ziemiaństwa (wzorowane na magnackich i inteligenckich), wzrastały bardzo znacznie i podążały za modą- zbiory polityczne, aktualna literatura, czasopisma

• Biblioteki szkolne (w tej materii szalał Stasio Konarski; w założonym w 1740 Collegium Nobilium nowowczesna biblioteka mieściła się w specjalnej, reprezentacyjnej sali i w 4 pomieszczeniach pomocniczych!)

• Biblioteka Szkoły Rycerskiej w Wawie= najnowocześniejsza książnica szkolna! 1765-1794, 10 tys. tomów, jedna z najlepszych bibliotek szkół wojskowych w Europie, profil militarny +intelektualny + moralny + racjonalna edukacja obywatelska; Szkoła Rycerska dysponowała własną drukarnią, której kierownikami byli: Mitzler de Kolof i Piotr Dufour; gł. podręczniki

1773-1794- KEN; od 1774 KEN przejęła w centralny zarząd wszystkie biblioteki swej sieci szkolnej i publiczne;

komisja starała się regulować centralne sprawy gromadzenia zbiorów, ich opracowania, udostępniania, lokali, finansów i statusu zawodowego bibliotekarzy.

Wizytatorzy KEN-u dokonywali kontroli i ewentualnych zmian!!

*biblioteki kościelne i klasztorne były najbardziej opuszczone, co sprzyjało „księgołapom”, tj. złodziejom książek

*przełomowe osiągnięcia w bibliotekoznawstwie w XVIII wieku

• Powstanie bibliotek publicznych

• Sekularyzacja bibliotek (przejęcie przez KEN bibliotek jezuickich)

• Powstanie biblioteki Korpusu Kadetów

• Modernizacja zbiorów

• Kształtowanie zawodu i statusu prawnego bibliotekarza i ustawodawstwa bibliotecznego

• Początki bibliografii narodowej

• Upowszechnienie bibliofilstwa i zbieractwa + nadanie im wysokiej rangi kulturowej i patriotycznej

---