"Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza W "Panu Tadeuszu" Mickiewicz dokonuje swoistego sądu nad dawną Polską. Oskarża szlachtę o: *dumę i pychę (Stolnik poświęcił szczęście córki, bywał bezwzględny w kaptowaniu zwolenników i odrzucaniu niepotrzebnych już stronników; ponad wszystko cenił sobie dumę rodową i wpływy. Ginie zamordowany przez Jacka porwanego szalonym gniewem do którego go wcześniej sprowokował),*warcholstwo (Jacek nie zna granic swojej fantazji kawalerskiej; Gerwazy prowokuje bójkę w zamku), *anarchię (brak autorytetu władzy, rozpędzanie sejmików - opis serwisu Wojskiego), *przedkładanie prywaty ponad interes publiczny (Gerwazy niszczy plany Robaka, Jacek zabija Stolnika, gdy ten broni się przed Moskalami, Sędzia przyjmuje majątek Horeszki z rąk zaborcy) *kłótliwość. W efekcie tych zabiegów "Pan Tadeusz" przedstawia obraz szlacheckiego raju, w którym życie toczy się w harmonii z naturą, a historia nie jest siłą niszczącą. Dominuje mit kraju lat dziecinnych i idealizacja natury. Humor osłabia tragizm i zmienia groźne wady w śmiesznostki. Brak w tekście zapowiedzi klęski wyprawy Napoleona na Moskwę. Swoiste mitologizowanie Polski szlacheckiej, świadomość odchodzenia w zapomnienie tego wszystkiego, co stanowiło istotę świata szlacheckiego, podkreśla przymiotnik "ostatni" (Woźny, Wojski, Stolnik, Gerwazy, Podkomorzy, Hrabia, reprezentanci szlachty zaściankowej; zajazd, uczta, serwis, polonez itp.)
"Ogniem i mieczem" Henryka Sienkiewicza Wątek romansowy:Uczucie Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczównej ukazane zostało:*w sposób tradycyjny, prosty *jako romans sensacyjny (miłość z przeszkodami, zakłócona obecnością i działalnością rywala oraz urozmaicona licznymi przygodami); W wątku występują następujące elementy: *spotkanie dwojga bohaterów, którym od samego początku pomyślny układ uniemożliwiają działania rywala, Bohuna, *rozłączenie pary zakochanych wynikające z obowiązków Skrzetuskiego wobec ojczyzny, *perypetie związane z losem Heleny (jej ucieczka z Zagłobą z Rozłogów, pobyt w jarze pod opieką Hopryny, uwolnienie), *szczęśliwe połączenie młodych.
"Śluby panieńskie" Aleksandra Fredry Głównym tematem komedii jest miłość. Aleksander Fredro przedstawia ją w szczególnie dobrym świetle; daje jej wysoką, trafną i budującą ocenę. Miłość jest wielka, prawdziwa, szczęśliwa, promienna, wyzwolona z więzów przymusu. To ona jest siłą twórczą i pobudza inteligencję i spryt; przynosi radość życia, czyni ludzi lepszymi, dodaje im zapału, energii i chęci do życia. Jest szczęściem człowieka. Komedia Fredry jest doskonałą analizą miłości i pieśnią pochwalną na jej cześć. Ukazuje jej narodziny, rozwój i zwycięstwo. Poeta, wierząc w potęgę miłości, nadaje jej szczególną rolę i znaczenie. Uważa, że o to uczucie trzeba walczyć . Miłość jest złożona i zróżnicowana, w różny sposób odczuwana:- mocna - Gustawa od Anieli,- pogodna, delikatna, pełna wyrozumiałości - Anieli do Gustawa,- przekorna - Klary do Albina,- tkliwa, sentymentalna, łzawa, pełna wyrzeczeń - Albina do Klary,- cicha, dawna - Radosta do pani Dobrójskiej. Miłość odczuwana jako potrzeba założenia rodziny z ukochaną osobą.Autor podkreśla, że tylko miłość może połączyć dwoje ludzi w małżeństwie; krytykuje małżeństwa z rozsądku, dlatego że są wbrew naturze. Młodzi realizują zamierzenia opiekunów, ale każda z postaci jest przeciwna wszelkim ustaleniom "z góry", każda szuka prawdziwej miłości i sama chce o sobie decydować.Fredro pochwala romantyczny magnetyzm serca, wierzy, tak jak romantycy, w przeznaczenie "dusz stworzonych dla siebie".Fredro sprzeciwia się nienaturalnej, tragicznej wizji miłości, ukazując jej odmienny, antyromantyczny charakter. Ukazuje ją taką, jaka jego zdaniem winna być; jego poglądy na temat miłości wygłasza Gustaw i Aniela. Za prawdziwą miłość nie uznaje poeta ani sentymentalnej miłości Albina, ani romantycznej miłości, jaką znają z lektury Alina i Klara, lecz prawdziwą, taką, o jaką walczy Gustaw i pod jego wpływem inni bohaterowie.
"Dziady" Adama Mickiewicza Społeczeństwo polskie w warszawskim salonie:
arystokracja - damy, generałowie, hrabia, literaci, osoby związane z carskim dworem pogodzone z niewolą, obojętne na sprawy narodu, podziwiają literaturę francuską, pogardzają polską; są służalczy, troszczą się o własny interes,
młodzi patrioci - rewolucjoniści i spiskowcy z Wilna; rozmawiają o cierpieniach i prześladowaniach; uważają, że poezja powinna odzwierciedlać dzieje narodu,
Społeczeństwo wileńskie: urzędnicy Nowosilcowa, profesorowie Uniwersytetu Wileńskiego (Doktor, Pelikan, Bajkow) - zdrajcy ojczyzny, pogodzeni z niewolą, egoiści, bez zasad moralnych.
patrioci (np. Justyn Pol, Bestużew) - szlachetni, pozytywni, gotowi do poświęceń
"Lalka" Bolesława Prusa Obraz społeczeństwa polskiego
Na kartach powieści ukazani są reprezentanci różnych grup społecznych, środowisk i zawodów Warszawy lat siedemdziesiątych XIX w. Mieszczaństwo:
stare pokolenie: Jan Mincel, spolszczony Niemiec, kupiec, który własną pracą dorobił się sklepu w centrum Warszawy. Uczciwy i pracowity wzbogacił się, wychowując pokolenie równie jak on oszczędnych i zapobiegliwych handlowców (syn Jan, Rzecki); średnie pokolenie: Ignacy Rzecki, August Katz. Pracują, ale i walczą "za wolność naszą i waszą", realizując swój romantyczny światopogląd; nowe pokolenie: Stanisław Wokulski. Przedsiębiorczy i energiczny, robi błyskawiczną karierę, dziesięciokrotnie powiększając pozostawiony przez żonę majątek. Dorabia się na handlu, na dostawach międzynarodowych dzięki sytuacji jaka wytworzyła się na ziemiach polskich po powstaniu styczniowym. Grupę tę cechuje brak energii, bezruch, rezygnacja ze zdobywania majątku i pozycji społecznej. Każdy objaw większej przedsiębiorczości uważany jest w tym środowisku z czyn niepoczytalny. Nic więc dziwnego, że pozycję pierwszoplanową w życiu ekonomicznym kraju zdobywają Żydzi posiadający energię, pracowitość i cierpliwość w zdobywaniu zamierzonych celów i poczucie solidarności w grupie.
Arystokracja: pani Wąsowska (piękna i nieco cyniczna wdowa); baronostwo Krzeszowscy (skłócone małżeństwo, w którym baron roztrwonił majątek grając na wyścigach, a baronowa, po stracie jedynej córeczki, popadła w histerię); prezesowa Zasławska (mądra staruszka, którą ze stryjem Wokulskiego łączyło wielkie uczucie. Jej wzorowo prowadzony majątek, z ochronkami dla chłopskich dzieci, dbałością o służbę i fornali to wyjątkowa szczęśliwa wysepka wśród ogólnego niedbalstwa); Tomasz Łęcki (bankrut, przekonany o swej wybitnej wartości i energii w rzeczywistości reprezentuje poziom umysłowy graniczący z tępotą. Zajmuje go jedynie salonowa etykieta) i jego córka Izabela (jej osobowość to klasyczny produkt salonów. Rozpieszczona egoistka nie potrafi z niczego sobie odmówić ani z niczego zrezygnować); Ochocki; Kazimierz Starski (amoralny i cyniczny); baron Dalski narzeczony wnuczki prezesowej, zaślepiony miłością, zdziecinniały i naiwny); książę (najbardziej wartościowa postać, popiera projekt założenia Spółki do handlu ze Wschodem, pragnie coś zrobić dla "nieszczęsnego kraju", ale brak mu energii i zdolności umysłowych). Tę grupę społeczną oskarża pisarz o doprowadzenie kraju do upadku, o zaniedbanie interesów narodowych. Cechuje ją: pasożytnictwo, próżniactwo, zbytkowny tryb życia, gonitwa za rozrywkami, brak patriotyzmu, nieuzasadniona pycha z powodu swego arystokratycznego pochodzenia, pogarda dla ludzi pracy, brak godności własnej (gonitwa za posagiem).
Lud: Wysoccy, Węgiełek (kamieniarz); Magdalenka (młoda dziewczyna, prostytutka, którą zajął się Wokulski, wpierw posyłając do zakonnic na naukę szycia, a następnie umieścił pod opieką rodziny furmana Wysockiego) - ukazany jest wyłącznie marginesowo np. w czasie spaceru Wokulskiego po Powiślu. Ukazany jest jako warstwa ustawicznie krzywdzona, bez możliwości rozwojowych. Przedstawiciele innych środowisk: Żydzi (Henryk Szlangbaum, doktor Szuman, który na skutek młodzieńczej miłości zrezygnował z praktyki i zajął się badaniem ludzkich włosów), studenci (Patkiewicz i Maleski), subiekci (Mraczewski, Lisiecki, Zięba), socjaliści (mizerny Klejn) oraz nieliczni reprezentanci inteligencji miejskiej (sprytny adwokat prowadzący sprawy Wokulskiego, pani Misiewiczowa - matka Heleny Stawskiej zarabiającej na życie lekcjami muzyki, żyjąca z pośrednictwa eks-nauczycielka p. Meliton)
"Potop" Henryka Sienkiewicza Obraz społeczeństwa polskiego wieku XVII Magnateria: Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski, Opaliński prowadzą politykę kierując się jedynie dobrem własnego rodu, wydają cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany) i przechodzą na stronę wroga dla własnych korzyści materialnych lub na skutek urazy osobistej,
warchoły, samowolni i pyszni egoiści. Sapieha, Lubomirski, Zamoyski
patrioci stawiający dobro ojczyzny ponad własne interesy, nie są to jednak postacie idealne Szlachta: poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, szybko godzi z nowym położeniem (kiedy Opaliński oznajmił o podpisaniu kapitulacji Wielkopolski, wznosi okrzyki na cześć króla szwedzkiego), płaci im podatki, słucha bez sprzeciwu rozkazów szwedzkich komendantów, do zdrady ojczyzny skłania ich obietnica przywilejów stanowych (np. stryj Oleńki, mówi: "Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można), na Kmicicowej kompanii ciążą morderstwa, rozboje i gwałty (każdy z żołnierzy był skazywany przez sądy na utratę czci i życia, grasują bezkarnie, bo prawo i sądownictwo jest za słabe)
butna niekarna, egoistyczna, lekkomyślna, interesowna, zaślepiona, bezmyślna politycznie i krótkowzroczna, uległa wobec magnaterii, często obojętna wobec potrzeb ojczyzny, Wśród szlachty są jednak jednostki prawe, gotowe do poświęceń, np. Skrzetuski, który na wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał sobie włosy z głowy. Lud miejski i wiejski Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego. Lud występuje tu bezimiennie, ale jest chętny i gotowy do walki cechuje ich: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki, biorą w swoje ręce sprawę obrony przed Szwedami; ruch partyzancki obejmuje cały kraj (górale tatrzańscy ratują życie królowi; kilkunastoletni Michałko, chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów polską chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, czym wprowadzają w podziw szlachtę), stawiają opór, ponieważ najeźdźcy zwielokrotniają nacisk ekonomiczny i obciążają dodatkowymi pracami, wolą znosić chłostę i więzienie, a nawet śmierć, niż przyczyniać się do utwierdzania potęgi najeźdźcy,
o ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazując śluby lwowskie Jana Kazimierza, w których król zobowiązał się, iż po zakończeniu wojny poprawi położenie pospólstwa. Na początku "Potopu" Sienkiewicz ukazuje upadek moralny społeczeństwa (zdradę, zaprzedanie wrogom przez klasę rządzącą, odstępowanie od władcy, apatię i rezygnację). Wrzeszczowicz (cudzoziemiec) wypowiada się o Polakach: " Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Któryby w świecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni te ziemię zamieszkują". Później następuje punkt zwrotny - naród się podźwiga i odradza. Przy końcu utworu sami Szwedzi nie mogą nadziwić się zamianie, jaka zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał żadnego oporu.
"Wesele" Stanisława Wyspiańskiego Obraz społeczeństwa polskiego w "Weselu *Dramat jest utworem opartym na autentycznych wydarzeniach i prezentuje bohaterów nie tylko posiadających swoje pierwowzory w rzeczywistości, ale i osadzonych w konkretnych realiach epoki. *Wyspiański zaprezentował jednak niepełny obraz społeczeństwa polskiego. Ograniczył się do ukazania chłopów i inteligencji widzianych w kontekście walki narodowowyzwoleńczej oraz modnej w Młodej Polsce ludomanii. *Inteligenci i artyści przedstawieni zostali jako grupa skłonna do wpadania w usypiające samozadowolenie, bierna, bezradna wobec rzeczywistości i narodowej niewoli, nie umiejąca podjąć wyznaczonego jej przez historię zadania - przewodzenia narodowi (obalenie mitu o przywódczej roli inteligencji). *Chłopi wykazują patriotyzm i szczery zapał do walki, brak im jednak przywództwa (obalenie mitu racławickiego kosyniera - wybawcy).