Karl Jaspers
BIOGRAFIA
Filozof niemiecki. Urodził się 23 lutego 1883 roku w Oldenburgu. Studiował w Berlinie, Getyndze i Heidelbergu, początkowo prawo następnie medycynę. W 1909 roku rozpoczął pracę w klinice psychiatrycznej w Heidelbergu. W 1913 roku habilitował się z psychologii na podstawie opublikowanej pracy pt. Allgemeine Psychopathologie (Psychopatologia ogólna). Od tego czasu następuje jego przejście od medycyny do filozofii. W 1919 roku ogłosił Psychologię światopoglądów, dzieło filozoficzne, uznawane często za rozpoczynające ruch filozoficzny zwany egzystencjalizmem. W 1921 roku nie mając wykształcenia filozoficznego został profesorem filozofii na uniwersytecie w Heidelbergu. W tym czasie był to jeden z głównych ośrodków neokantyzmu, gdzie wykładali Windelband i Rickert. Wykłady Jaspersa cieszyły się dużą popularnością wśród studentów. W tym czasie opracowywał swoje główne trzytomowe dzieło, które opublikował pt. Filozofia w latach 1931 - 1932. Dojście do władzy faszystów naraziło Jaspersa na szykany i prześladowania ze względu na głoszone poglądy, dezaprobatę dla totalitaryzmu oraz ze względu na żydowskie pochodzenie żony. Mimo gróźb i namów Jaspers nie zgodził się rozstać z żoną. W 1937 roku odebrano mu katedrę, a w 1938 roku wydano zakaz publikacji jego pism. Przed deportacją uratowało go wkroczenie wojsk amerykańskich do Heidelbergu. Po wojnie wrócił do pracy uniwersyteckiej. Jego zainteresowania filozoficzne koncentrują się wówczas wokół zagadnień społecznych, politycznych, historycznych, perspektyw rozwoju naszej cywilizacji, a zwłaszcza aspektów etycznych tych zagadnień. Jaspers był współorganizatorem pisma Die Wandlung. Ten okres jego życia był czasem intensywnej pracy pisarskiej. Szczególnie wiele dzieł ma charakter publicystyki polityczno-filozoficznej. Rozwój sytuacji w Niemczech budził jednak jego dezaprobatę. Na znak protestu opuścił w 1948 roku RFN i osiadł w Bazylei w Szwajcarii, gdzie został profesorem na tamtejszym uniwersytecie. Pracował na uniwersytecie do 1961 roku. Nadal wiele pisał i publikował. Umarł 26 lutego 1969 roku w Bazylei, gdzie również został pochowany.
POGLĄDY
Jaspers jest zwykle postrzegany jako przedstawiciel filozofii egzystencjalnej wraz z takimi myślicielami jak: Heidegger, Sartre, Gabriel Marcel, Albert Camus. Nie jest to dziełem przypadku. Jego praca Psychologia światopoglądów jest uznawana za inicjującą ten rodzaj filozofii w XX wieku. Świadczy o tym również fakt, że głównym przedmiotem jego zainteresowań jest człowiek, ale nie jak w dotychczasowych filozofiach minimalistycznych, jako byt empiryczny, a jako byt świadomy swojej egzystencji. Dlatego w swoich rozważaniach nawiązywał do Kierkegaarda i Nietzschego, jako pisarzy zajmujących się człowiekiem i jego życiem.
W opinii Jaspersa człowieka można ujmować w dwóch aspektach. Pierwszym jako istnienie empiryczne, używa tu terminu Dasein (w innym znaczeniu niż Heidegger), czyli byt przedmiotowy, obdarzony świadomością, ale postrzegany i widzący sam siebie w perspektywie swojej rzeczowości, historyczności, obiektywności. Drugim aspektem jest egzystencja, Existenz lub Selbstsein, istnienie ludzkie świadome swojego autentycznego istnienia, bycie sobą, bycie świadome swojego bycia. Tylko człowiek egzystuje, inne elementy świata tylko są. Człowiek nie jest bytem o określonej, skończonej istocie. Człowiek stwarza swoją egzystencję poprzez wybory różnych możliwości życia. Możność dokonywania wyborów wiąże się z pojęciem wolności. Wolność nie jest absolutna (jak u Sartre?a). Jesteśmy uzależnieni od naszego świata. Nasze życie jest w jakiejś określonej sytuacji, w określonym czasie historycznym, w określonym układzie społecznym, w konkretnym ciele o określonych właściwościach, w konkretnej kulturze o określonych obyczajach, nakazach i zakazach, hierarchii wartości, systemie prawnym, nawet o określonym sposobie myślenia, z systemem kategorii i pojęć. To wszystko stanowi tylko byt empiryczny. Ten byt poznawany jest za pomocą oglądu zewnętrznego, tak jak bada go nauka. To jednak nie wszystko. Poznanie przez człowieka jego własnego bycia, jego własnej egzystencji, którą tylko on może poznać i zrealizować, jest możliwe tylko od wewnątrz. Ten proces poznawczy nazywa Jaspers rozjaśnianiem egzystencji. Człowiek zawsze znajduje się w jakiejś sytuacji nie zauważając tego i identyfikując się z nią. Podtrzymuje swoje istnienie w świecie starając się związać się z nim bezrefleksyjnie, panować nad nim lub mu ulegać. Może jednak wyrwać się z bezrefleksyjnego poddania się istnieniu empirycznemu. Pomocne są tu sytuacje, które Jaspers nazywa sytuacjami granicznymi. Pierwszą z nich, ogólną, jest poczucie ?ciasnoty" swojego położenia w otaczającej rzeczywistości. Ta ciasnota pozwala dostrzec możliwość nieokreśloności przyszłości, możliwość decydowania i wolności. Jaspers wskazuje też poszczególne sytuacje graniczne takie jak: śmierć, walka, cierpienie, wina. One rodzą niepokój, uświadomienie sobie historyczności bytu empirycznego, jego kruchości i skończoności. Przeżycie sytuacji granicznych powoduje, że stajemy się sobą, egzystujemy, uświadamiamy sobie swoją własną egzystencję. Uzyskujemy wgląd w swoją egzystencję i w swoje istnienie empiryczne. Aby realizować siebie musimy zachować jedność między nimi, jedność między koniecznością i wolnością.
Droga do poznania egzystencji wiedzie przez komunikację. Drugi człowiek jest drugą egzystencją, nie jest anonimową jednostką społeczną. Komunikacja jest wspólnym poszukiwaniem autentycznego istnienia. Dzięki drugiej egzystencji można osiągnąć jasność co do własnej egzystencji.
Zrozumienie kruchości własnego bytu odnosi nas do transcendencji. W niej egzystencja odnajduje oparcie dla swojego istnienia. Nie ma egzystencji bez transcendencji. Przyjęcie jej jest rodzajem filozoficznej wiary. Transcendencja komunikuje się z egzystencją za pomocą szyfrów transcendencji. Szyfrem może być wszystko co występuje w świecie, a właściwie jest nim świat widziany we właściwy sposób. Ta komunikacja między transcendencją a egzystencją stała się w późniejszym okresie twórczości Jaspersa częścią koncepcji wszechobejmowania (das Umgreifende), jako oddziaływania różnych rodzajów bytu, począwszy od bytu empirycznego, świata, świadomości, ducha a kończąc na rozumie.
W celu odsłonięcia logiki rozumu wyrażonej w świecie i dziejach Jaspers wiele uwagi poświęcił badaniu ludzkiej myśli, szczególnie historii filozofii. W swojej koncepcji dziejów przedstawił interesującą teorię epok osiowych (Achsenzeit). Pierwsza miała miejsce między 800 a 200 rokiem p.n.e., druga dokonuje się obecnie. Są to czasy przełomowe, dające człowiekowi dotychczas nieznane możliwości działania, rozszerzające spektrum wolności, ale i stwarzające zagrożenia. W epoce obecnej te zagrożenia są globalne, gdyż możliwości działania człowieka mają globalny wymiar, chociażby w postaci możliwości zagłady nuklearnej. Od człowieka zależy sposób spożytkowania swoich możliwości i swojej wolności.
DZIEŁA
Najważniejsze publikacje książkowe:
Allgemeine Psychopatologie (Psychopatologia ogólna), Berlin 1913
Psychologie der Weltanschaungen (Psychologia światopoglądów), Berlin 1919
Max Weber, Tubingen 1921
Philosophie (Filozofia), t.1 - 3,Berlin 1932;
Die geistige Situation der Zeit (Duchowa sytuacja czasu), Berlin 1931
Vernunft und Existenz (Rozum i egzystencja), Groningen 1935
Existenzphilosophie (Filozofia egzystencji), Berlin 1938
Die Schuldfrage (Kwestia winy), Heidelberg 1947
Von der Waheheit (O prawdzie), Munchen 1947
Der philosophische Glaube (Wiara filozoficzna), Zurich 1948
Vom Ursprung und Ziel der Geschichte (O źródle i celu historii), Zurich 1949
Die grossen Philosophen (Wielcy filozofowie), Munchen 1957
Die Atombombe und die Zukunft des Menschen (Bomba atomowa a przyszłość człowieka), Munchen 1958
Chiffren der Transzendenz (Szyfry transcendencji), Munchen 1970
Publikacje książkowe w języku polskim:
Filozofia egzystencji (wybór pism), PIW, Warszawa 1990
Rozum i egzystencja. Nietsche a chrześcijaństwo, przełożyła Czesława Piecuch, PWN, seria: Biblioteka Współczesnych Filozofów, Warszawa 1991
Autobiografia filozoficzna, tłumaczył Stanisław Tyrowicz, Wydawnictwo Comer, seria: Biblioteka Filozofów, Toruń 1993
Szyfry transcendencji, przełożyła Czesława Piecuch, Wydawnictwo Comer, seria: Biblioteka Filozofów, Toruń 1995
Wiara filozoficzna, przełożyli: Antoni Buchner, Jan Garewicz, Dorota Lachowska, Małgorzata Łukasiewicz, Wydawnictwo Comer, seria: Biblioteka Filozofów, Toruń 1995
Nietzsche. Wprowadzenie do rozumienia jego filozofii, przełożyła Dorota Stroińska, Wydawnictwo KR, Warszawa 1997
Martin Heidegger / Karl Jaspers. Korespondencja 1920 - 1963, przełożyli: Cezary Wodziński, Małgorzata Łukasiewicz, Jarosław M. Spuchała, Wydawnictwo Rolewski, seria: Klasyka Filozofii Niemieckiej, Toruń 2000
Ważniejsze opracowania w języku polskim:
Roman Rudziński, Jaspers, Wiedza Powszechna, seria Myśli i Ludzie (książka zawiera wybór pism Jaspersa), Warszawa 1978
Roman Rudziński, Byt absolutny a wolność człowieka w filozofii Karla Jaspersa, Warszawa 1978
Roman Rudziński, Człowiek w obliczu nieskończoności. Metafizyka i egzystencja w filozofii Karla Jaspersa, Książka i Wiedza, Warszawa 1980
1