Aby scharakteryzować sytuację gospodarczą danego kraju i poziom zasobności społeczeństwa, ekonomiści posługują się dwoma podstawowymi pojęciami.
Są nimi Produkt Krajowy Brutto i dochód narodowy.
PKB - Produkt Krajowy Brutto to miara wartości (wielkości produkcji) wytworzonej w danym roku przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terenie danego kraju przez podmioty krajowe i zagraniczne niezależnie od tego kto jest ich właścicielem.
Wzrost PKB (w procentach) w stosunku do okresu poprzedniego określa on tempo rozwoju gospodarczego w danym kraju. Może być:
- Dodatni - gdy jest wzrost gospodarczy
- Ujemny - gdy występuje regres w gospodarce
Czynniki podziału PKB:
gospodarstwo domowe - jest właścicielem wszystkich czynników wytwórczych PKB
= sumie dochodów gospodarstw domowych
Y=C+S => Produkt Krajowy Brutto = wydatki konsumpcyjne społeczeństwa (żywność, dobra trwałe, usługi) + oszczędności zostają przekształcone w kapitał, który służy celom inwestycyjnym (są inwestowane na rachunkach bankowych lub zakup papierów wartościowych).
Wytworzony produkt społeczny składa się z dóbr konsumpcyjnych i z dóbr inwestycyjnych.
Źródłem dochodów państwa są:
- podatki bezpośrednie nakładane na dochody (dochodowy, od osób fizycznych, od osób prawnych, leśny, rolny, czynsze),
podatki pośrednie, zwane inaczej podatkami od wydatków (VAT, akcyza),
cła, dochody z papierów wartościowych będących własnością skarbu państwa, z prywatyzacji majątku państwowego, opłaty skarbowe.
Podatki te wpływają do państwa i przeznaczone są:
wydatki państwa na zakup dóbr i usług: wydatki na płace urzędników państwowych i żołnierzy, nakłady inwestycyjne na budowę dróg i szpitali
wydatki transferowe: (świadczenia społeczne) emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, subwencje
PKB w cenach rynkowych:
Y- ( C + I + G) - Te Y - Produkt Krajowy Brutto C - wydatki konsumpcyjne Te- podatki pośrednie I - wydatki inwestorów G - wydatki państwa na zakup określonych dóbr i usług |
Y=C + I + G + X - Z X - eksport, Z - import
|
Do PKB nie zalicza się sprzedawanych dóbr używanych (np. używane samochody), ponieważ nie można zaliczyć do PKB czegoś co zostało już do niego zaliczone w latach poprzednich.
Także PKB nie jest optymalnym narzędziem do oceny sytuacji gospodarczej, choć powszechnie znanym i używanym. Musimy pamiętać, żeby przy porównywaniu rozwoju gospodarczego poszczególnych państw brać pod uwagę PKB przypadającego na statystycznego mieszkańca kraju np. Rosja ma wyższy globalny PKB niż Polska, ale PKB na osobę w Polsce jest wyższy od PKB przypadającego na jednego obywatela Rosji (w niedługim czasie również ten pierwszy wskaźnik może stać się korzystniejszy dla Polski). Czynnikiem, który może zniekształcać wzrost wartości PKB na mieszkańca jest przyrost naturalny. Nie możemy też zapominać o tym, że trzeba brać pod uwagę "realny" PKB, czyli po uwzględnieniu inflacji.
Równocześnie od 1992 roku obserwowany jest stały i stosunkowo szybki wzrost Produktu Krajowego Brutto.
Rządowe Centrum Studiów Strategicznych ocenia, że Produkt Krajowy Brutto wzrośnie w tym roku o ok 4,5 do 5 procent. Inflacja, w ocenie Centrum, wyniesie pod koniec roku wyniesie 9,5%, co oznacza, że przekroczy zarówno założony w ustawie budżetowej - 5,2 procent, jak przez Radę Polityki Pieniężnej - 6,8 procent.
PNB - Produkt Narodowy Brutto - jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji.
(Dobra wytworzone przez podmioty krajowe w kraju i zagranicą.) PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.
Te ostatnie stanowią różnicę pomiędzy napływem dochodów uzyskanych przez obywateli danego kraju za granicą (głównie transfer zysków z kapitałów zainwestowanych za granicą, ale także dochody z pracy) a wypływem dochodów uzyskanych przez cudzoziemców w danym kraju.
PNB w ujęciu nominalnym mierzy się w cenach bieżących tj. takich które istniały w okresie, gdy osiągano składające się na PNB dochody.
Dodatnia wartość dochodów netto z tytułu własności za granicą powiększa produkt krajowy brutto (PNB > PKB), ujemna - pomniejsza go (PNB < PKB).
Realny PNB lub inaczej PNB w cenach stałych - koryguje nominalny PNB o skutki inflacji i wyraża go w cenach istniejących w pewnym okresie, najczęściej określanym jako rok bazowy lub podstawowy. Realny PNB jest prostym miernikiem fizycznych rozmiarów produkcji wytworzonej w gospodarce, a roczna zmiana procentowa jego poziomu informuje o tempie wzrostu gospodarczego.
Realny PNB i realny PNB na l mieszkańca są tylko bardzo przybliżonymi i niedoskonałymi miernikami poziomu dobrobytu kraju i poszczególnych jednostek. PNB nie uwzględnia działalności o charakterze nierynkowym, dóbr uciążliwych dla życia (efektów ubocznych), takich jak zanieczyszczenie środowiska, oraz nierynkowej działalności tworzącej wartość, takiej jak w prace w gospodarstwie domowym. Nie uwzględnia on także produkcji i usług nie rejestrowanych w celu uniknięcia podatków, oraz pomija wartość wolnego czasu.
PNN - Produkt Narodowy Netto, inaczej dochód narodowy - jest inaczej PNB pomniejszony o amortyzację. Amortyzacja jest miarą szybkości zmniejszania się wartości istniejącego w kraju zasobu kapitału trwałego w danym okresie, będącego wynikiem jego fizycznego lub ekonomicznego zużycia.
Dochód narodowy jest to ilość pieniędzy jaką dysponuje gospodarka, na wydatki na dobra, i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie.
Dochodem narodowym nazywamy wynagrodzenia otrzymane w ciągu roku przez właścicieli czynników produkcji, czyli płace, renty, dywidendy i zyski podmiotów gospodarczych.
Aby obliczyć dochód narodowy musimy od PKB odjąć amortyzację (otrzymamy Produkt Krajowy Netto) i podatki pośrednie (np. VAT) , otrzymany wynik będzie odzwierciedlał dochód narodowy.
Trzeba pamiętać, że pojęcie dochodu narodowego nie pokazuje dochodów osobistych ludności. Dochody osobiste pomniejszają podatki dochodowe i składki na ZUS, a powiększają transfery rządowe (emerytury, zasiłki).
W praktyce w większości ocen sytuacji gospodarczej wykorzystuje się PNB, ponieważ dokładny pomiar wielkości zużycia nie należy do rzeczy łatwych, a ponadto sposób podejścia do tej kategorii różni się zarówno w czasie jak i między krajami.
Deflator (proce deflator) PNB jest to określony w % stosunek nominalny PNB (w cenach bieżących) do PNB w ujęciu realnym (w cenach stałych), wyrażony w postaci wskaźnika zmian ogólnego poziomu cen wszystkich dóbr i usług.
Deflator wskaźnika = nPNB / rPNB
Przelicznik obejmujący zmiany cen wszystkich wytworzonych w danym okresie dóbr i usług finalnych, tj. dóbr konsumpcyjnych, inwestycyjnych, surowców, produktów przemysłowych, produktów rolnych itp. Deflator cen produktu narodowego brutto wyraża koszt nabycia dóbr i usług finalnych uwzględnionych w tym produkcie w wybranym roku w stosunku do kosztu nabycia tych samych pozycji w roku podstawowym (bazowym). Zastosowanie deflatora cen umożliwia porównywanie wartości względnych (realnych), a nie absolutnych (nominalnych) i powoduje, że zmiany produktu narodowego brutto w czasie odzwierciedlają zmiany rzeczywistej produkcji, a nie zmiany poziomu cen.
Cena stała (porównywalna), cena z wybranego okresu, służąca jako narzędzie statystyczne do przeliczania i porównywania wartościowych kategorii ekonomicznych w długich przedziałach czasowych, zwłaszcza w warunkach inflacji. Jest to instrument pozwalający wyeliminować wpływ zmian cen i badać te kategorie pod kątem zmian ich wolumenu.