zaliczenia z hist gosp, ROZDZIAŁ 5, ROZDZIAŁ 1


ROZDZIAŁ 1

Proces akumulacji pierwotnej na ziemiach polskich

1. Rozumienie procesu akumulacji pierwotnej

Jako pierwszy terminu akumulacji pierwotnej użył Adam Smith. Smith był wybitnym angielskim myślicielem i ekonomistą, autorem książek: „Teoria uczuć moralnych” (1759) oraz „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (1776). Smith był myślicielem o wszechstronnych zainteresowaniach i należał do najbardziej wykształconych Brytyjczyków XVIII wieku.

Szerszą analizę tego zjawiska przeprowadził Karol Marks, który stwierdził, że:

akumulacja pierwotna jest to proces przyspieszonego tworzenia kapitału oraz klasy robotniczej na drodze przymusowego oddzielenia drobnego wytwórcy od środków produkcji.

Według Marksa źródła akumulacji pierwotnej to:

W 1917 roku, podczas pierwszej wojny światowej w Rosji carskiej doszło do rewolucji. W jej wyniku przywódca radykalnego nurtu marksistowskiego w rosyjskiej socjaldemokracji - Włodzimierz Lenin przejął władzę, ustanawiając pierwsze w historii państwo "socjalistyczne" (ZSRR). Rozwinąwszy myśl Marksa bolszewicy postanowili zlikwidować klasy wyzyskujące (burżuazję, obszarników) oraz wprowadzić państwową własność i zarządzanie gospodarką. Włodzimierz Lenin badając historię powstania kapitalizmu w Rosji wyraził pogląd, że podstawą kapitału zarówno przemysłowego, jak i handlowego jest nagromadzenie wolnych środków pieniężnych w rękach poszczególnych osób. Lenin zwrócił uwagę na ogromną rolę kapitału handlowego i lichwiarskiego

w procesie kształtowania się stosunków kapitalistycznych w Rosji.

Na ziemiach polskich zdecydowaną przewagę miały wewnętrzne źródła akumulacji, a procesy akumulacji pierwotnej znajdują najczęściej odniesienie do rolnictwa. Andrzej Grodek twierdzi, że wyrażają się one w masowych ruchach ludności wiejskiej i przyłączaniu ziemi chłopskiej do folwarków. W ten sposób tworzy się bezrolny proletariat, który jest tzw. Rezerwową armią pracy dla kapitalistycznego przemysłu i rolnictwa.

Ryszard Kołodziejczyk i Ryszard Gradowski rozszerzają zakres akumulacji pierwotnej poza rolnictwo. Wprawdzie uważają oni akcje wywłaszczania chłopów za podstawowy element w genezie kapitalizmu, ale wskazują także na istotne skutki działalności kapitału lichwiarskiego i kupieckiego oraz rozwiniętego systemu podatków państwowych i samorządowych. Co więcej uważają, że doniosłą rolę w procesie akumulacji pierwotnej odegrała polityka protekcyjna rządu, a także system dostaw państwowych i wojskowych oraz dzierżawa monopoli i podatków.

W procesie akumulacji pierwotnej występuje element rzeczowy i osobowy (kształtowanie się klasy robotniczej).

Na ziemiach polskich można wyodrębnić następujące czynniki rzeczowe:

Pierwszy impuls na ziemiach polskich (druga połowa XVIII wieku)

    1. Przejawy akumulacji pierwotnej w rolnictwie

Początki kształtowania się układu kapitalistycznego wiąże się głównie z tworzeniem manufaktur. Pierwsze manufaktury w Europie powstały już w wieku XIII we Flandrii i we Włoszech. Były to początkowo manufaktury włókiennicze, wyrosłe wokół miast, będących ośrodkami wczesnego kapitalizmu - Brugii, Gandawy, Sieny, Florencji. Wraz z rozwojem gospodarczym kontynentu zakres produkcji manufakturowej poszerzał się i objął metalurgię, przemysł zbrojeniowy, szklarski oraz artykuły codziennego użytku, w tym luksusowe, a manufaktury poprzez południowe Niemcy (XIV wiek), Francję i Anglię dotarły a pod koniec XVI wieku do Polski. W drugiej połowie XVIII wieku szereg manufaktur w okolicach Grodna założył Antoni Tyzenhaus, podskarbi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego - były to zakłady tkackie, szklarskie i tekstylne. Wraz z końcem I Rzeczpospolitej większość manufaktur upadła, a te które zakładano w pierwszej połowie XIX wieku szybko przekształcały się w fabryki.

Tworzenie manufaktur z zasobami materialnymi i finansowymi, które umożliwiały ich powstanie. Te gromadzone środki wywołały pierwsze impulsy akumulacyjne. W. Kula badający manufaktury w Polsce w XVIII wieku dowiódł, że w większości należały one do wielkiej własności ziemskiej. Na ziemiach polskich głównym źródłem zasilającym system manufaktur było rolnictwo. Środki finansowe przeznaczone na cele inwestycyjne były jednak stosunkowo niewielkie. Mimo, że od połowy XVII wieku do końca XVIII dochody globalne folwarku zwiększyły się około trzykrotnie, to nadal produkt dodatkowy był bardzo niski. W XVIII wieku wzrósł gwałtownie udział dochodów z propinacji, a u schyłku Rzeczypospolitej wpływy z niej wysunęły się na pierwsze miejsce w tabeli dochodów folwarku. W drugiej połowie XVIII wieku wzrosły znacznie wpływy finansowe z ekonomii litewskich pod zarządem Antoniego Tyzenhauza. Tyzrnhauz był podskarbim nadwornym litewskim od 1765. Jako przyjaciel Stanisława Augusta Poniatowskiego zarządzał jego królewskimi majątkami na Litwie. Przeprowadził spektakularne uprzemysłowienie okolic Grodna, budując liczne manufaktury królewskie płócien, konfekcji, powozów. Nie liczył się jednakże z ekonomią i wiele z tych manufaktur zbankrutowało. W 1777 zdymisjonowano go.

W drugiej połowie XVIII wieku nasilił się proces oczynszowania, który objął głównie wielką własność kościelną, niektóre królewszczyzny i dobra magnackie. Od 1772 roku Stanisław Poniatowski w swych ogromnych posiadłościach korsuńskich zaczął wprowadzać ustawę czynszową. W drugiej połowie XVIII wieku w całym kraju oczynszowano blisko 20% chłopów. Największy postęp w zastępowaniu pańszczyzny świadczeniami pieniężnymi nastąpił w Wielkopolsce i na Pomorzu. Pod koniec XVIII wieku w zaborze pruskim rząd spieniężył szereg świadczeń na rzecz skarbu państwa.

Nie jest możliwe bliższe określenie w jakim stopniu środki w ten sposób wygospodarowane zostały wykorzystane na cele inwestycyjne. Można jednak wskazać na działalność gospodarczą pionierów kapitalizmu, takich jak Andrzej Zamoyski i Paweł Brzostowski, którzy znaczną część środków uzyskanych z rolnictwa ulokowali w przemyśle.


    1. Kapitał kupiecki i bankowy

Pierwsze kapitały powstawały w miastach i były gromadzone przez kupców, którzy w Polsce w końcu XVIII wieku coraz częściej angażowali swe środki w działalność produkcyjną. Mieszczanie dorabiali się fortun, prowadząc działalność w handlu, przemyśle i bankowości, udzielając pożyczek dla państwa, króla i miast oraz podejmując transakcje walutami. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego bankierzy rozwijali działalność, zwłaszcza po wprowadzeniu ustawy wekslowej z 1775 r. Przyznawali szlachcie pożyczki na odsetki od 6 do 10 procent. Rekinami finansjery byli Tepperowie, uważani za jednych z najbogatszych bankierów ówczesnej Europy, Fryderyk Cabritt rodem z Królewca, prowadzący dom bankowy z zięciem Janem Meisnerem, wreszcie Protazy Potocki, starosta guzowski, twórca Kompanii

Czarnomorskiej. Warszawskimi bankierami byli też w tym czasie Piotr Blank, Jan Klug, Fryderyk Segebarth, Frybesowie, ponadto Franciszek Morino, Jan Fenger, Wincenty Laskiewicz, Grzegorz i jego syn Maciej Łyszkiewiczowie, Jakub Rafałowicz i najgłośniejszy z nich - Andrzej Kapostas.

W drugiej połowie XVIII wieku obserwuje się przenikanie kapitału handlowego i lichwiarskiego do przemysłu. Znane są przykłady manufaktur zakładanych przez kupców. Na terenie Wielkopolski i Pomorza kupcy zorganizowali między innymi manufakturę wełnianą i jedwabniczą, wytwórnię czarnego mydła i zakłady wyrobu świec. Wspomniany wyżej Jan Klug był właścicielem przedsiębiorstw wełnianych, jedwabniczych i garbarskich.

W porównaniu z ogromnym znaczeniem kapitału handlowego w krajach Europy Zachodniej, rola kapitału kupieckiego w powstaniu kapitalizmu w Polsce była stosunkowo niewielka. Duży wpływ na to miała słabość państwa i brak konsekwentnej polityki gospodarczej. W Polsce dopierto od połowy XVIII wieku poglądy merkantylistyczne zaczęły w większym stopniu przenikać do praktyki gospodarczej. Zakładano manufaktury nastawione na produkcję wyraźnie antyimportową oraz zdeformowano system celny i skarbowy w sposób bardziej odpowiadający założeniom merkantylizmu.

Merkantyliści uważali, że:

Merkantyliści przedkładali nad produkcję rolną wytwarzanie dóbr przemysłowych. Eksport wyrobów przemysłowych przynosi większe zyski, ponieważ nie sprzedaje się jedynie surowca, ale także pracę dodaną w fazie produkcji. Taka kombinacja umożliwiła realizację polityki otrzymania zysku, czyli nadwyżki pieniężnej przychodów nad kosztami wytworzenia. Właśnie Jan Grodwagner, jeden z przedstawicieli myśli merkantylistycznej, główny problem widział nie w obronie interesów polskiego konsumenta, lecz w rozwoju produkcji eksportowej.

W XVIII wieku na ziemiach polskich podejmowały aktywniejszą działalność różne instytucje kredytowe. Coraz częśćiej udzielano pożyczek na cele przemysłowe. Kredyty o charakterze produkcyjnym były na ogół wyżej oprocentowane. W 1785 roku utworzono fundusz pożyczkowy dla rzemieślników i przemysłowców. W drugiej połowie XVIII wieku centrum bankierstwa stała się Warszawa. Pierwszym zawodowym bankierem był Antoni Protazy Potocki. Ważną rolę odgrywały również domy bankowe w Poznaniu i Krakowie. Upadek państwa polskiego spowodował katastrofę bankierstwa . W 1793 roku większość domów bankowych zawiesiła wypłaty.


    1. Spółki szlachecko-mieszczańskie

W celu przyspieszenia akumulacji tworzono różnego typu spółki, których rodowód wywodził się z operacji handlowych wczesnokapitalistycznych. Prototyp spółek akcyjnych stanowiły u schyłku Rzeczypospolitej kompanie handlowo-przemysłowe, których współudziałowcami byli właściciele ziemscy i mieszczanie. Pierwszym tego typu towarzystwem była Kompania Manufaktur Wełnianych, założona w 1766 r. z inicjatywy Stanisława Augusta i najbliższego otoczenia króla.

Drugą spółką, która miała na celu rozwój przemysłu włókienniczego było Społeczeństwo Fabryki Krajowej Płóciennej w Łowiczu, utworzone w 1787 r. z inicjatywy prymasa Michała Poniatowskiego.

W 1779 r. zorganizowano Olkuską Kompanię Kruszcową. Spółka zrzeszała 40 udziałowców, każdy z wkładem około 3 tys. złp. Większość akcjonariuszy wywodziła się ze stanu szlacheckiego i duchownego, 12 akcji należało do króla.

W 1783 r. powstało Towarzystwo Akcjonariuszów Górniczych dla Zakładania Warzelni Soli i Otwierania Kopalń Węgla Kamiennego. Spółka dysponowała 32 akcjami po 1000 dukatów każda.

Najbardziej znaną spółką handlową była Kompania Czarnomorska, działająca w latach 1783-1787. Jej organizatorem i kierownikiem był A.P. Potocki. Do spółki przystąpiło 45 akcjonariuszy i pełnomocników, którzy rekrutowali się głównie spośród bankierów warszawskich i magnatów posiadających swe dobra w południowo-wschodnich województwach.

Z inicjatywy najpotężniejszego bankiera poznańskiego, J. Kluga, utworzono kompanię garbarską. W jej skład weszło 8 ziemian i 4 kupców. Spółka ta w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku zbankrutowała w związku z upadłością banków warszawskich.

Spółki szlachecko-mieszczańskie stanowiły korzystną formę organizacji produkcji, łączącą możliwości właściciela ziemskiego i nagromadzony przez mieszczan kapitał. Ponadto w okresie polskiego oświecenia rodziła się swego rodzaju ideologia gospodarcza nakazująca staranie się o rozwój gospodarczy kraju i pełniejsze, a zarazem bardziej demokratyczne zaspokajanie potrzeb ludzkich.

Dla industrialistów głównym źródłem akumulacji miał być skarb państwa, gdyż mógłby on udzielać m.in. zapomóg skarbowych. Potrzebne na ten cel środki finansowe zamierzano gromadzić głównie w drodze sprzedaży starostw.

Tymczasem dochody skarbowe Rzeczypospolitej były bardzo niskie. W praktyce subwencji państwowych dla manufaktur prywatnych w Polsce nie było.


  1. Przemiany w latach 1807-1864

    1. Polityka protekcyjna rządu

W Królestwie Polskim* dużą rolę w procesie rozwoju kapitalizmu odegrały czynniki instytucjonalne. Rząd podjął inicjatywę inwestycyjną w przemyśle ciężkim, udzielał kredytów na cele przemysłowe. Posunięcia te miały decydujące znaczenie i wpłynęły trwale na charakter akumulacji pierwotnej. W zaborze pruskim władze państwowe przeprowadzały od 1808 r. uwłaszczenie chłopów, popierały osadnictwo niemieckie w Wielkopolsce i Prusach Zachodnich oraz budowały huty i kopalnie na Górnym Śląsku. W Galicji rząd austriacki nie przejawiał większego zainteresowania rozwojem przemysłu. Funkcje akumulacyjne spełniały różne formy polityki podatkowej.

Protekcja państwowa odegrała ważną rolę w industrializacji Królestwa Polskiego.

Stosowano następujące formy polityki protekcyjnej:

Szczególnie istotny wpływ na uprzemysłowienie Królestwa Polskiego wywarł kapitał panstwowy. Jego akumulacja dokonywała się przez dwie instytucje:

Bank Polski był bankiem emisyjnym i kredytowym. Działał w latach 1828-1885. Jego siedzibą była Warszawa. Założony przez księcia Ksawerego Lubeckiego. Była to instytucja rządowa o własnej osobowości prawnej. Bank Polski miał prawo emisji banknotów do wysokości kapitału zakładowego (początkowo 30 mln zł polskich, od 1834 — 42 mln, od 1841 — 8 mln rubli, czyli ok. 53 mln zł pol.), udzielał kredytów krótko i długoterminowych, obsługiwał pożyczki zagraniczne.

W latach 1829-1837 finansował budowę dróg w Królestwie Polskim, 1829-1842 — górnictwo rządowe (w 1833 stał się jego inwestorem i administratorem) itp.

W 1869 został podporządkowany rosyjskiemu Ministerstwu Skarbu w Petersburgu, a następnie w 1870 r. pozbawiony prawa emisji banknotów i udzielania kredytów długoterminowych.

1 stycznia 1886 r. został postawiony w stan likwidacji (zakończonej 1894 r.) a jego majątek przejął Bank Państwowy Rosji.

W celu podtrzymania kapitalistycznych przedsięwzięć utworzono fundusz fabryczny, na który przeznaczano rocznie 300 tys. złp. W 1830 roku kwotę tę zwiększono do 700 tys. złp.,a po powstaniu listopadowym dotację tę zmniejszono do połowy, natomiast w 1834 r. do 250 tys. i w końcu zupełnie zniesiono. Największe sumy rząd przeznaczał na rozwój przemysłu ciężkiego i włókienniczego.

Przykładem pomocy finansowej rządu udzielanej prywatnym przedsiębiorcom są dzieje zakładów lnianych w Żyrardowie, fabryki maszyn na Solcu oraz historia Huty Bankowej.

Dzięki kredytom banku Polskiego wyrósł największy do lat sześćdziesiątych zakład bawełniany w Królestwie Polskim-Ludwika Geyera.

Z tak daleko posuniętą pomocą rządu nie spotykamy się ani na terenie Galicji, ani też w Poznańskiem. Niezależnie od środków pieniężnych, bardzo istotną formą protekcji państwowej były wkłady rzeczowe. Ważne znaczenie miało przekazywanie części gruntów i lasów rządowych na cele rozbudowy miast oraz nieodpłatny przydział drewna budulcowego na budownictwo o charakterze komunalnym.

Wysokość sum przeznaczanych w okresie 1831 ? 1833 przez administrację rządową na wsparcie i pomoc dla poszczególnych województw Królestwa Polskiego

Województwo

Kwota

Woj. mazowieckie

Woj. podlaskie

Woj. lubelskie

Woj. sandomierskie

Woj. augustowskie

Woj. kaliskie

Woj. płockie

Woj. krakowskie

123 577 zł 5 gr.

534 842 zł 17 gr.

440 289 zł 28 gr.

400 748 zł 23 gr.

234 020 zł 25 gr.

177 039 zł 21 gr.

92 857 zł

62 912 zł 16 gr.

Razem

3 166 288 zł 15 gr.

Bardzo ważną rolę w procesie uprzemysłowienia kraju odegrała również Rada Administracyjna, która od 1816 r. była centralnym organem rządowym i częścią Rady Stanu Królestwa Polskiego. W jej skład wchodził namiestnik z prawem decydującego głosu, 5 ministrów oraz z głosem doradczym członkowie powoływani przez cara jako króla Polski. Rada Administracyjna wydawała zarządzenia wykonawcze do postanowień monarchy, przygotowywała sprawy pod obrady Rady Stanu. W 1826 r. po śmierci namiestnika przejęła jego kompetencje, a w latach 1841-1861 uprawnienia Rady Stanu. Rada Administracyjna została zlikwidowana w 1867 r. po zniesieniu odrębności Królestwa Polskiego. Zgodnie z planem Rady Administracyjnej rząd gromadził kapitał państwowy kosztem ludności wiejskiej i miejskiej w interesie burżuazji i ziemiaństwa.

Politykę fiskalną realizował z dużym powodzeniem Ksawery Drucki-Lubecki, który w latach 1821-1830 był ministrem skarbu Królestwa Polskiego. Ksawery Drucki-Lubecki zlikwidował deficyt budżetowy, podniósł dochody skarbu, rozwinął przemysł, bezwzględnie ściągał podatki i wprowadzał nowe. Ksawery Drucki-Lubecki był inicjatorem założenia Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego i Banku Polskiego. Zorganizował akcję werbowania zagranicznych fachowców, przedsiębiorców i rzemieślników. W 1816 roku jako namiestnik wydał postanowienie warunków osiedlania się w Królestwie "użytecznych cudzoziemców".


    1. Kapitał handlowy i bankowy

Po utworzeniu Królestwa Polskiego, na obszarze kształtującego się łódzkiego okręgu włókienniczego, nastąpił szybki wzrost kapitału handlowego.

Fortuny kupieckie powstały z następujących źródeł:

W latach trzydziestych XIX wieku Łódź zaczyna zdobywać pozycję krajowego centrum przemysłu bawełnianego w Królestwie Polskim.

Po powstaniu listopadowym nasiliło się zjawisko przenikania kapitału handlowego do przemysłu, co umożliwiło stopniowe przechodzenie gospodarki krajowej od akumulacji pierwotnej do przemysłowej.

W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku w Łódzkim okręgu przemysłowym kapitał handlowy brał aktywny udział w organizowaniu nakładu. Następnie wraz z rozwojem przędzalnictwa bawełny kupcy najczęściej tworzyli scentralizowane manufaktury tkackie.

Na Dolnym Śląsku kapitał handlowy stanowił bazę dla rozwoju przemysłu płócienniczego. Natomiast na Górnym Śląsku na początku XIX wieku mieszczanie budowali kopalnie i huty cynku.

Kapitał handlowy przenikał również do rolnictwa. Proces ten przybrał na sile po 1815 roku. Kupcy wiązali się coraz częściej z obszarnikami w różnego rodzaju spółki handlowe, a także produkcyjne, np. zakładali cukrownie. Korzystną lokatą kapitałów było nabywanie majątków ziemskich.

W pierwszej połowie podstawą wszelkich przedsięwzięć handlowych, inwestycji przemysłowych i komunikacyjnych stał się kredyt. Odegrał on również ważną rolę w procesie przestawiania folwarków pańszczyźnianych na tory kapitalistyczne. Kredyt krótkoterminowy stanowił domenę prywatnych domów bankowych najbardziej rozwiniętych w Warszawie, np. Kronenbergów. W latach trzydziestych XIX wieku bankierzy zaczęli poważnie interesować się kredytem długoterminowym w przemyśle i kolejnictwie.

Rozwój przemysłu i handlu spowodował, że wzrosła rola lichwy*. Wielu lichwiarzy zaczęło inwestować kapitał w przedsiębiorstwa kapitalistyczne, większość jednak nadal obsługiwała sferę obrotu handlowego. W Królestwie Polskim po powstaniu listopadowym udzielano pożyczek na bardzo wysoki procent, dochodzący do 24% rocznie. Głównym siedliskiem lichwy była Warszawa.

Kredytu dla rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego udzielały przede wszystkim towarzystwa kredytowe. W 1825 roku utworzono w Warszawie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, które obsługiwało większą własność folwarczną.


Wyszukiwarka