XIX, Dramaty Mikołaja Reja


Dramaty Mikołaja Reja

Współcześnie utwór uznawany jest za dramat, w odróżnieniu od dialogu, jakim jest „Krótka rozprawa…”, jednak za taki niekoniecznie uważał go autor, bowiem granica między tymi gatunkami jest nieostra.

Bohaterem utworu jest Józef - patriarcha ze Starego Testamentu, przedstawiona jest historia jego życia. Dla Reja Józef był przykładem wytrwałej i nagrodzonej cnoty. Nie ma w tym utworze polemik religijnych.

Jego forma stanowi pomieszanie:

Podejmowane zagadnienia nadają utworowi cechy moralitetu. Mowa również o wątku rodziny Józefa, która jest przedstawieniem relacji w zwyczajnej rodzinie, między rodzicami a dziećmi oraz między rodzeństwem.

Pierwowzorem był utwór bawarskiego luteranina Thomasa Naogeorga, zwanego Kirchmainerem.

Dramat ten prawdopodobnie napisany został przed „Józefem…”, lecz wydano go po nim, dopiero po śmierci króla. Utwór jest próbą pogodzenia poetyki humanistycznej z trudnością moralitetu. Przekład jest luźny, obszerniejszy niż pierwotne dzieło, dodano mu polskiego kolorytu, zmieniono układ.

Rej podejmuje znany motyw Sądu Ostatecznego, jednak związany z nim główny watek fabularny raz po raz przerwany zostaje dla wstawienia obserwacji obyczajowych. Całość jest w rzeczywistości udramatyzowanym traktatem teologicznym, wymierzonym przeciwko etyce katolickiej.

Główna akcja opiera się na sądzie jakiego dokonuje Chrystus nad zmarłymi: Kupcem, Biskupem, Księciem i Gwardianem. Cały przebieg sądu ukazuje, że dobre uczynki trzech ostatnich nie mogą przeważyć popełnionych przez nich grzechów, zaś ich poczucie zadowolenia z siebie jest niesłuszne. Kupiec, postać konkretna a jednocześnie

człowiek-każdy, swoją pokorą udowadnia, że do zbawienia potrzebna jest jedynie wiara i łaska Boga.

Utwór łączy sferę sacrum i profanum w urokliwie naiwny sposób.

Oryginalność i imitacja w literaturze dawnej

Oryginalność (łac. orginalis - początkowy).

W okresie staropolskim pojęcia tego nie odnoszono do zjawisk literackich, choć istniało poczucie istnienia tego zjawiska. Było to poczucie, że utwór może powstać bez udziału wzoru. Taki akt twórczy uznawano za działanie pod wpływem natchnienia bóstwa, lub szału melankolicznego i naturalnego talentu. Pojęcie poezji naturalnej przeciwstawiano poesis artificialis, czyli tworzonej według wzorów i zasad sztuki, a więc imitacji.

Podstawowe techniki wykorzystywania wzorów literackich w twórczości :

To inaczej „wykład, rozszerzenie słowne”, zmierzanie do przekazania treści dzieła w zmienionej formie, np. napisania wierszowanego poematu na podstawie fragmentu prozy.

W baroku i renesansie popularne były wiersze wariantowe, układane techniką zbliżoną do parafrazowania (zazwyczaj były to serie utworów układane wokół jednego, wspólnego tematu).

Zalecano naśladowanie pism antyku jako wzorów doskonałości, opieranie się na konkretnych autorach, po zgromadzaniu „zapasu” (copia) pism. Miało to prowadzić do nowych pomysłów i wynalazków. W baroku i renesansie powstawały całe „zestawy repertuarowe” stosowane jako pomoce dydaktyczne.

Granice, kryteria oryginalności

Granica między inspiracją a biernym naśladownictwem była bardzo płynna. Mimo powszechnego potępienia pojawiały się plagiaty. Oryginalność nie była warunkiem powodzenia dzieła, paradoksalnie ceniono nawiązania do tradycji, co ułatwiało zrozumienie treści i osadzenie utworu w znanej konwencji literackiej. Jednak ceniono również indywidualne osiągnięcia pisarza, zwłaszcza „dowcip i koncept”.

W XV i XVI w. imitacja pomogła w przenoszeniu literackiej kultury starożytnej do nowożytnej Europy humanistycznej. Była swoistą manifestacją więzi między myślą renesansową a filozofią antyczną.

W Polsce jej wyrazem były aspiracje cycerońskie w dziedzinie prozy oraz dążenia do naśladownictwa poetów klasycznych. Jednak postulat naśladownictwa nie zwalniał od obowiązku „wypowiadania siebie”, zaś imitacje zazwyczaj stanowiły wariacji motywów obwiązujących w ramach konwencji danego utworu.

Imitacja w poezji nowołacińskiej wpłynęła w Polsce na przyswojenie wielu struktur gatunkowych i wykształcenie nowych stylów.

Przedstawiciele polskiej „silnej szkoły cycerońskiej” to m.in. :

Natomiast w XVII w. w literaturze preferowano raczej luźne nawiązania, ustalano nowe normy. W baroku „piękne wzory” traktowano jako okolicznościową inspirację artystyczną. Środki językowe, mimo wielu mitologicznych aluzji, stają się bardziej osobiste i głoszą bezpośrednio logikę myśli i czucie pisarza.

Postawy światopoglądowe charakterystyczne dla oświecenia

Racjonalizm - (łac. ratio - rozum)metodologia poznawcza, która w myśli nowożytnej zaczyna się od Kartezjusza (Cogito ergo sum), uznająca, że każda pewna wiedza pochodzi z umysłu. Kartezjusz twierdził, że ta wiedza jest wrodzona (natywizm, aprioryzm), że w umyśle istnieją pewne stałe, niezmienne pojęcia pochodzące od Boga.

Koncepcja ta stała w opozycji do empiryzmu, zakładając, że wiedza pochodząca ze zmysłów prowadzi do złudy i tworzenia „fałszywych idoli”. W czasie w którym powstała, była to idea rewolucyjna, burząca dotychczasowy sposób pojmowania świata, opierający się na autorytetach oraz zmysłach.

Po Kartezjuszu większość myślicieli skłaniała się ku mniej radykalnej syntezie empiryzmu i racjonalizmu, czyli za źródło poznania uznawała doświadczenie zmysłowe weryfikowane myśleniem analityczno- logicznym. Twierdzili, że należy odrzucić wszystko co nie da się za pomocą tych środków zakwalifikować. To spowodowało budowanie nowego systemu wiedzy, odrzucania np. legend historycznych (bo historia musiała być poparta dokumentami).

Racjonalizm urastał do postawy światopoglądowej, która dominowała u Woltera, pracowników encyklopedii itd. - czyli ówczesnych myślicieli. Zapobiegało to petryfikacji wiedzy opartej na tradycji i autorytecie. Empiryzm nie występował już w opozycji do racjonalizmu, lecz raczej był z nim łączony.

Libertynizm - (łac. libertinus -wyzwolony). Ludzie prezentujący tę postawę przeciwstawiali się tradycji i dogmatom chrześcijaństwa, uważali moralność Kościoła za ukształtowaną przypadkowo i godną potępienia. Odrzucali zwłaszcza nakaz wstrzemięźliwości seksualnej, głosili prawo człowieka do pełnej satysfakcji i zaspokojenia zmysłowego.

Demaskowali praktyki kleru, jego obłudę i życie niezgodne z naukami Kościoła. Libertynizm jest postawą skrajną i radykalną. W Polsce pojawił się niejako „z importu” z Zachodu. W dużej mierze przyczyniła się do tego sprowadzana w XVIII w. francuska literatura libertyńska. Rzadkością jednak było otwarte prezentowanie tej postawy.

Cechy światopoglądu libertyńskiego:

Libertyni przeciwstawiali „starym” autorytetom nowe - Kartezjusza, Leibniza, Newtona. Dążyli do zaakceptowania, odrzuconego przez Kościół, systemu kopernikańskiego.


Wyszukiwarka