Psychologia rozwojowa.

Psychologia rozwojowa - to dziedzina psychologii zajmująca się badaniem rozwoju człowieka w ciągu całego życia w kategoriach ciągłości, stałości i zmian zachodzących w rozwoju fizycznym i psychicznym, które cechują funkcjonowanie człowieka od narodzin do końcowych etapów życia. Bada zarówno filogenetyczny, jak i ontogenetyczny rozwój człowieka. W związku z tym wyróżniamy:

• psychologię filogenetyczną - bada pochodzenie i rozwój procesów psychicznych poszczególnych grup organizmów, które są ustalane na podstawie badań porównawczych.

• psychologię ontogenetyczną - zajmuje się rozwojem psychicznym obejmującym wszystkie zmiany, jakie zachodzą w danym organizmie od chwili poczęcia, przez dzieciństwo, młodość i dorosłość do końcowych etapów życia.

W ontogenezie człowieka wyróżnia się trzy etapy:

- prenatalny (od poczęcia do narodzin),

- postnatalny (od narodzin do śmierci),

- perinatalny (okołoporodowy).

Rozwój ontogenetyczny człowieka obejmuje:

- wzrost (pewnych właściwości)

- zmiany proporcji,

- zmiany stałych właściwości,

- zmiany związane z nabywaniem nowych właściwości (np. myślenie, mowa, kontrola ruchów).

Rozwój - długotrwały i ukierunkowany proces zmian w procesach fizycznych i psychicznych zachodzących w ciągu całego życia, w którym można wyodrębnić kolejne etapy świadczące o różnicowaniu się organizmu pod różnym względem.

Wskaźnikiem rozwoju są zmiany:

- ilościowe (wzrost),

- jakościowe (osiąganie nowego wyższego poziomu albo nowej właściwości).

Rozwój psychiczny - proces o charakterze dynamicznym prowadzący do zmian jakościowych w życiu psychicznym i w poszczególnych funkcjach psychicznych. Proces długotrwały, stopniowy, w którym można wyróżnić etapy następujących po sobie przemian, ukierunkowanych na coraz wyższe formy funkcjonowania psychicznego i interakcji organizmu ze środowiskiem.

Cechy rozwoju psychicznego:

- długotrwałość (bezwzględna - przez cały czas, względna-zmienna w zależności od ilości lat),

- progresywność (wzrastanie jakości),

- ciągłość (etapy następujące po sobie w ściśle określonej kolejności),

-różnicowanie się i przyjmowanie nowych funkcji czynnościowych

Teorie rozwoju psychicznego:

1. Teorie biologistyczne (natywistyczne) -decydującą rolę w rozwoju przypisują czynnikom biologicznym. Natura czy też nasze ewolucyjne dziedzictwo w postaci wrodzonych dyspozycji i zdolności psychicznych to matryca kształtująca rozwój. Główni przedstawiciele tego podejścia to E. Clepard i G. S. Hall;

2. Teorie empirystyczne (socjologiczne, środowiskowe) - ludzki rozwój przypisywany jest doświadczeniu, stymulowany jest przez środowisko zewnętrzne, w trakcie nabywania doświadczeń i wychowania. Przedstawiciele to Watson, Skinner, Morris;

3. Teorie pośrednie - uznają zarówno wpływ środowiska i uczenia się, jak i dziedziczenia na rozwój człowieka. W zależności od poszczególnych badaczy i nurtów badawczych, rola dominująca może być przypisana jednemu z czynników. Przykładem tego podejścia jest teoria konwergencji (W. Stern), która przyznaje równorzędną rolę w kształtowaniu rozwoju człowieka czynnik wewnętrznym (dziedziczność) i czynnikom zewnętrznym (środowisko), które pozostają względem siebie komplementarne.

4. Teorie wieloczynnikowe (dialektyczne, 4-czynnikowe) - podkreślają wpływ kilku czynników na rozwój człowieka:

- wykształcone w toku ewolucji, wrodzone właściwości fizjologiczne organizmu ludzkiego (budowa anatomiczna, działanie receptorów zmysłowych itp.);

- aktywność własna organizmu (np. w różnych interakcjach);

- wpływ otoczenia (szczególnie środowiska społecznego);

- wychowanie (element socjalizacji polegający na kształceniu aprobowanych w danej społeczności zachowań, postaw, nawyków).

Dojrzewanie - proces wzrostu charakterystyczny dla wszystkich przedstawicieli gatunku. Polega na systematycznych zmianach fizycznych i psychicznych pojawiających się zbiegiem czasu pod wpływem czynników genetycznych, chemicznych oddziałujących w środowisku prenatalnym i postnatalnym oraz dyspozycji typowych dla danego gatunku.

Okres krytyczny (sensytywny) - to okres szczególnej wrażliwości w trakcie rozwoju, gdy organizm jest najlepiej przygotowany do nabycia określonych nawyków, zachowań czy właściwości, np. języka, jeśli pojawią się w środowisku odpowiednie bodźce i doświadczenia.

Periodyzacja - w podejściu opowiadającym się za nieciągłością rozwoju, wyodrębnianie stadiów rozwojowych czyli jakościowo różnych poziomów rozwoju:

1). Stadia rozwojowe we wczesnej fazie cyklu życiowego:

- niemowlęctwo 0 - 18 miesięcy

- wczesne dzieciństwo (okres przedszkolny) ok. 18 miesięcy - 6 lat

- późne dzieciństwo ok. 6 - 13 lat

- adolescencja 13 - 24 lat

2). Podział na stadia rozwojowe w ujęciu psychoanalitycznym Freuda:

- stadium oralne - 1 rok życia

- stadium analne - 2 lata

- stadium falliczne - 3 - 5 lat

- stadium genitalne - pokwitanie - okres pełnoletności.

3). Stadia rozwoju poznawczego według J. Piageta:

- stadium sensoryczno- motoryczne (od urodzenia do ok. 2 lat)

- stadium przedoperacyjne (ok. 2- 7 lat)

- stadium operacji konkretnych (ok. 7- 11 lat)

- stadium operacji formalnych (od ok. 11 lat)

4). Stadia rozwojowe według M. Żebrowskiej:

- niemowlęctwo (od urodzenia do ok. 1 roku życia)

- okres poniemowlęcy (1- 3 lat)

- okres przedszkolny (3- 7 lat)

- młodszy wiek szkolny (7- 11 lat )

- okres dorastania (11- 18 lat)

- wiek młodzieńczy (18- 24 lat)

Podział na stadia rozwojowe zakłada rozwój w określonym kierunku. Przyjmuje się, że kolejne stadia następują po sobie w ustalonym porządku, każdy etap jest niezbędny dla pojawienia się następnego. Dzieci mogą przechodzić przez stadia w różnym tempie, ale w tej samej kolejności.

Zjawisko trendu sekularnego (sekularyzacji) - polega na przyśpieszonym tempie rozwoju fizycznego i psychicznego danego pokolenia w porównaniu z pokoleniem wcześniejszym (np. wcześniejszy rozwój płciowy, wyższy wzrost, itp.).

Metody badawcze w psychologii rozwojowej

W celu wykrycia i badania zmian następujących w trakcie rozwoju przez całe życie człowieka psychologia rozwojowa posługuje się określonymi strategiami i metodami badawczymi.

Strategia porównań podłużnych - badania, w których te same jednostki są obserwowane i badane wiele razy, często przez dłuższy okres czasu np. wiele lat. przedmiotem badania są te same jednostki w ciągu dłuższego okresu czasu. Strategia ta oparta jest na kryterium czasowym, pozwala na uchwycenie mechanizmów zmiany oraz czynników mogących wpływać na zachowanie.

Strategia porównań poprzecznych - grupy badanych różniących się wiekiem są obserwowane, badane i porównywane w tym samym momencie. Następnie analizuje się różnice w zachowaniu badanych, które mogą wynikać z różnicy wieku.

Podstawowe techniki badawcze stosowane w psychologii rozwojowej to metody obserwacji sytuacyjnej oraz metody eksperymentalne.

Sytuacyjna obserwacja psychologiczna jest techniką badania zewnętrznych działań oraz obserwowalnych i dających się zarejestrować reakcji zarówno w laboratoryjnych, jak i rzeczywistych sytuacjach życiowych. Polega ona na rejestrowaniu wzorców zachowania w jednej lub wielu sytuacjach. Celem jest określenie wyznaczników i konsekwencji reakcji oraz nawyków jednostki. Wyróżnia się różnie typy obserwacji:

Obserwacja naturalna - przedmiotem obserwacji są zachowania występujące w sposób naturalny, bez konieczności ich specjalnego wywoływania czy zmieniania. Nie ingerujemy zatem w obserwowaną sytuację. Dane zbierane są bez manipulacji czy stosowania specjalnych laboratoryjnych narzędzi pomiaru.

Obserwacja kontrolowana - przedmiotem obserwacji są również zachowania naturalne, jednak badacz kontroluje je do pewnego stopnia i może dokonywać niewielkich manipulacji (np. obserwacja zabawy dziecka z matką w pokoju z lustrem weneckim).

Obserwacja anegdotyczna - polega na analizie poszczególnych zdarzeń, jakie miały miejsce w życiu dziecka, mających charakter anegdotek np. urodziny. Ten typ obserwacji prowadzony jest często przez dłuższy okres czasu, dane zebrane są w specjalnym arkuszu obserwacyjnym.

Obserwacja fotograficzna (ciągła) - stosowana jest w sposób ciągły, bez przerw w ściśle określonym czasie. Obejmuje raczej krótszy odcinek czasu - trwa od kilku minut aż do całego dnia. W trakcie obserwacji poddaje się dokładnej analizie zachowanie dziecka.

Próbki czasowe - obserwację dzieli się na kilka krótszych odcinków czasowych. Długość poszczególnych próbek i ich rozkład w czasie zależy od zachowania, jakie się bada.

Próbki zdarzeń - obserwacja prowadzona jest w określonym środowisku, w którym zwiększone jest prawdopodobieństwo pojawienia się określonej reakcji czy zachowania, które poddawane jest analizie.

Eksperyment - metoda badawcza, w której obserwacje określonych zachowań są przeprowadzane w ściśle kontrolowanych i zmienianych warunkach. Osoby badane mogą być przydzielane w sposób losowy do poszczególnych grup.

Eksperyment naturalny - przedmiotem obserwacji są zachowania możliwe do wywołania jedynie w naturalnym środowisku, w którym rozwija się dany gatunek. Gwarantuje badanie naturalnie występujących reakcji, jednak sytuacja badawcza podlega słabej kontroli, badacz nie jest w stanie uwzględnić wszystkich czynników mogących wpływać na obserwowane przez niego zachowanie.

Testy psychologiczne - narzędzia psychologiczne stosowane do pomiaru pozycji i właściwości jednostki w porównaniu do innych, dotyczące określonej sprawności umysłu lub zachowania.

Okres Prenatalny:

Okres ciąży u człowieka trwa 40 tygodni. Obejmuje kilka etapów. Pierwszy z nich to stadium zarodkowe, które trwa przez pierwsze dwa tygodnie po zapłodnieniu, w stadium tym następuje wielokrotny podział zapłodnionego jaja. Kolejny etap to stadium embrionalne (do 8 tygodnia), w którym wykształcają się najważniejsze elementy organizmu, np. kończyny, palce i narządy zmysłów. Stadium płodu (od 8 tygodnia do narodzin) obejmuje intensywny rozwój tkanki nerwowej. Najszybciej w okresie prenatalnym rozwija się głowa, która jeszcze u noworodków jest nieproporcjonalnie duża w porównaniu do reszty ciała. Począwszy od ok. 16 tygodnia ciąży matka może odczuwać już ruchy płodu. Przed upływem 24 tygodnia ciąży uaktywniają się u dziecka receptory dotykowe, smakowe i węchowe.

Odruchy i reakcje przystosowawcze dzieci:

Warto na początek przypomnieć niektóre pojęcia związane z uczeniem się i warunkowaniem:

Odruch - reakcja niewyuczona wywołana przez działanie specyficznych bodźców, które są biologicznie ważne dla danego organizmu.

Bodziec bezwarunkowy - bodziec, który ma dla danego organizmu biologiczne znaczenie i automatycznie wywołuje albo wzmacnia reakcję bezwarunkową.

Bodziec warunkowy - bodziec początkowo obojętny, tzn. nie mający biologicznego znaczenia dla danego organizmu, który kojarzony z bodźcem bezwarunkowym, zaczyna wywoływać reakcję warunkową.

Reakcja warunkowa - jest reakcją wywołaną przez bodziec warunkowy w wyniku powiązania go z bodźcem bezwarunkowym, jest taka sama jak reakcja bezwarunkowa wywołana przez bodziec bezwarunkowy.

Noworodek, nawet w ciągu pierwszych godzin życia, jest w stanie zareagować na odpowiednie bodźce. Jego pierwsze reakcje mają charakter odruchów bezwarunkowych. Są to:

- bezwarunkowy odruch ssania - to wbrew pozorom dość złożony i skomplikowany wzorzec reakcji obejmujący skoordynowane ruchy języka i połykania oraz rytm oddychania zsynchronizowany z ruchami języka i połykanie. Odruch ten zanika ok. 9 dnia życia.

- odruch obejmowania - obejmuje prostowanie rąk i rozszerzanie palców oraz zginanie rąk i przykładanie pięści do klatki piersiowej (zanika ok. 2 miesiąca).

- odruch chwytny - pod wpływem drażnienia wewnętrznej powierzchni dłoni, ta szybko zamyka się (zanika po upływie 2 miesięcy)

- odruch mrugania - mrużenie oczu pojawiające się w odpowiedzi na bodźce dotykowe

- reakcje węchowe i smakowe - pojawiające się trochę później w rozwoju reakcje na drażniące zapachy oraz na smak gorzki, kwaśny i słony.

- odruch źrenicowy - występująca już u 6-miesięcznego płodu reakcja w odpowiedzi na bodźce wzrokowe, np. światło.

- odruch orientacyjno-badawczy - reakcja zwrócenia uwagi na źródło nowej stymulacji (np. poprzez odwracanie głowy w kierunku działającego w otoczeniu nowego bodźca).

Przykładem reakcji nabytej wraz z doświadczeniem może warunkowy odruch ssania, pojawiający się przy ułożeniu dziecka w pozycji zapowiadającej karmienie.

Reakcje wrodzone, jakie występują u noworodków można podzielić na 3 grupy:

1. odruchy wspólne dla noworodków i ludzi dorosłych (np. odruch źrenicowy, mrugania);

2. odruchy typowe dla noworodków ale nie występujące u człowieka dorosłego (np. odruch Babińskiego);

3. odruchy występujące tylko u noworodków (np. odruch chwytny).

Rozwój reakcji sensoryczno- motorycznych w ciągu I roku życia:

Już kilka godzin po urodzeniu zaobserwowano u noworodków pewne wykształcone preferencje określonych dźwięków, obrazów i zapachów.

Wzrok

Na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań R. Fantz zaobserwował, że niemowlęta wolą patrzeć na obrazy z konturami niż na gładkie, także na obiekty nierówne i złożone niż proste. Preferują także obrazy przedstawiające całe twarze w porównaniu do tych, na których różne elementy twarzy były porozrzucane w nieładzie.

Widzenie jest najmniej rozwiniętym w momencie urodzenia zmysłem w porównaniu do innych zmysłów. Dzieci rodzą się prawie ślepe, ostrość widzenia jest bardzo słaba, początkowo maksymalnie dobra ostrość widzenia występuje na odległości ok. 21 cm, dalej dziecko dostrzega już tylko kolorowe plamy. Związane jest to ze słabą optyką, niewystarczającą ilością czopków i neuronów. Niemowlęta wcześnie mogą spostrzegać duże przedmioty, skontrastowane z otoczeniem. Już od 2 miesiąca życia dziecko potrafi spostrzegać i odróżniać niektóre barwy. W wieku 3 miesięcy dziecko zaczyna dostrzegać głębię, rozwija się u niego widzenie przestrzenne. W tym okresie przejawia również reakcje na twarze. Potem potrafi odróżniać twarze znajome od nieznajomych. W wieku 4 miesięcy spostrzega też i rozróżnia ruchy mimiczne twarzy. Na początku dzieci spostrzegają całości, dopiero potem są zdolne dostrzegać części składowe.

Słuch

Zmysł słuchu wykształca się jeszcze w okresie prenatalnym, zatem w chwili urodzenia jest już rozwinięty. Wykazano, że niemowlęta preferują żeńskie głosy, zwracają też uwagę na inne dźwięki. Rozpoznają głos matki w kilka tygodni po urodzeniu, poza tym zasypiają szybciej słysząc bicie serca

Smak i zapach

W kilka godzin po urodzeniu, noworodki są zdolne odróżniać smaki i zapachy. Wykazano np., że preferują smak osłodzonej wody lub wanilii, uśmiechają się wąchając esencję bananową. Nie lubią smaków kwaśnych ani zapachu zgniłych jaj. Rozpoznają również zapach mleka matki.

Mowa

Zdolność do nabywania języka ma podłoże biologiczne. Czynniki wpływające na szybkie uczenie się języka to zainteresowanie dziecka kontaktami społecznymi, zdolność odbierania i produkowania mowy, wrodzony mechanizm przyswajania języka i doświadczenia prenatalne w słuchaniu głosu matki. W okresie przedjęzykowym, niemowlęta posługują się niewerbalnymi środkami komunikacji. Manifestują swoje niezadowolenie płaczem, gaworzą albo śmieją się. Kolejne etapy nabywania mowy to stadium jedno- i dwuwyrazowe i wreszcie mowa telegraficzna.

Procesy kierunkowe - zabiegi mające na celu rozwijanie zachowań, postaw, a także emocji dziecka w określonym kierunku dbając jednocześnie o jego dobre samopoczucie, swobodę, potrzeby i pragnienia. Niezwykle ważnym sposobem ukierunkowywania aktywności dziecka jest zabawa.

Wola - aktywność świadoma i celowa podążająca w określonym kierunku. U noworodków jest to właściwość słabo wykształcona. Niemowlęta sygnalizują swoje potrzeby za pomocą płaczu albo wskazując na jakieś obiekty (tzw. okres chceń). Do wieku 8 miesięcy dziecko nie potrafi wybierać spośród dwóch lub więcej czynności. Po wykonaniu jednej, przystępuje do kolejnej. Pierwsze przejawy woli pojawiają się ok. 11, 12 miesięcy.

Rozwój lokomocyjny:

Rozwój czynności ruchowych następuje bez stosowania specjalnego treningu, w określonym porządku typowym dla wszystkich ludzi.

W wieku ok. 2 miesięcy dziecko potrafi unosić główkę pod kątem 45˚, przewracać się na boki, a w wieku 5 miesięcy powinno być już zdolne siedzieć bez podpory. Około 1 roku życia dziecko może chodzić z przytrzymywaniem się różnych obiektów i samodzielnie stać, pełzać i raczkować.

Początkowo dziecko potrafi zmieniać pozycję swojego ciała jedynie przewracając się na boki, może również podnosić główkę. W wieku ok. 10 miesięcy uczy się kolejnych umiejętności motorycznych, takich jak pełzanie polegające na podciąganiu się na rączkach podczas gdy nóżki i tułów dotykają podłoża, a także raczkowanie, które z kolei polega na poruszaniu się opierając się na rączkach i kolanach.

Dziecko uczy się samodzielnie chodzić w okresie od ok. 18 do 20 miesięcy.

Na początku dziecko potrafi jedynie ruszać głową, potem wykształcają się coraz bardziej precyzyjne ruchy rąk.

Stadia rozwoju ruchowego:

STADIUM I (4- 5 miesięcy) - pojawia się chwyt łokciowy polegający na zbliżaniu wyprostowanych rąk do obiektu.

STADIUM II (5- 6 miesięcy) - dziecko wyciąga rączki w kierunku określonego obiektu. Występuje chwyt dłoniowy prosty, przy użyciu 4 palców bez kciuka.

STADIUM III (7- 8 miesięcy) - chwyt zaczyna obejmować również kciuk, polega na chwytaniu obiektu między kciuk a pozostałe cztery palce, ten typ chwytu nazywany jest nożycowym.

STADIUM IV (od 9 miesięcy) - pojawia się chwyt pęsetkowy czyli chwytanie przedmiotu opuszkami palców: wskazującego i kciuka. Kciuk może zostać skierowany w kierunku przeciwstawnym do pozostałych palców.

Między 7 a 8 miesiącem życia często ma miejsce dominacja czynnościowa ręki prawej. Świadczy to o rozwoju i przewadze funkcji czynnościowych lewej półkuli, która steruje niejako prawą częścią naszego ciała. Zróżnicowany wpływ dwóch półkul mózgowych na różne funkcje organizmu nazywany jest lateralizacją mózgu. Począwszy od 2 roku życia, kiedy dziecko zaczyna samodzielnie chodzić, co angażuje zarówno lewą, jak i prawą półkulę, zjawisko lateralizacji nie jest już tak widoczne.

Wiek poniemowlęcy:

Między 1 a 3 rokiem życia dziecko intensywnie rośnie przy powolnym przyroście wagi. W pierwszym roku życia wzrost dziecka zwiększa się średnio o 25 cm, w drugim roku o około 12 cm a w trzecim roku o 6 cm. Waga wzrasta w ciągu pierwszego roku życia o około 7,5 kg, w drugim i trzecim roku średnio o 2 kg.

Już w okresie niemowlęcym wyrastają pierwsze zęby. Pod koniec pierwszego roku życia prawidłowo rozwijające się uzębienie obejmuje osiem siekaczy pozwalających na odgryzanie kęsów pożywienia. Pozostałe zęby mleczne wyrastają w okresie poniemowlęcym, do 3 roku życia.

Rozwój procesów poznawczych

Rozwój poznawczy obejmuje zmiany procesów i wytworów umysłowych zachodzące przez całe życie człowieka. Badania nad rozwojem poznawczym dotyczą nie tylko procesów umysłowych, ale również poznania społecznego, komunikowania się, dziecięcych teorii umysłu. Ważne poglądy na temat rozwoju dziecięcego umysłu zostały sformułowane w pionierskich pracach szwajcarskiego psychologa Jeana Piageta. Kluczowe dla jego teorii są pojęcia: schematu (czyli struktur poznawczych kierujących zachowaniami), asymilacji (procesu włączania nowych elementów w istniejące schematy umysłowe) oraz akomodacji (procesu dostosowywania posiadanych schematów poznawczych do nowych elementów). Jean Piaget jest autorem teorii nieciągłego rozwoju poznawczego składającego się z czterech stadiów, o których była mowa wcześniej. w pierwszym stadium, sensoryczno - motorycznym, dzieci opierają się w swoim zachowaniu i myśleniu na spostrzeżeniach, nie na wyobrażeniach, ich wiedza jest bardzo ograniczona. W stadium przedoperacyjnym, rozwija się umiejętność wyobrażania sobie przedmiotów gdy są nieobecne. Będąc w stadium operacji konkretnych, dziecko potrafi, zdaniem Piageta, wykonywać operacje umysłowe bazując na konkretnych myślach. W ostatnim stadium operacji formalnych, dziecko nabywa zdolność myślenia logicznego i abstrakcyjnego oraz operowania symbolami.

Współcześni badacze kwestionują wiele założeń teorii Piageta. Okazuje się bowiem, że myślenie wyobrażeniowe rozwija się u dzieci dużo wcześniej, niż twierdził Piaget.

Rozwój mowy:

Pewne aspekty nabywania języka przez dziecka zostały omówione wcześniej. Warto mimo wszystko uzupełnić ten temat kilkoma faktami. W ciągu dwóch pierwszych lat życia dziecko nabywa podstawowe słownictwo. Uczenie się nowych słów ma bardzo intensywny przebieg ok. 18 miesiąca życia. Naukowcy nazwali tę fazę w rozwoju słownika dziecka „eksplozją nazywania”. Po tym okresie dzieci zaczynają łączyć swoje jednowyrazowe wypowiedzi w podwójne sekwencje, by wyrazić więcej treści. Np. „Mama piłka” może oznaczać „Mama rzuca piłkę”. W miarę rozwoju, dzieci uczą się nie tylko nazw różnych przedmiotów, ale także bardziej abstrakcyjnych pojęć, przyswajają sobie np. słownictwo z zakresu funkcji psychicznych, emocji. Dzieje się tak, gdy dzieci kończą dwa lata. O intensywnym rozwoju słownika dziecięcego świadczy fakt, że w wieku 2 lat dziecko potrafi użyć około 300 słów a rozumie jeszcze więcej. W wieku 3 lat używa już 1000 słów.

Rozwój myślenia:

Rozwój językowy związany jest ściśle z rozwojem poznawczym i myślenia. Świadczą o tym błędy popełniane przez dzieci w trakcie nabywania języka. Początkowo dziecko opiera się w swoim rozumowaniu na swoich spostrzeżeniach. Zdarza się, że pojęcia używane przez dziecko nie odpowiadają w rzeczywistości ich desygnatom. Błędy popełniane przez dzieci są często źródłem rozbawienia, ale pozwalają też na poznanie złożonych procesów poznawczych zachodzących w umyśle dziecka.

Zabawa

Zgodnie z teorią funkcji zastępczej (Cleparde) można założyć, że zabawa pełni w życiu dziecka funkcję zastępczą przygotowując je do przyszłej szeroko rozumianej aktywności. Pozwala bowiem na zaspokojenie potrzeby działania, ruchu, dziecko „udaje”, że robi coś, czego w rzeczywistości nie mogłoby zrobić. Poza tym zabawa rozwija niektóre funkcje umysłowe, m.in. myślenie wyobrażeniowe. Każda zabawa polega bowiem na wyobrażaniu sobie pewnych sytuacji, wymyślaniu różnych rzeczy. Prawdą jest znane powiedzenie, że zabawa jest ucieczką w świat fantazji.

Teoria przyjemności funkcjonalnej (Buhler) mówi, że głównym powodem zabawy jest możliwość uzyskania przyjemności funkcjonalnej, która polega na samej aktywności czyli bawieniu się, a nie jej wyniku. „Nie chodzi więc o to, żeby złapać króliczka, ale żeby go gonić”. Przyjemne uczucia tkwią w samym działaniu.

W myśl teorii Rubinsteina, zabawa traktowana jest jako znacząca aktywność w rozwoju dziecka, w której przejawia ono swój stosunek do otoczenia. U źródeł zabawy tkwi pojęcie pracy, poza tym służy ona socjalizacji.

Właściwości zabawy:

- ma charakter społeczny, wyraża aktywność dziecka skierowaną ku jego otoczeniu,

- jakościowo różni się od zabawy zwierząt,

- jest uniwersalnym i ponadczasowym fragmentem rzeczywistości dziecka, występującym zawsze bez względu na epokę historyczną czy kulturę,

- jest wyrazem postrzeganej przez dziecko rzeczywistości.

Wiek Okres Rodzaj aktywności

0-1 mies. noworodek - aktywność odruchowa

1 r. ż. wiek niemowlęcy - motoryka impulsywna

- manipulacja niespecyficzna

2 r. ż. wiek poniemowlęcy - manipulacje specyficzne, zabawy manipulacyjne,

- funkcjonalne, konstrukcyjne, ruchowe, początek zabaw

tematycznych, kształtowanie się twórczości

3 r. ż. wiek poniemowlęcy - zabawy dydaktyczne, rozwija się twórczość artystyczna

- opanowanie czynności życia codziennego

- uczenie się okazjonalne

- aktywność społeczna

wiek przedszkolny - rozwój wyobraźni

- nierealny charakter zabaw

wiek przedszkolny - początki pracy

- planowość i bardziej realny charakter zabaw

Zabawa:

Jest formą aktywności zapewniającą dziecku funkcjonalną przyjemność. Jest czynnością sprawiającą dziecku funkcjonalną przyjemność, która tkwi w samym działaniu. Zabawa podejmowana jest bez przymusu, bez konkretnego celu. Wszelkie przejawy aktywności niemowlaków noszą ślady zabawy. Na tym etapie rozwoju mówi się o zabawach manipulacyjnych, w trakcie których niemowlę manipuluje różnymi przedmiotami, potrząsa nimi, uderza o inne przedmioty. Począwszy od 2 lat zabawy dziecka mają bardziej wyrafinowany charakter. Wiąże się to również z rozwojem lokomocyjnym dziecka, które, mogąc samodzielnie się poruszać, posługuje się w zabawie różnymi obiektami. Zabawy są wynikiem uczenia się przez obserwację i przez modelowanie. Przykładowo dziecko naśladuje czynności wykonywane przez dorosłych przy użyciu jakiejś zabawki. Wraz z czasem potrafi stosować te same działania także na innych zabawkach. W wieku 2 lat charakterystyczne są zabawy, takie jak karmić lalki, wożenie jej w wózku, wymagające pomysłowości i wyobraźni. Wyróżnia się różne rodzaje zabaw:

Zabawy tematyczne (naśladowanie) -polegają na odgrywaniu określonych ról. Dziecko naśladuje różne osoby, typowe dla nich czynności, nawet to, co mówią.

Zabawy konstrukcyjne - typowym przykładem takiej zabawy jest układanie klocków, konstruowanie z nich różnych obiektów. Rozwija to wyobraźnię, koncentrację uwagi, cierpliwość, a także zwiększa precyzję i koordynację ruchów.

Zabawy dydaktyczne - o charakterze werbalnym lub niewerbalnym. Mają na celu zwiększenie zasobu słownictwa dziecka, rozwijanie twórczego myślenia.

Zabawy ruchowe - rozwijają umiejętności motoryczne dziecka, zabawy są bardziej złożone w zależności od wieku dziecka i jego możliwości lokomocyjnych. Tego typu zabawy służą również socjalizacji, wykształcaniu u dziecka umiejętności współpracy.

Wiek przedszkolny:

Obejmuje trzy okresy:

- wczesny wiek przedszkolny ( 3- 4 lat)

- średni wiek przedszkolny (4- 5 lat)

- późny wiek przedszkolny (5- 6 lat)

Według klasyfikacji Piageta wiek przedszkolny obejmuje stadium przedoperacyjne. Zatem dzieci w tym okresie rozwoju cechuje egocentryzm czyli niezdolność do przyjęcia perspektywy innej osoby. W spostrzeganiu obiektów dzieci zwykle pomijają ich mniej wyraźne cechy, koncentrują się tylko na jednym czynniku percepcyjnym, co Piaget nazwał centracją. Typowe dla tego okresu jest również myślenie animistyczne czyli przyznawanie właściwości życia przedmiotom nieożywionym.

Badania wykazały jednak, że u dzieci w tym wieku rozwija się już rozumowanie ogólne i abstrakcyjne. Początkowo aktywność dziecka oparta jest jedynie na jego potrzebach i emocjach, wraz z czasem dziecko potrafi dostosować się do niektórych wymogów sytuacji. Rozwija się mowa, szczególnie intensywnie zwiększa się słownictwo. W tym okresie rozwoju ma miejsce tzw. „eksplozja nazywania”. Dziecko stosuje również podstawowe reguły gramatyczne. Bardzo ważną funkcję spełnia dla dziecka w wieku przedszkolnym zabawa, szczególnie przydatne wydają się zabawy rozwijające twórcze myślenie i twórczość artystyczną oraz zabawy konstrukcyjne. W tym okresie kształtuje się również samodzielne działanie, inicjatywa. Dziecko powoli opanowuje podstawowe umiejętności intelektualne i społeczne.

Wrażenia i spostrzeżenia:

W wieku 2 lat dziecko potrafi odróżniać od siebie niektóre barwy, umiejętność ta znacznie rozwija się w okresie przedszkolnym, podobnie jak możliwość różnicowania kształtów. Spostrzeganie przedmiotów nadal cechuje skupianie się tylko na jednym czynniku percepcyjnym i pomijanie mniej wyraźnych elementów. Potem staje się coraz bardziej zorganizowane. Umiejętność poprawnego spostrzegania słuchowego dźwięków mowy ma ścisły związek z rozwojem mowy u dziecka w tym wieku. Około 3, 4 roku życia rozwija się widzenie przestrzenne, ale nie jest wtedy jeszcze w pełni rozwinięte.

Wyobrażenia:

W wieku 2 lat dziecko potrafi tworzyć wyobrażenia określonych obiektów na podstawie wytworzonych przez siebie schematów tych przedmiotów. W początkowym okresie przedszkolnym myślenie dziecka jest raczej odtwórcze, wraz z czasem nabiera bardziej produktywnego charakteru. Jednak ta zdolność powinna być aktywnie rozwijana przez rodziców. Warto więc proponować dziecku wykonywanie różnych czynności artystycznych, np. malowania, czytać mu bajki.

Pamięć i uwaga:

Pamięć również rozwija się dosyć intensywnie w wieku przedszkolnym, początkowo jest to pamięć konkretnych faktów i obrazów, a z czasem coraz lepiej funkcjonuje również pamięć werbalna i logiczna. Ta ostatnia funkcjonuje początkowo tylko w oparciu o pojęcia konkretne (por. stadium operacji konkretnych u Piageta), a potem na symbolach i pojęciach abstrakcyjnych. Najwięcej nowych informacji dziecko przyswaja sobie w trakcie zabawy. W wieku przedszkolnym uwaga ma charakter mimowolny. Oznacza to, że uwaga jest rozproszona, dziecko nie potrafi skoncentrować się na wykonywaniu jednej czynności. Uwagę dziecka można stymulować odpowiednimi poleceniami.

Myślenie:

W wieku przedszkolnym rozwój poznawczy idzie w parze z rozwojem mowy. Początkowo obydwie te zdolności opierają się na spostrzeżeniach dziecka, konkretnych schematach określonych przedmiotów i zdarzeń. ten okres rozwoju nazywany jest często przez badaczy „eksplozją nazywania” albo inaczej „wiekiem pytań”, ponieważ dzieci mogą wskazywać na niemal każdy przedmiot, jaki zobaczą i pytać „Co to jest?”. W ten sposób uczą się nowych słów, zwłaszcza nazw przedmiotów, w szybkim tempie. Rodzice powinni pomagać dzieciom w przyswajaniu nowego słownictwa i dostarczać im okazji do uczenia się nowych słów, np. bawiąc się z dziećmi w nazywanie przedmiotów albo czytając im książki.

Wola i uczucia:

Rozwój poznawczy powiązany jest również z rozwojem emocji. Na podstawie wrodzonych emocji podstawowych, takich jak gniew, radość tworzą się emocje bardziej złożone. Odzwierciedlają one stosunek dziecka do środowiska. Emocje pozytywne czyli zadowolenie, radość w sposób aktywny kształtują rozwój dziecka. Emocje negatywne są również bardzo ważne, ale nie powinny dominować, jak w przypadku każdego zdrowego człowieka, mogą bowiem przyczynić się do zakłóceń rozwoju.

W wieku przedszkolnym stopniowo kształtuje się rozumowanie moralne, przy czym dziecko jest zorientowane początkowo na uzyskiwanie przyjemności i unikanie kary. Potem uczy się obowiązujących w jego środowisku konwencji. W wieku 6, 7 lat pojawiają się również uczucia społeczne, dziecko uczy się współpracy i pomagania innym. Zwykle w tym okresie mają miejsce pierwsze "przyjaźnie", "miłości". Rodzice powinni uczyć dziecka różnych sposobów wyrażania emocji oraz panowania nad niektórymi uczuciami. Rozwój emocjonalny jest uwarunkowany wieloma czynnikami, takimi jak wzajemne relacje rodziców i dziecka czy stan zdrowia dziecka.

Osobowość:

Wraz z postępującym rozwojem poznawczym dziecka i jego uspołecznianiem się, zaczynają formować się niektóre elementy struktury ja czyli pewne cechy charakteru. Dziecko osiąga podstawowe poczucie tożsamości, własnej wartości, możliwości kontrolowania swojego zachowania i wpływania na otoczenie. Uczestnicząc w różnych interakcjach z otoczeniem (np. grupą rówieśniczą) dziecko wzbogaca obraz samego siebie. Według M. Chłopkiewicz, na wiek przedszkolny przypada IV etap rozwoju „osobowości autonomicznej” (3- 5 lat). Cechuje go wyodrębnienie struktury ja, egocentryzm i impulsywność działania, a także zdolność do świadomego wyboru, który ma podkreślić przede wszystkim niezależność dziecka. Stąd zachowanie dziecka w tym wieku jest często kapryśne, zmienne, konfliktowe. Na okres 5- 8 lat przypada z kolei rozwój „osobowości interakcyjnie zależnej”, dziecko staje się wrażliwe na oczekiwania i odczucia innych osób, w większym stopniu kontroluje swoje zachowanie, które staje się podporządkowane potrzebom miłości i akceptacji. Rozwój osobowości jest wynikiem działania zewnętrznych czynników środowiskowych, czynników wewnętrznych (dojrzewanie funkcji psychomotorycznych) oraz interakcji między nimi.

Rozwój twórczości dziecka:

Już w wieku 2 lat dziecko potrafi rysować. Początkowo jego rysunki są dość chaotyczne, linie nierówne, co związane jest ze słabo rozwiniętą zdolnością koordynacji i precyzji ruchów. W wieku 3 lat te zdolności motoryczne są już lepiej rozwinięte. Dziecko może rysować proste kreski, łuki, okręgi, tworzyć bardzie złożone rysunki, które posiadają znaczenie.

Myślenie twórcze dziecka w wieku przedszkolnym rozwija się głównie w trakcie zabaw, takich jak wycinanie, malowanie, lepienie itp. Poprzez takie zabawy dziecko uczy się przedstawiania wszystkiego, co je otacza. Badania dotyczące treści rysunków dziecięcych sugerują, że gdy dziecko ma bezpośredni kontakt z różnymi obiektami, jego twórczość jest bogatsza, dokładniej wyraża otaczający dziecko świat. Wczesne rysunki dziecka charakteryzują się brakiem zachowania proporcji, wszystkie obiekty rysowane są od przodu. W rozwoju treści rysunków dziecka można wyodrębnić pewne etapy:

2 r.ż. - bazgroły

3 r.ż. - bazgrolenie

4 r.ż . - głowonogi, głowotułowia

5-6 r.ż. - schematy uproszczone

6-7 r.ż. - schematy wzbogacone

8-11 r.ż. - schematy fizjoplastyczne.

Wiek Okres, faza Treści rysunków

2-5 Bazgroły. F. przedschematyczna Linie, kreski, plamy, np. głowonogi, głowotułowia.

5-6 Schematy uproszczone, konturowe Elementy z najbliższego otoczenia: domek, ulica,

ludzie. Obiekty zaznaczone konturem, ale nie

wypełnione. Brak proporcji, brak przestrzeni.

6-7 Ekspresja swobodna. Schematy płaszczyznowe Symbole, plamy rysunkowe. Żywe kolory. Płaskość

formy. Brak proporcji i przestrzeni. Łączenie

kompozycyjne elementów w jedną całość

7-8 Schematy wzbogacone. Faza układów pasowych Kompozycje pejzażowe. Próby

wzbogacania schematu charakterystycznymi

detalami. Ilustrowanie przestrzeni za pomocą

pasów. Tonowanie barw.

1. Ekspresja inspirowana i kierowana. Rysunki określone tematycznie.

Faza układów topograficznych Kompozycje tworzone z wyobraźni.

Różnicowanie się treści u dziewcząt i u chłopców.

9-11 Faza układów kulisowych płaskich Rysunki tworzone z wyobraźni na

podstawie obserwacji rzeczywistości. Pojawienie

się tzw. planów w obrazie tworzących układy

przestrzenne kulisowe.

11-13 Faza realizmu wrażeniowego. Okres fizjoplastyki Obrazy zawierające fragmenty krajobrazu.

Próby przedstawiania perspektywy wrażeniowej.

Kompozycje wieloelementowe i kilku-

warstwowe. Żywa kolorystyka.

14-16 Faza realizmu wizualnego. Kryzys w twórczości plastycznej. Kopiowanie

treści z różnych źródeł. Proporcje, kształty i

kolory zgodne z rzeczywistością.

Teoria adaptacji rozwojowej Jeana Piageta

Piaget traktował rozwój poznawczy jako nieustanne przeplatanie się procesów asymilacji (modyfikacja informacji nowej tak, by pasowała do posiadanych już schematów) i akomodacji (modyfikacja istniejących już schematów tak, by nowa informacja lepiej do nich pasowała). Piaget wyróżnił cztery jakościowo inne stadia rozwoju poznawczego:

Stadium sensoryczno- motoryczne (0- 2 r. ż.)

- 0- 1 mies. - wrodzone reakcje odruchowe, np. ssanie

- 1-4 mies. - pierwsze reakcje nabyte

- 4-8 mies. - działanie intencjonalne

- 8 mies. - 1 r. ż. - konfrontowanie obiektów z rzeczywistością

- 1-1,5 r. ż. - reakcje okrężne III rzędu (eksperymentowanie, stosowanie metody prób i błędów)

- 1,5-2 lata - wyobrażanie sobie przedmiotów i kojarzenie.

Stadium przedoperacyjne (2- 7 lat)

Stadium to cechuje niemożność dokonywania operacji logicznych (stąd nazwa st. przed- operacyjne), wspomniany już egocentryzm, centracja i myślenie animistyczne.

- 2-3,5 lat - rozwój funkcji symbolicznych (wraz z mową)

- 3,5-5,5 lat - rozwój wewnętrznych obrazów umysłowych

Ważną zdolnością kształtującą się w pierwszych dwóch stadiach jest rozumienie stałości obiektu, czyli spostrzeganie, że przedmioty istnieją niezależnie od świadomości dziecka.

Stadium operacji konkretnych (7- 11 lat)

Dziecko może przeprowadzać operacje umysłowe opierając się na konkretnych obiektach, z którymi ma bezpośredni kontakt, ale nie potrafi jeszcze myśleć abstrakcyjnie. Dziecko opanowuje pojęcie stałości objętości, powierzchni, liczby i kształtu.

Stadium operacji formalnych (od ok. 11 lat)

Myślenie staje się abstrakcyjne, kształtują się strategie przetwarzania informacji, tworzenie hipotez.

Młodszy wiek szkolny

Obejmuje okres od 7 do ok. 11 lat. Charakterystyczne dla tego etapu rozwoju jest to, że dziecko rozpoczyna naukę w szkole. Wiąże się to z nowymi formami interakcji, jakie dziecko nawiązuje, a także ze zmianą porządku dnia, przyzwyczajeniami. Oznacza również rozwijanie nowych umiejętności.

Dojrzałość szkolna - proces osiągania na tyle dużej dojrzałości, która pozwala na sprostanie wymogom szkoły i podporządkowanie się jej regułom.

Zabawa i praca:

Zabawa w wieku szkolnym jest równie ważna jak w wieku przedszkolnym. Również pozwala na kształtowanie określonych funkcji umysłowych. Różni się formą, ma nieco inne znaczenie. Dominują zabawy grupowe czy zespołowe oraz zabawy konstrukcyjne.

Praca dzieci w tym wieku polega przede wszystkim na realizowaniu wymagań szkolnych, nauce i pomocy w domu.

Spostrzeganie:

W młodszym wieku szkolnym rozwija się widzenie percepcyjne u dziecka, w tym zdolności kategoryzowania i asocjacji. Pojawia się również umiejętność obserwacji czyli świadomego, dynamicznego i celowego spostrzegania określonych obiektów, osób czy zjawisk. Dziecko potrafi koncentrować uwagę na wybranych przedmiotach oraz swobodnie nią kierować.

Pamięć:

Dzieci stopniowo rozwijają zdolności zapamiętywania w trakcie nauki szkolnej, kiedy zmuszone są przyswajać sobie coraz większą ilość materiału. Rozszerzają tym samym schematy poznawcze, zakres używanego słownictwa.

Kryteria dojrzałości szkolnej

Dziecko zdolne do podjęcia nauki szkolnej to dziecko, które osiągnęło stopień rozwoju umysłowego, społeczno-emocjonalnego oraz fizycznego, który pozwoli mu na sprostanie wymogom szkoły i podporządkowanie się jej regułom.

Metody badań dojrzałości szkolnej:

- testy inteligencji

- obserwacje dziecka w trakcie pracy indywidualne oraz interakcji z innymi.

Kryterium intelektualne:

a. szkoły lipskie - za kryterium intelektualne pozwalające na podjęcie nauki w szkole uważano taki stopień rozwoju, który umożliwiał uczenie się pisania i czytania. Podkreślano również znaczenie umiejętności skupienia uwagi, zdolność zapamiętywania oraz spostrzegania.

b. szkoły wiedeńskie - kryterium jest działanie intencjonalne czyli zgodne z postawionymi dziecku celami. Istotna jest również umiejętność operowania symbolami, która pomaga w nauce pisania i czytania.

Kryterium dojrzałości fizycznej oznacza przejście określonych zmian fizycznych i behawioralnych typowych dla tego okresu w rozwoju. Prawidłowy rozwój fizyczny może być zakłócony przez działanie różnych czynników, takich jak nabyte choroby czy też wrodzone deficyty. Niedojrzałość fizyczna może hamować rozwój umysłowy, choć nie zawsze tak się dzieje. Ważne jest jednak poddanie dziecka badaniom przed rozpoczęciem nauki w szkole.

Rozwój społeczny dziecka:

Nauka w szkole wpływa stopniowo na proces uspołeczniania dziecka, kształtuje jego sposób zachowania się, jego wartości i motywy tak, by były zgodne z normami obowiązującymi w danej społeczności i kulturze.

W proces uspołeczniania dziecka włączona jest nie tylko szkoła, ale również rodzice, rodzeństwo, rówieśnicy, a potem także niektóre instytucje, które narzucają pewne standardy zachowania.

Rozwój społeczny zaczyna się od ustanowienia więzi emocjonalnej pomiędzy dzieckiem a rodzicem lub opiekunem. Relacja ta nazywana jest przywiązaniem. Wytworzenie takiej ufnej więzi przynosi wiele korzystnych efektów psychologicznych, kształtuje zachowania moralne, uczy wielu prospołecznych postaw, oraz akceptacji w relacjach osobistych.

Okres dorastania (adolescencja)

Periodyzacja okresu dorastania według Hurlocka

1. preadolescencja 10-13 lat,

2. wczesna adolescencja 14-17 lat,

3. późna adolescencja 17-21 lat.

Periodyzacja psychologów radzieckich:

1. średni wiek szkolny 11-15 lat

2. wiek dorastania 16-18 lat.

Dorastanie jest stadium życia, które rozpoczyna się zwykle wraz z pokwitaniem, kiedy jednostka osiąga dojrzałość płciową. Ten etap w życiu nie jest jednak precyzyjnie określony w naszym społeczeństwie, jest to stadium przejściowe między dzieciństwem a wiekiem dojrzałym. Młodzi ludzie posiadają większą niezależność, mogą w większym stopniu decydować o sobie. Rozwija się ich świadomość społeczna. Dorastający młody człowiek staje przed koniecznością dokonania wielu ważnych wyborów oraz rozwiązania ważnych problemów dotyczących ich seksualności, relacji społecznych oraz wyboru przyszłego zawodu.

Czas dorastania niesłusznie jest czasem określany jako tzw. "okres burzy i naporów" sugerujący, że jest to etap dezorientacji cechujący się zmiennością nastrojów, nieprzewidywalnymi zachowaniami. Badania przeprowadzone w tym zakresie wskazują, że „okres burzy i naporu” jest tylko mitem. Pokazują również, że większość młodych ludzi cechuje duża wrażliwość, obawa przed odrzuceniem i nieśmiałość.

Jeśli chodzi o zdolności umysłowe, są one już niemal w pełni rozwinięte, młodzi ludzie posiadają zdolność myślenia abstrakcyjnego w oparciu o symbole i hipotezy. Następuje również proces dojrzewania emocjonalnego, w którym początkowo duża labilność i ruchliwość emocji zaczyna zanikać.

Stany emocjonalne występujące często w okresie dorastania można podzielić na:

- emocje obronne (lęk, nieśmiałość, smutek, itp.)

- emocje agresywne (gniew, wrogość, nienawiść),

- emocje pozytywne (zadowolenie, radość, przyjemność, itp.)

w okresie dorastania rozwijają się również uczucia patriotyczne, religijne i estetyczne.

Psychologia jako dyscyplina naukowa definiowana jest jako dziedzina nauki zajmująca się badaniem zachowania jednostek i ich procesów psychicznych. Jej celem jest opisywanie zjawisk, wyjaśnianie ich, przewidywanie, kierowanie nimi oraz polepszanie jakości życia. Psychologowie badają obserwowalne bodźce i reakcje, posługują się metodą naukową, która z kolei definiowana jest jako zbiór procedur służących do zbierania i interpretowania danych w sposób ograniczający potencjalne błędy i zwiększający obiektywizm.

Nauki dzielimy na:

- empiryczne,

- nieempiryczne

Psychologia jest nauką empiryczną. Jej metoda naukowa oparta jest na danych empirycznych czyli zebranych bezpośrednio za pomocą zmysłów obserwatora. Przedmiotem badań psychologicznych jest jednostka działająca w jej naturalnym środowisku lub w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. Według niektórych psychologów najważniejszym przedmiotem analiz psychologicznych są procesy psychiczne jednostki.

Psychologia jest w pewnym sensie nauką interdyscyplinarną, można określić ją bowiem jako naukę społeczną, humanistyczną, behawioralną, naukę o mózgu i o zdrowiu. Czerpie wiedzę z wielu innych dyscyplin. Jak powiedział kiedyś H. Ebbinghaus, „Psychologia ma długą przeszłość, jednak jej prawdziwa historia jest krótka”. W istocie, psychologia sięga swoimi korzeniami czasów starożytnych, filozofii Platona, Arystotelesa, którzy zastanawiali się nad tym, jaka jest natura ludzka. Nazwa "psychologia" została użyta po raz pierwszy w epoce Renesansu przez Filipa Melanctona. Słowo to jest złożeniem greckiego "psyche" - dusza i "logos" - nauka, oznacza więc naukę o duszy. Za formalny początek psychologii jako nauki uznawany jest rok 1879, kiedy Wilhelm Wundt założył w Lipsku pierwsze laboratorium psychologii eksperymentalnej. Potem takie laboratoria zaczęły powstawać w wielu innych krajach, głównie w Stanach Zjednoczonych. Za główne nurty w historii psychologii uważa się strukturalizm, funkcjonalizm i ewolucjonizm. Wśród współczesnych podejść psychologicznych najważniejszymi są: kierunek biologiczny, psychodynamiczny (reprezentowany przez S. Freuda), kierunek behawiorystyczny, poznawczy, humanistyczny i ewolucjonistyczny. Każdy z nich przyjmuje inną perspektywę badawczą. Przykładowo kierunek behawiorystyczny stworzony przez J. Watsona zajmuje się wyłącznie zewnętrznymi, dostępnymi obserwacji reakcjami i bodźcami determinującymi ludzkie zachowanie.

Z kolei realizm psychologiczny, którego twórcą jest Władysław Witwicki, zakłada, że procesy psychiczne nie uświadamiane przez człowieka istnieją realnie i mają szansę być powtórnie uświadomione.

Bodźce zewnętrzne a spostrzeganie wewnętrzne

Procesy percepcji pozwalają człowiekowi na rejestrowanie tego, co dzieje się w jego otoczeniu, organizowania zdobytych w ten sposób informacji i ich interpretowania. Proces spostrzegania składa się z kilku etapów. Pierwszym z nich są procesy fizjologiczne zachodzące w systemach zmysłowych, np. w systemie wzrokowym, który jest bardzo złożonym i rozwiniętym zmysłem człowieka. W 1 sekundzie ok. 100 mln. impulsów jest przekazywanych do siatkówki oka, a potem przesyłane są dalej do mózgu Okazuje się więc, że układ nerwowy człowieka jest bardzo wrażliwy na działanie nowych bodźców, które natychmiast są rejestrowane.

Spostrzeganie albo inaczej percepcja jest procesem wieloetapowym. Obejmuje odbiór wrażeń czyli przetwarzanie energii fizycznej na aktywność neuronalną; organizowanie zakodowanych wrażeń i ich interpretację angażującą pamięć.

Doświadczenie percepcyjne (albo spostrzeżenie, doświadczenie fenomenologiczne) to wrażenia, jakich doznaje jednostka w trakcie percypowania rzeczywistości.

Droga impulsu od bodźca do odczucia.

Bodziec działa na receptor, dochodzi do przełożenia energii fizycznej bodźca na impulsy nerwowe, ten pierwszy etap nazywany jest wrażeniem. Impulsy nerwowe docierają do mózgu do pierwszorzędowej kory wzrokowej, gdzie dochodzi do ich interpretacji.

Złudzenia pojawiają się gdy postrzegamy jakieś bodźce w sposób zniekształcony, szczególnie zaś kiedy wrażenia są wieloznaczne i niepełne. Złudzenia są cennym źródłem wiedzy o mechanizmach rządzących spostrzeganiem. Często powstają na skutek możliwości różnych interpretacji tego samego wrażenia bodźcowego.

Informacje napływające ze środowiska zewnętrznego są natychmiast rejestrowane przez nasze receptory zmysłów. Wyróżniamy 5 typów komórek receptorowych, są to: fotoreceptory, chemoreceptory, termoreceptory, mechanoreceptory i nocyreceptory (odbierają ból).

3 właściwości bodźców rejestrowane przez organizm ludzki:

- rodzaj energii(np. bodźce światlne),

- lokalizacja w przestrzeni,

- natężenie.

Najogólniej receptory dzielimy na:

1. eksteroreceptory - receptory odbierające informacje znajdujące się „na zewnątrz” organizmu, wśród nich wyróżnia się:

- telereceptory - odbierają bodźce, których źródło znajduje się w pewnej odległości od organizmu,

- kontaktoreceptory - rejestrują bodźce, które bezpośrednio stykają się z organizmem.

2. interoreceptory - receptory znajdujące się wewnątrz organizmu i odbierające informacje docierające z wnętrza organizmu, dzielimy je na:

- proprioreceptory - znajdują się w narządach ruchu i rejestrują informacje dotyczące ruchu i lokalizacji różnych bodźców,

- wisceroreceptry - umiejscowione są w narządach wewnętrznych i odbierają informacje na temat stanu tych narządów.

Próg wrażliwości (absolutny) - to minimalna energia bodźca, która wystarcza do pobudzenia komórek nerwowych i wywołania wrażenia.

Próg różnicy - najmniejsza różnica między dwoma bodźcami, która możliwa jest do rozpoznania

Prawo Webera- Fechnera zakłada, że wielkość progu różnicy jest proporcjonalna do intensywności bodźca standardowego.

Parapsychologia - dziedzina zajmująca się naukową analizą zjawisk pozazmysłowych, np. spostrzegania pozazmysłowego (ESP). Obejmuje: telepatię (czytanie w myślach), jasnowidzenie, przepowiadanie przyszłości oraz psychokinezę (lewitację).

Uczenie się i pamięć

Uczenie się - to proces oparty na doświadczeniu, który prowadzi do względnie stałych zmian zachowania lub możliwości zachowania

Poznawanie otaczającego świata w sposób bezpośredni opierając się na zmysłach nazywane jest uczeniem się sensorycznym.

Poznawanie rzeczywistości pośrednio w oparciu o bodźce werbalne (słowa) to uczenie się werbalne.

Rodzaje uczenia się:

a. warunkowanie klasyczne - to forma uczenia się, w którym na skutek powiązania obojętnego biologicznie bodźca z bodźcem bezwarunkowym wywołującym automatycznie określoną reakcję bezwarunkową, neutralny początkowo bodziec warunkowy zaczyna wywoływać taką samą reakcję jak bodziec bezwarunkowy (reakcja warunkowa). Warunkowanie to zwane jest również warunkowaniem pawłowskim lub reaktywnym. Wyróżnia się 4 etapy warunkowania klasycznego: 1) bodziec bezwarunkowy automatycznie wyzwala reakcję (np. pożywienie powoduje ślinienie się); 2) następuje reakcja bezwarunkowa (pies zaczyna się ślinić); 3) skojarzenie początkowo neutralnego bodźca warunkowego z bezwarunkowym (dźwięk dzwonka poprzedzający podanie pożywienia); 4) reakcja warunkowa (ślina wywołana dźwiękiem dzwonka).

Reakcja bezwarunkowa (odruch bezwarunkowy) - reakcja wywołana przez bodziec bezwarunkowy, mająca charakter wrodzony, zachodząca bez wcześniejszego uczenia się.

Bodziec warunkowy - to bodziec początkowo biologicznie obojętny, który po skojarzeniu go z bodźcem bezwarunkowym, zaczyna wywoływać reakcję warunkową.

Reakcja warunkowa (odruch warunkowy) - o tego typu reakcji mówimy w przypadku warunkowania klasycznego, jest to reakcja wywołana przez bodziec początkowo obojętny skojarzony z bodźcem bezwarunkowym, np. ślina psa pojawiająca się już po usłyszeniu dźwięku dzwonka, który informuje, że za chwilę zostanie podane pożywienie.

b. Warunkowanie instrumentalne - forma uczenia się relacji między reakcją a jej konsekwencjami. Nazywane jest również warunkowaniem sprawczym.

Inne formy uczenia się:

a. uczenie pamięciowe - polega na samodzielnym powtarzaniu materiału czy wielokrotnym wykonywaniu danej czynności, aż do jej zapamiętania, stosowane często w nauce szkolnej. Funkcjonuje w oparciu o kilka zasad:

Prawo Foucaulta: "czas potrzebny do wyuczenia się określonego materiału jest proporcjonalny do kwadratu długości szeregu". Wynika z niego, że najszybciej powinna być zapamiętana początkowa i końcowa część danego materiału, najgorzej zaś część środkowa.

Prawo Josta: "powtórzenie rozłożone w czasie daje lepsze rezultaty w zapamiętaniu materiału niż powtórzenie skomasowane. Rezultaty powtórzeń są tym lepsze, im dłuższe są przerwy między nimi."

b. uczenie się metodą prób i błędów - obejmuje dwa etapy:

- eksperymentowanie, poszukiwanie różnych możliwych sposobów rozwiązania danego problemu,

- wielokrotne rozwiązywanie problemu w określony sposób, co pozwala wyeliminować całkowicie źródła błędów.

Prawo efektu: "wśród wielu reakcji wykonywanych w określonej sytuacji utrwalają się te, po których następuje efekt w postaci nagrody”

c. uczenie się poprzez rozwiązywanie problemów - polega na wielokrotnym rozwiązywaniu problemów na różne możliwe sposoby, pomaga w eliminowaniu potencjalnych błędów, uczy efektywnego działania. Ten typ uczenia się wpływa korzystnie na rozwój funkcji umysłowych, myślenie logiczne, kojarzenie. Przynosi trwałe efekty, jest jednak dość czasochłonne.

d. uczenie się przez zrozumienie - o utrwaleniu danego materiału i jego zapamiętaniu decyduje zrozumienie jego treści.

Opracowano na podstawie: Zimbardo, Ph. (1999). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.

---