STAROŻYTNY RZYM

Początki państwa rzymskiego są podobne do ustroju greckich polis Rzym początkowo rozwijał się jako państwo-miasto (CIVITAS), potem stopniowo powiększał swoje terytorium. Rozwój terytorialny wymuszał zmiany w systemie władzy i organizacji zarządzania państwem początkowa monarchia przekształciła się w system republikański (system przedstawicielski w ramach civitas arystokratycznej, potem oligarchicznej), następnie republika powoli przeobraziła się w system cesarski.

U schyłku monarchii ukształtował się w Rzymie podział na patrycjuszy i plebejuszy. Władza była całkowicie w rękach patrycjuszy (wszystkie ważniejsze urzędy i instytucje). Walka plebejuszy o uzyskanie praw politycznych stała się później motorem zmian ustrojowych Rzymu.

1. Okres KRÓLESTWA (753 - 509 r. pne):

Państwo na małym obszarze (Rzym i jego okolice) CIVITAS rządzone przez królów. Stanowisko ich słabło w miarę rozwoju Zgromadzeń Ludowych (COMITIA) i Senatu rozszerzenie liczby obywateli mających prawa polityczne poza krąg arystokracji rodowej (patrycjuszy).

Reformy (przypisywane królowi Sergiuszowi Juliuszowi) wprowadzały podział społeczeństwa rzymskiego na klasy wg kryterium majątkowego oraz terytorialny podział kraju na tribusy

2. Okres REPUBLIKI (509 - 27 r. pne):

Pierwsze wieki republiki - walki plebejuszy z patrycjuszami o uzyskanie praw politycznych i o udział we władzy. Mimo okresowych sukcesów plebejuszy republika rzymska do końca pozostała republiką arystokratyczną

Zgromadzenia Ludowe formalnie miały szerokie uprawnienia i długo odgrywały ważną rolę, jednak w ostatnich wiekach republiki straciły swe znaczenie na rzecz innych organów - od III w. pne o najważniejszych sprawach państwowych decydował Senat (reprezentujący arystokrację)

Wykształcił się specyficzny system urzędów (najważniejsi 2 konsulowie) - wszyscy urzędnicy wybierani przez Zgromadzenie Ludowe na 1 rok a urzędy były kolegialne - na dany urząd powoływano co najmniej 2 osoby miało to na celu zapobieganie powstaniu tyranii.

Urzędnicy byli bezpłatni i odpowiedzialni przed Zgromadzeniem Ludowym

urzędy wyższe i niższe - wszyscy urzędnicy mieli określony zakres władzy (potestas), a wyżsi urzędnicy mieli ponadto imperium (m.in. uprawnienia wojskowe, szczególne uprawnienia sądowe, prawo zwoływania Zgromadzeń Ludowych i Senatu)

- urzędnicy wyżsi: konsulowie (2 najważniejsi, wybierani na 1 rok), pretorzy (władza sądowa w sprawach cywilnych), cenzorzy (uzupełnianie i rewidowanie listy członków Senatu)

PRAETOR URBANUS - pretor dla miasta Rzymu

PRAETOR PEREGRINUS (242 r. pne) - do spraw cudzoziemców

Pretor sam nie sądził, tylko rozpatrywał sprawę pod względem formalnym
(In iure). Postępowanie In iure miało na celu stwierdzenie, czy w danym przypadku chodzi o roszczenie, któremu prawo rzymskie daje ochronę oraz
ustalenie i sformułowanie przedmiotu sporu. Następnie sprawa przechodziła do sędziego (In iudicium). Sędziów powoływał pretor

Obejmując urząd pretor ogłaszał edykt, w którym ustalał zasady prawne jakie będzie stosować

TRYBUNI LUDOWI (od 494 r. pne) - dla ochrony praw plebejuszy (wyraz ustępstwa patrycjuszy na rzecz plebejuszy); szerokie uprawnienia (prawo zwoływania zebrań plebejskich i Senatu, prawo sprzeciwu wobec zarządzeń urzędników i wobec uchwał Senatu jeżeli były szkodliwe dla plebejuszy)

Z zasadą kolegialności władz najwyższych zrywano w razie zagrożenia z zewnątrz lub niepokojów wewnętrznych. Powoływano wtedy DYKTATORA skupiającego w swym ręku całą władzę. Dyktatora można było powoływać na 6 miesięcy, jednak później niektórzy otrzymywali ją na czas nieograniczony (Sulla, I w. one) a Juliusz Cezar jako pierwszy uzyskał ją dożywotnio (44 r. pne).

W ostatnich wiekach republiki państwo zaczęło rozszerzać się terytorialnie, natomiast formy republikańskie (podobnie jak w państwach greckich) dostosowane były do rządzenia małym państwem utrzymanie jedności państwa wymagało gruntownych zmian, w szczególności reorganizacji zarządu podbitych prowincji.

Pierwotnie zarząd prowincji powierzano - jako namiestnikom - pretorom lub konsulom. Namiestnicy ci posiadali szerokie imperium (zwłaszcza olbrzymią władzę wojskową) i, nie poddawani należytej kontroli, stanowili zagrożenie dla jedności państwa w I w. pne głęboki kryzys polityczny i wojny o władzę, które wygrał Oktawian. Podjął on reformę ustroju państwa, rozpoczynając okres cesarstwa.

3. Okres PRYNCYPATU (27 r. pne - 284 r. ne)

Władzę przejął Oktawian, kumulując w swym ręku szereg urzędów republikańskich przy pozornym zachowaniu republiki wykształciło się w Rzymie cesarstwo (IMPERIUM) z cesarzem - PRINCEPSEM zmierzającym do przejęcia władzy absolutnej.

4. Okres DOMINATU (284 - 476 r. ne)

Początek II okresu cesarstwa związany jest z panowaniem cesarza Dioklecjana. Przeprowadził on reformy, które ostatecznie zerwały z republiką i wprowadziły nowy porządek, w którym cesarze sprawowali nie ograniczona władzę.

Dioklecjan zapoczątkował podziały wewnętrzne imperium najpierw na 2, później na 4 części.

Do ustalenia się podziału na cesarstwo zachodnie i wschodnie (Konstantynopol, Bizancjum) doszło w 395 r. ne. Cesarstwo zachodnie przestało istnieć w 476 r. ne.

1./ ŹRÓDŁA WŁADZY

Niemal od początku istnienia państwa rzymskiego lud rzymski postrzegany był jako depozytariusz władzy państwowej ułatwiło to plebejuszom walkę o szerszy dostęp do urzędów i o większą kontrolę nad tworzeniem i stosowaniem prawa.

Republika: Na początku VI w. pne patrycjusze opanowali zgromadzenia kurialne, Senat i najważniejsze urzędy. Plebejusze natomiast uczestniczyli w zgromadzeniach centurialnych o niewielkim znaczeniu, stopniowo jednak uzyskiwali wpływ na niektóre organy państwa od 484 r. pne mieli własny urząd TRYBUNA LUDOWEGO, później własne zgromadzenia ludowe (concilia plebis), których znaczenie rosło

lex Hortensia (287 r. pne) - uchwały zgromadzeń plebejskich obowiązywały cały lud rzymski

Plebejusze uzyskali dostęp najpierw do urzędu konsula, później też do innych, co otworzyło im drogę do Senatu - zatrzymało to proces demokratyzacji rzymskiej i zwiększyło oraz umocniło pozycję Senatu jako głównego organu państwa. Malało natomiast znaczenie zgromadzeń plebejskich.

Reformy wojskowe (II w. pne) związane z rozwojem terytorialnym Rzymu uczyniły z armii ważną siłę polityczną, która wkrótce zaczęła wpływać na ewolucję ustrojową państwa ambicje wodzów oraz niesprawność dotychczasowego systemu prowadziły do przekazywania większych kompetencji w ręce 1 człowieka, z zachowaniem republikańskich formuł sprawowania władzy tak wykształcił się PRYNCYPAT

2a./ USTRÓJ PAŃSTWA W PRYNCYPACIE

Princeps („I obywatel Rzymu”) skoncentrował w swoim ręku władzę trybuna ludowego (nietykalność, prawo zwoływania Senatu i przewodniczenia jego obradom, inicjatywa ustawodawcza, prawo weta wobec wszelkich zarządzeń Senatu i innych urzędników), cenzora, prokonsula (władza w prowincjach rzymskich, dowództwo nad wojskiem, kierownictwo spraw zagranicznych) i najwyższego kapłana (prawo wkraczania we wszystkie sprawy religijne, zwierzchnictwo nad kapłanami). Uprawnienia te nadawał princepsowi Senat na określony czas formalnie Rzym zachował charakter republiki.

Pozory republikańskiego charakteru władzy princepsa wzmacniało to, że początkowo jego uprawnienia odnawiane były corocznie i co rok na nowo nadawane przez Senat formalnie princeps sprawował władzę z woli ludu. Na podobnych zasadach cesarze uzyskiwali dla siebie inne urzędy.

Praktycznie jednak okres pryncypatu to stopniowe kształtowanie się ustroju cesarskiego. Malało znaczenie Senatu, zanikły zgromadzenia ludowe, a władza princepsa nabierała coraz bardziej boskiego charakteru, stając się samoistnym źródłem prawa i kompetencji urzędników.

Później Senat przyznawał cesarzom jeszcze rozleglejsza władzę niż ta, którą miał Oktawian władza cesarska stopniowo przybrała charakter władzy nieograniczonej.

Godność cesarska nie była dziedziczna a sprawa następstwa nie była prawnie uregulowana poza tym, że wyboru nowego cesarza dokonywał Senat. Cesarze wywierali jednak wpływ na wybór następcy (desygnowanie ich za życia; adopcja) tak, że godność cesarska utrzymywała się czasem w dynastii. Faktycznie już od I w. ne o wyborze cesarza decydowało wojsko narzucając Senatowi swoją wolę i wynosząc na tron zwycięskich wodzów brak jasnego określenia reguł sukcesji tronu brał się z utrzymującej się fikcji, że to lud jest depozytariuszem władzy publicznej (Senat i żołnierze wyrażali tę wolę)

Proces trwał około 200 lat i zakończyły go reformy cesarza Dioklecjana, które ostatecznie nadały państwu kształt cesarstwa z cesarzem sprawującym władzę z woli bogów DOMINAT

2b./ USTRÓJ PAŃSTWA W DOMINACIE

System rządów oparty był na wzorze wschodnich despotii połączenie kultu cesarskiego z boskim. Władza cesarza była w pełni absolutna - w jego ręku skupiało się całe ustawodawstwo, władza sądowa, był naczelnym wodzem i najwyższym kapłanem.

Zniesiono wszystkie istniejące jeszcze instytucje republikańskie a na ich miejsce wprowadzony został zarząd państwa o charakterze skrajnie centralistycznym.

Ponieważ centralistyczne rządzenie tak olbrzymim państwem przekraczało siły jednej osoby, Dioklecjan wprowadził system podziału zarządu państwem między kilka osób w 286 r. ne podzielił się władzą z Maksymilianem, mianował go Augustem + dobrał po 1 cezarze do każdego Augusta TETRARCHIA (system, w którym 4 osoby dzieliły między siebie zarząd bez naruszenia jedności państwa). System ten nie sprawdził się i po abdykacji Dioklecjana i Maksymiliana doszło do walki o władzę (309 r.) między Augustami i cezarami.

cesarstwo zachodnie upadło w r. 476, a wschodnie (bizantyńskie) trwało aż do zajęcia Konstantynopola przez Turków w 1453 r.

2./ DZIAŁALNOŚĆ PRAWODAWCZA

Pierwotnie prawo rzymskie miało charakter prawa zwyczajowego, jego źródła były rozproszone, znali je nieliczni presja plebejuszy do uczynienia prawa bardziej dostępnym. Powołano komisję dziesięciu ustawa XII tablic (regulacje ius civile).

Republika: W republice, gdy pojawiły się urzędy publiczne, działalność prawodawcza odbywała się na 2 sposoby:

a) poprzez działalność pretorów - przy obejmowaniu urzędu wydawali edykt zawierający zasady, wg których mieli rozstrzygać spory IUS HONORARIUM

b) tworzeniem prawa zajął się też Senat i (w mniejszym stopniu) zgromadzenia ludowe

Senat uzyskał szczególne znaczenie. Zasiadali w Zgromadzenia ludowe nigdy nie

nim przedstawiciele arystokracji, później również rozwinęły szerzej swych kompetencji

plebsu. Wola Senatu przybierała formę SENATUS ustawodawczych, choć od lex

CONSULTUM i stawały się obowiązującym prawem. Hortensja (287 pne) ich uchwały

Ponadto Senat zatwierdzał projekty ustaw miały obowiązywać cały lud rzymski

głosowane w komisjach COMITIA TRIBUTA z

inicjatywy pretora lub trybuna ludowego.

Pryncypat: W pryncypacie uprawnienia Senatu stawały się coraz bardziej symboliczne, bo władza prawodawcza przeszła faktycznie w ręce princepsa posiadane przez niego uprawnienia cenzora i trybuna ludowego pozwalało mu kształtować skład Senatu, inicjowanie procedury ustawodawczej oraz prawo weta wobec uchwał Senatu. Formalnie prawo nadal stanowił Senat, jednak w praktyce akceptował on wszystkie wnioski cesarza. Źródłem prawa przestały być również edykty pretorskie (II w. ne), kiedy Hadrian polecił zebranie ich wszystkich w 1 zbiór - Edictum Salvianum.

Dominat: W III w. ne (dominat) uprawnienia prawodawcze Senatu przeszły w całości na cesarza a Senat znikł jako odrębna instytucja.

Princeps z czasem uzyskał własne uprawnienia ustawodawcze - wydawał edykty (regulujące sprawy z zakresu prawa sądowego), mandaty (instrukcje), dekrety (rozstrzygnięcia sporów sądowych, od III w. ne wiązały sędziów na przyszłość) i reskrypty (odpowiedzi na pytania i wątpliwości prawne) tzw. KONSTYTUCJE CESARSKIE

Gdy cesarstwo wkroczyło na drogę budowy państwa uniwersalnego to prawo ewoluowało w tym samym kierunku, czego wyrazem było powstanie IUS GENTIUM (prawa ludów) część rzymskiego prawa prywatnego, pierwotnie dla stosunków prawnych z i między cudzoziemcami. Ze względu na jego postępowość zaczęto je później stosować również w stosunkach między obywatelami rzymskimi i stało się prawem obowiązującym w całym imperium rzymskim. Po wydaniu edyktu cesarza Karakalli (212 r. ne) nadającym obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium, ius gentium i ius civile zlały się..

3./ ORGANIZACJA PAŃSTWA I STRUKTURA WŁADZ

Struktura państwa była przez wiele stuleci nieuporządkowana. Powiększanie się terytorium nie pociągało za sobą zmian w zarządzaniu państwem - Rzym pozostawał w sensie organizacyjnym dawną civitas z kilkoma ważnymi urzędami (konsul, cenzor, pretor, kwestor, trybun ludowy) i bez odpowiedniej kadry urzędniczej.

Urzędy sprawowane były czasowo, a najważniejszy - urząd konsula- powierzano

2 osobom, co miało chronić przed niebezpieczeństwem tyranii.

nie było hierarchii urzędów, wszystkie piastowane były z woli Senatu i ludu rzymskiego

Pryncypat: Sytuacja ta zaczęła się zmieniać w pryncypacie, kiedy część najważniejszych urzędów została skupiona w ręku princepsa oraz powoli rozbudowywano strukturę niższych urzędów. Na szczeblu centralnym urzędników ważny stał się urząd prefekta pretorianów (z czasem cesarze zaczęli mianować ich 2)

Od Aleksandra Sewera (III w. ne) urzędników tych traktowano jako mandatariuszy

ich rozporządzenia uzyskały moc władzy cesarskiej, działających na mocy

ogólnie obowiązującą pełnomocnictw cesarza

m.in. sądownictwo w zastępie zasada fachowości - ważne prawnicze

cesarza wykształcenie i doświadczenie

Od Hadriana (II w. ne) rosło znaczenie RADY CESARSKIEJ jako organu doradczego rada ta składała się z osób powoływanych przez cesarza i zajmowała się głównie sprawami cywilnymi i karnymi oraz ustawodawczymi.

Nadal brakowało urzędów i organów centralnych (poza cesarzem), których kompetencje administracyjne rozciągałyby się na prowincje.

Dominat: Zasadniczą reformę w tej kwestii przeprowadzono dopiero za Dioklecjana rozdzielenie władzy cywilnej i wojskowej pozwoliło na uporządkowanie systemu zarządzania państwem na szczeblu centralnym lokalnym. Podstawowymi zasadami systemu administracji stały się centralizm i biurokratyzm - oznaczało to oparcie się na fachowych urzędnikach, wprowadzenie hierarchii urzędów powiązanej z nowym podziałem administracyjnym państwa. Reforma ta uniezależniła w znacznym stopniu działanie urzędów od ciągłych zmian na tronie.

Ponadto administracja z czasów dominatu szerzej objęła sfery życia związane z użytecznością publiczną (komunikacja, poczta), a później stała się wzorem przyszłej administracji państwa absolutnego.

Organem centralnym stał się ŚW. KONSYSTORZ, złożony z najwyższych urzędników (tzw. komesów) stojących na czele najważniejszych służb państwa (np. skarbowość, sądownictwo, poczta) charakter najwyższej rady cesarskiej i sądu najwyższego.

Na szczeblu lokalnym dawny podział dwustopniowy (prowincje, okręgi) zastąpiono podziałem czterostopniowym: okręg - prowincja [prezes/sędzia] - diecezja - prefektura miało to ułatwić zarządzanie państwem (zarządzanie bezpośrednie ponad 100 prowincjami było nieskuteczne). Nie udało się jednak zbudować sprawnego systemu ściagania podatków i finansowania rosnących zadań państwa.

Zasadniczy wpływ na dalsze losy państwa rzymskiego miał wprowadzony przez Dioklecjana podział władzy między 4 panujących (TETRARCHIA), który miał uporządkować reguły sukcesji nie dotrwał on jednak nawet do końca rządów Dioklecjana i zapoczątkował rozpad cesarstwa.

Reformy Dioklecjana dotyczyły też życia gospodarczego i skarbowości (przy ogólnym kryzysie gospodarczym) próba zahamowania wzrostu cen - 301 r. ne wprowadzenie cennika maksymalnego (przekraczanie karane śmiercią ale i tak się nie sprawdził i szybko go odwołano).

Z kolei rosnące potrzeby finansowe państwa spowodowały podwyższenie podatków - zorganizowano rozwinięty system podatkowy, który jednak w praktyce był stosowany wadliwie - corocznie nakładane podatki nie były dostosowane do możliwości płatniczych ludności, poziom gospodarczy dalej się obniżał jedna z głównych przyczyn rozpadu imperium zachodniorzymskiego.

4./ WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Republika: Władza sądowa początkowo wykonywana gł przez konsulów, później też przez pretorów (praetor urbanus - sprawy między obywatelami rzymskimi i praetor peregrinus - sprawy między cudzoziemcami oraz między cudzoziemcami a obywatelami). W niektórych sprawach (zwłaszcza dot. własności gruntu czy spadku) orzekały SĄDY CENTUMWIRALNE.

Pryncypat: Władza sądowa coraz wyraźniej wiąże się z wykonawczą

Obok dawnych sądów pojawiły się sądy nadzwyczajne wykonywane przez cesarza lub wyznaczonych przez niego urzędników. Na znaczeniu zyskali prefekt pretorianów i prefekt miasta, którzy działali jako instancja odwoławcza.

Dominat: Ujednolicenie struktury wymiaru sprawiedliwości.

Proces formułkowy został wyparty przez proces kognicyjny oraz regułą stała się wieloinstancyjność postępowania sądowego (hierarchia sądowa pokrywała się z hierarchią zarządu lokalnego państwa.

Funkcjonował też system sądów specjalnych, dot. przede wszystkim spraw wojskowych i skarbowych.

9

8

---