renesansowa filozofia przyrody
U pewnej liczby renesansowych myślicieli wyłoniła się idea przyrody pojętej jako jednolity system, będący pod działaniem sił sympatii i przyciągania oraz ożywiony przez duszę świata. Filozofowie ci pojmowali przyrodę jako samowystarczalny organizm nie dający się opisać w kategorii ożywienia bądź nieożywienia, ducha bądź materii. Filozofie tego rodzaju miały naturalną skłonność do stawania się panteistycznymi. Takimi filozofami-naturalistami byli: Girolamo Cardano, Bernardino Telesio, Francesco Patrizzi, Tomasso Campanella, Giordano Bruno, Pierre Gassendi, Paracelsus, Jakob Böhme.
Giordano Bruno (1548-1600)
Bruno przyjął neoplatoński schemat metafizyczny, przedstawiając naturę z jej mnogością bytów jako pochodzącą z boskiej ponadsubstancjalnej jedności. W przyrodzie występuje hierarchia - od ciemności do światła, od materii do tego, co niematerialne. Natura jest też inteligibilna, będąc wyrazem boskich idei. Wyrazami Boskich idei są także pojęcia, aczkolwiek człowiek może dokonać postępu w poznaniu, w miarę jak jego umysł postępuje wzwyż, ku Bogu. Jednakże o ile ten schemat prowadził w neoplatonizmie do uznania transcendencji i niepojmowalności Boga, o tyle Bruno podkreślał jego immanencję, zdążając ku panteizmowi.
Bruno wysuwa na czoło swojej filozofii ideę duszy świata jako immanentnego czynnika przyczyny i ruchu. Jej pierwszą zdolnością jest powszechny intelekt - powszechny czynnik sprawczy i powszechna forma świata. Wytwarza on w świecie naturalne formy, z których nasze intelekty tworzą powszechne idee. Powszechna forma świata jest w nim wszędzie obecna i wszystko ożywia. W odniesieniu do świata posługuje się Bruno doktryną Mikołaja z Kuzy o coincidentia oppositorum. Rozpoczynając od stwierdzenia różnic, przechodził do wykazania w nich cech relacji. Świat składa się z różnych czynników, ale ostatecznie okazuje się jednym bytem, jedną substancją - nieskończoną i nieruchomą.
Bruno daje jednak rozróżnienie między Bogiem i światem. Jako takie, zarówno Bóg, jak i świat, są nieskończone. Jednakże każda z części wszechświata jest skończona, a Bóg pozostaje nieskończony nawet wtedy, gdy rozpatruje się pewne Jego części. Wszechświat składa się z monad, obdarzonych postrzeganiem i pożądaniem. Należy jednak pamiętać, że Bruno ma tendencję do rozpatrywania rzeczy skończonych jako akcydensów jednej, nieskończonej substancji. Pomimo to, Bruno nigdy ostatecznie nie porzucił pluralizmu na rzecz monizmu.
Pierre Gassendi (1592-1655)
Za epikurejczykami dzielił Gassendi filozofię na logikę, fizykę i etykę. W logice, która zawiera jego teorię poznania, widoczny jest jego eklektyzm - kładł nacisk na zmysłowy aspekt naszego poznania, z tego punktu krytykując Descartesa. Obok zmysłów dopuszczał jednak też świadectwa dedukcyjnego rozumu.
W fizyce wskrzeszał epikurejski atomizm. Posługując się atomami, przestrzenią i ruchem, dawał mechanistyczny opis przyrody. Z drugiej strony, przypisywał człowiekowi rozumną i nieśmiertelną duszę, której istnienie odsłaniają fakty świadomości i zdolność człowieka do tworzenia pojęć ogólnych oraz pojmowania przedmiotów duchowych i wartości moralnych. Ponadto harmonijny system przyrody dostarcza dowodu na istnienie niecielesnego, nieskończonego i doskonałego Boga. Człowiek jest mikrokosmosem - umieszczony między tym, co materialne, i tym, co niematerialne, obdarzony zdolnością poznawania jednego i drugiego. I, jako taki, dąży do szczęścia, czyli usunięcia bólu i spokoju ducha, które są w pełni możliwe dopiero w przyszłym życiu.