Średniowiecze to okres w historii Europy obejmujący prawie XII w. począwszy od IV a kończąc na wieku XV ( w Polsce od X do XVw.). Przez niektórych uznawane jest za epokę „zacofania i ciemnoty”. Po części można by się z tym zgodzić jednak wnosi ona do dorobku świata i historii wiele nowego. W czasie średniowiecza istniała i rozwijała się organizacja kościelna. Od IV w. kiedy to kształtowały się dogmaty chrześcijaństwo, przez kolejne lata Kościół uczestniczy w wydarzeniach wyznaczających nowe drogi rozwoju ówczesnego społeczeństwa. W zasadzie stanowi integralną część średniowiecza. Z całą pewnością rola jaką odegrał Kościół pozostawił odciśnięte ogromne piętno a ta epoka bez istnienia i działalności duchowieństwa miała by zupełnie inne oblicze.
Pisząc ten referat korzystałem z następujących dzieł charakteryzujących okres średniowiecza: „Kultura Europy średniowiecznej” Tadeusz Manteuffel, „Historia Powszechna. Średniowiecze” Tadeusz Manteuffel „Społeczeństwo feudalne” Marc Bloch, „Chrześcijaństwo średniowieczne XI - XV wiek” Jan Wierusz Kowalski.
Czym był Kościół w oczach chrześcijan u progu drugiego tysiąclecia ery Chrystusowej? Częściową odpowiedź daje biskup Wormacji, Burchard, autor „Dekretu” jednego z najbardziej rozpowszechnionych w tym czasie traktatów teologicznych. Kościół porównany jest do budowli wzniesionej na marmurowych kolumnach czyli biskupach i kapłanach, którym Bóg powierzył opiekę nad ludem. Zaś być chrześcijaninem w ówczesnych czasach znaczyło tyle co przynależeć do tzw. „Ludu Bożego”. Pojęcia Kościoła i społeczeństwa były ze sobą tożsame. Ale czas średniowiecza to okres, gdzie najważniejszą rzeczą było zbawienie wiekuiste. Ówcześni chrześcijanie chcieli mieć gwarancję, że osoby sprawujące funkcje kościelne mają rzeczywistą władzę odpuszczania grzechów i czy mogą poprowadzić ich taką drogą, która zapewniała by im życie wieczne. Jednakże stan duchowny poddawał w wątpliwość posiadanie jakichkolwiek „kompetencji”. Życie ówczesnych księży, mnichów oraz pozostałej służby duchownej budziło odrazę. Głęboko posunięta feudalizacja Kościoła powodowała, że rzeczywistą władzę posiadają osoby świeckie. Związane to było z finansowaniem stanowisk kościelnych. I to właśnie pieniądz a nie opieka nad „owczarnią” stało się wyznacznikiem działalności duchowieństwa. Społeczeństwo ze zgorszeniem patrzyło na sceny symonii kiedy to kandydaci na stanowisko kościelne licytowali się w obietnicach składanych panu świeckiemu. Nie można nie docenić jednak jakże znamiennej roli Kościoła jako integratora tak państw jak i społeczeństwa. Pierwszym i podstawowym czynnikiem jednoczącym całe społeczeństwa jest wiara w dogmaty przedstawiane przez Kościół. W zasadzie do XI w. wszystkie państwa europejskie przyjęły chrzest, oddały się pod zwierzchnictwo papieża, potwierdzając jednocześnie akces do wspólnoty chrześcijańskiej. Dawało to wiele m.in.: pomoc w razie zagrożenia niesiona przez innego chrześcijańskiego władcę, jednoczyła plemiona itp. Kościół zaczął zmieniać obyczaje pogan. Jednym z najważniejszych elementów był kult świętych. Kościoły i klasztory, w których znajdowały się szczątki świętych (relikwie) były miejscem pielgrzymek.
Oprócz opieki i „decydowania” w sprawach duchowych Kościół miał prawo do decydowania w sprawach świeckich. Mimo, iż w pewnym okresie władza świecka miała przewagę nad władzą duchową to Kościół i tak w wielu przypadkach decydował o ważnych rzeczach na przykład o koronacji. Przywódca, który chciał być koronowany musiał uzyskać zgodę przede wszystkim papieża.
Kościół był instytucją, która w jakiś sposób usiłowała utrzymać pokój i porządek. Miał w swoim ręku potężna broń, a mianowicie możliwość rzucania klątwy na każdego w zasadzie kto nie chciał się mu podporządkować. W ówczesnym czasie klątwa oznaczała wyłączenie człowieka ze społeczności wiernych, a gdyby ktoś umarł obłożony klątwą czeka go wieczne potępienie. Wpływ Kościoła na kształtowanie się obyczajów rycerskich można zaobserwować w instytucji pokoju bożego. Pod groźbą ekskomuniki (wyłączenia ze społeczności kościelnej) w okresie tym nie wolno było prowadzić wojen prywatnych. Obowiązywał również azyl kościelny tzn. człowiek który schronił się w świątyni był nietykalny. Innym groźnym i mocnym narzędziem wpływu był przekazana w ręce zakonu dominikanów trybunał świętej inkwizycji. Jako cenzorzy prawowierności zdobyli ogromne wpływy w całym świecie chrześcijańskim i niejednokrotnie budzili strach wśród władców chrześcijańskich. W zasadzie przy pomocy inkwizycji Kościół usuwał wszelkie przejawy sprzeciwu wobec siebie. Można uznać również, że Kościół w pośredni sposób stał się pracodawcą. W czasie gdy wprowadzone zostaje pojęcie świętej wojny wzmaga się zainteresowanie instytucją rycerstwa. Spowodowane było to brakiem zajęcia, przeludnieniem oraz chęcią łatwego wzbogacenia się (wojna prowadzi za sobą grabieże, zdobywanie łupów, możliwość zajęcia ziemi i osiedlenia się itp.). Zajęcie i schronienie znajdowały osoby zgłaszające się do klasztorów , zajmując stanowiska konwersów. Niezaprzeczalna prawdą jest, że duchowieństwo było najlepiej wykształconą częścią społeczeństwa. Dlatego też spośród najmądrzejszych władcy wybierali sobie doradców. Na przykład od VII w. do 1298r. gdy Filip Piękny mianował na urząd kanclerski rycerza na czele kancelarii stali wyłącznie duchowni. W gestii Kościoła leżała też pewna część sądownictwa. Równolegle z trybunałami zwykłymi działał system sądów specjalnych, mianowicie kościelnych. Jurysdykcja kościelna miała dwojakie pole działania. Zmierzała mianowicie do objęcia wszystkich osób duchownych a ponadto mniej więcej całkowicie przywłaszczyła sobie sądzenie pewnych przestępstw i uczynków, które, nawet popełnione przez ludzi świeckich, pojmowano jako akty natury religijnej. Inną oczywistą prawdą jest to, że w okresie średniowiecza Kościół posiadał ogromne bogactwa. Stawiało to tę instytucję w niezbyt dobrym świetle ponieważ bogactwa pochodziły najczęściej z konfiskat, od panów świeckich lub z przymusowych opłat np.: świętopietrza, dziesięciny. Spełnia tu Kościół rolę organizmu symbiotycznego. Owszem bogaci się, ale to z kasy kościelnej utrzymywane były m.in. szkolnictwo, sztuka, nauka. Rozpoczęcie nauczania było bardzo ważnym przedsięwzięciem Kościoła. Najpierw papiestwo zobowiązało biskupów i kapituły do zakładania szkół katedralnych. Obok nich zaczęły powstawać w miastach szkoły zakładane przez nowe zakony. Uczono w nich czytania i pisania po łacinie, modlitw i pieśni kościelnych oraz orientacji w kalendarzu kościelnym. Z czasem szkoły katedralne i niektóre zakony zaczęły zakładać uniwersytety. Pierwsze uczelnie powstały w Paryżu, Oxfordzie, Bolonii i Padwie. Można było na nich wyróżnić fakultety sztuk wyzwolonych, prawa kanonicznego i cywilnego, medycyny i teologii. Klasztory i kościoły stały się również ośrodkami produkcyjnymi. Kwitła w nich sztuka rzemieślnicza oraz przyjmowały się wynalazki techniczne. Były głównymi ośrodkami skupiającymi ludzi wykształconych.
Kultura średniowiecza wyrażana była poprzez malowidła i rzeźby kościołów, treść kazań czy relacje pielgrzymów. To spowodowało pogłębienie życia religijnego. Sztuka średniowiecza odgrywała bardzo ważną rolę w kształceniu społeczeństwa. Podobnie jak literatura i filozofia tej epoki była ona podporządkowana Kościołowi. Wznoszono więc wspaniałe, bogato dekorowane katedry, klasztory, kościoły, opactwa. Dominowały style romański i gotycki. Rzeźbiarze zdobili zwieńczenia kolumn oraz dekorowali wejścia i wnętrza świątyni, a malarze ozdabiali cenne rękopisy oraz wzbogacali wystrój budowli kościelnych wspaniałymi freskami. Takie świątynie zapoznawały nie znającą pisma ludność z treścią Ewangelii. Literatura średniowiecza również za główną przyjęła tematykę religijną. Zaliczamy do niej żywoty świętych, lirykę Maryjną, modlitwy, kazania, moralitety, misteria, a także dramat liturgiczny oraz wiersze religijno-dydaktyczne. Do ważnej spuścizny literackiej tej epoki możemy również zaliczyć historiografię, to jest ogół dzieł historycznych. Były to prowadzone przez zakonników i kler katedralny zapiski rocznikarskie, czyli notatki na temat wydarzeń minionego roku oraz kroniki.
Jak widać Kościół miał ogromny wpływ na wszystkie dziedziny sztuki, życia ludzi wieków średnich. Podporządkowana była mu kultura, oświata, filozofia, literatura oraz sztuka. Decydował też o kształtowaniu się nowych cywilizacji, dawał nadzieję, zaspokajał duchowe potrzeby. Mimo, że epoki późniejsze powracają do religijności w żadnej z nich nie odgrywa już ona tak ogromnej roli jak właśnie w średniowieczu.
Bibliografia:
BLOCH MARC, Społeczeństwo feudalne. Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1981, s. 748
MANTEUFFEL TADEUSZ, Kultura Europy średniowiecznej. Wiedza Powszechna. Warszawa 1974, s. 384
MANTEUFFEL TADEUSZ, Historia powszechna. Średniowiecze. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 1998, s. 452
WIERUSZ KOWALSKI JAN, Chrześcijaństwo średniowieczne XI-XV wiek. Krajowa Agencja Wydawnicza. Warszawa 1985, s. 212
6