torów wirusowych należą retrowirusy i adenowirusy. Cząsteczki wirusowe­go kwasu nukleinowego przenoszące odpowiednie geny są tak zmodyfiko­wane, aby nie stanowiły zagrożenia dla życia czy zdrowia pacjenta, a jedy­nie skuteczne narzędzie w rękach badaczy.

Pierwszą próbę somatycznej terapii genowej podjęto w 1980 roku. Lecze­nie tą drogą p-talasemii zakończyło się całkowitym niepowodzeniem. W 1990 roku podjęto terapię 4-letniej dziewczynki z wrodzonym zespołem nabytego niedoboru odporności (SCID). Choroba ta jest wynikiem mutacji w genie kodującym enzym deaminazę adenozynową (ADA). Sklonowany na retrowi-rusie cDNA genu ADA wprowadzono do pobranych poprzednio limfocytów T, a następnie tak spreparowane komórki wszczepiano chorej. Przyjmuje się, że terapia osiągnęła zamierzony cel, chociaż wspomagana była podawaniem chorej preparatów ADA. Od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wie­ku kilka dalszych projektów terapii chorób dziedzicznych znajduje się na eta­pie zaawansowanych prób klinicznych. Prowadzi się próby kliniczne leczenia hipercholesterolemii rodzinnej. Rozważana jest między innymi terapia ze­społu Lescha-Nyhana, hemofilii, dystrofii mięśniowej Duchenne'a i Becke-ra, różnych typów hemoglobinopatii (tab. XVII-4).

W USA, Wielkiej Brytanii i Francji wydano zgodę na badania kliniczne nad terapią genową mukowiscydozy. cDNA genu CFTR wprowadzano w aerozolu do komórek nabłonkowych nosa i dróg oddechowych. Nośni­kiem genu, w zależności od przyjętej formy terapii, były adenowirusy, natu­ralnie infekujące komórki dróg oddechowych lub liposomy.

Nowym „instrumentem", który być może o kolejny krok przybliży mo­ment wprowadzania i stosowania terapii genowej, jest skonstruowanie sztu­cznego ludzkiego chromosomu. Dodatkowy minichromosom, wyposażony w centromer i telomery, zachowując całkowitą integralność w pełni podle­ga procesom replikacji informacji genetycznej. Wraz z kolejnymi podziała­mi jest przekazywany z komórki do komórki. Ten typ wprowadzenia nowej informacji genetycznej do komórki całkowicie eliminuje zjawisko wytwa­rzania bariery immunologicznej, tak charakterystycznej dla wielu wektorów wirusowych. Dotychczasowe dane wskazują, że za pomocą minichromoso-mu można przenosić nawet największe geny człowieka, zapewniając stabil­ną i długotrwałą ekspresję wprowadzonej informacji genetycznej.

Przełamywaniu kolejnych barier technologicznych ograniczających wpro­wadzenie terapii genowej towarzyszy jednak pewien sceptycyzm. Jest on skutkiem śmierci pacjenta uczestniczącego w projekcie terapii genowej nie­doboru karbamoilotransferazy ornitynowej (brak OTC). Jak się okazało, śmierć ta nastąpiła w wyniku uogólnionej reakcji organizmu na białka wek­tora adenowirusowego.

Z mieszanymi uczuciami przyjęto próby leczenia ciężkiego złożonego niedoboru odporności SCID-X (ang. severe combined immunodeficiency). Ta bardzo rzadka postać defektu immunologicznego jest powodowana mu­tacją genu IMD4 kodującego receptor yc cytokiny. Białko to odpowiada za

438

Tabela XVII-4. Wybrane choroby dziedzic²²"⁶' ^{dla Mór}^^ch zatwierdzono badania kliniczne tera,P^M9^enowe'

Nazwa choroby	Gen lub jego produkt	l^iejsce podania	Wektor
Brak al-antytrypsyny	al-antytrypsyna	j 3gi oddechowe	liposomy
Przewlekła choroba ziaminiakowa	p47 (oksydaza)	j^mórki szpiku	retrowirus
Mukowiscydoza	CFTR	j^gi oddechowe	adenowirus, wirus adenosatelitarny, liposomy
Rodzinna hiper-cholesterolemia	receptor LDL	he]patocyty	retrowirus
Niedokrwistość Fanconiego	geny komplementacji grupy C	komórki j^iviotworcze	retrowirus
Choroba Gauchera	glukocerebrozydaza	komórki krwi ob-w0>dowej, komórki krwiotwórcze	retrowirus
Zespól Huntera	sulfataza siarczanu kwasu iduronowego	Unafocyty	retrowirus

Wg H.M. Blau, M.L. Sopringer, N. Engl. J. Med. 19*⁹⁵' ^{3> 33}' ¹²⁰⁴

różnicowanie limfocytów T i NK (ang. n^^{tural m}™)> ^{a w} konsekwencji za barierę immunologiczną organizmu. Bada^ma kliniczne prowadzono począt­kowo na dwóch pacjentach z SCID-X. V^ ^5™ przypadku defekt genu IMD4 był powodowany mutacją nonsens^ ^{w dru}g^im mutacją powodującą przesunięcie ramki odczytu (ang. framesr¹^)- ^w P^cesie leczenia od pa­cjentów pobierano szpik kostny i izolow;^{1110 z me}8⁰ komórki macierzyste (CD34). Komórki te poddawano następr¹"⁵ transdukcji in vitro specjalnie przygotowanym wektorem retrowirusowyrri ^zd°lnym do ekspresji prawidłowe­go białka receptora _Yc cytokiny. „Wyleczor^ie" ^{w ten s}P^osób komórki wprowa­dzono dożylnie pacjentom. Po około 3 mir^siacach zaobserwowano początko­wo pojawienie się odporności komórkowej » ^meco P°^źmeJ " humoralnej. Po upływie roku od terapii genowej limfocyty' Pacjentów wykazywały prawidłową ekspresję receptorów cytokin i funkcje immunologiczne w granicach normy. W wyniku tej genoterapii uzyskano pełną k^orekte fenotypu SCID-X, a pacjen­ci z odzyskaną funkcją układu odpornośr^loweg° °P^{uścui sz}P^ltaL Podobny protokół został zastosowany u kolejnych ⁸ pacjentów. We wszystkich przy­padkach uzyskano rekonstytucję układr¹ odporności. Niestety u dwójki dzieci w ponad rok od wyleczenia niedobc^)ru odporności pojawiły się objawy

439

---