B. Bravo, E. Wipszycka-Bravo, Historia starożytnych Greków, t. 1, Warszawa 1988.
ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE
1. Góry - Grecja Pn. i śr.: Pindos (Smolikas - 2630 m. n. p. m., Olimp - 2986 m. n. p. m.). Grecja Pd.: Parnon, Tajget.
a) góry bardzo wysokie, bardzo duże wysokości bezwzględne, brak rozległych nizin; układ gór: Grecja Pn.: łańcuch Pindosu i góry części pn. - zach.: kierunek Pn. - Pd.; gry na Wsch. od Pindosu: kierunek Wsch. - Zach.; Grecja Pd.: kierunek Pn. - Pd.; nagromadzenie licznych, krzyżujących się łańcuchów górskich daje w rezultacie 13 krain geograficznych izolowanych od reszty kontynentu europejskiego i od samych siebie.
2. Naturalna szata roślinna.
a) pierwotna wielopiętrowość flory: łąki, pola, lasy do granicy śniegu. Drzewa: morwy, dęby zielone, oleandry; obecnie (i w starożytności) lasy zostały wycięte i wyższe partie gór pozbawione zostały gleby.
3. Klimat śródziemnomorski.
a) masy suchego, gorącego powietrza znad Sahary, oraz chłodniejszego i wilgotniejszego powietrza znad Atlantyku, dodatkowo wpływ powietrza znad Bałkanów, M. Czarnego i Azji Mniejszej; duże różnice temperatur pomiędzy latem i zimą: + 28, + 8 (VII, I); duże różnice opadów: VI - IX - okres suszy, XI - III - okres deszczów (gwałtowne ulewy, gradobicia, dotkliwe klęski suszy).
b) jednoroczny okres wegetacji - V dojrzewanie zboża.
c) duże wahania powyższych danych w zależności od wysokości, itp.; trudności w identyfikacji klimatu starożytnej Grecji - ok. II/I tys. p.n.e. ochłodzenie i zwiększenie wilgotności klimatu.
4. Uprawa roli.
a) ograniczenie występowania gleb: niższe partie gór, dolny, równiny Tesalii, Beocji, Lakonii, Messenii; duża ilości gleb słabych, położonych na zboczach; konieczności budowania tarasów, trudności w melioracji na zboczach, łatwiejsze warunki w dolinach i na równinach.
b dwupolówka, motyka, radło/pług (?).
c uprawy: oliwki - oliwa dodatek do chleba, winna latorośl, drzewa owocowe: grusze, jabłonie, migdałowe, figowe; zboża: pszenica, jęczmień.
5. Hodowla.
a) ograniczone warunki paszowe; owce: wełna; kozy: mleko; mało świń; brak bydła rogatego i mało koni; mięso i mleko nie stanowił dużego udziału w diecie Greków.
6. Transport i komunikacja lądowa.
a) warunki terenowe powodują brak dróg (ewentualnie wykute w skale koleiny); kiepskiej konstrukcji wozy, brak chomąta, w użyciu muły i osły; wysokie koszty transportu lądowego: co 480 km (dal ładunku 600 kg zboża) podwaja się cena transportu lądowego, przebycie 120 km lądem kosztuje tyle co przepłynięcie z jednego krańca M. śródziemnego na drugi 9wg. danych z Edyktu cen maksymalnych Dioklecjana z pocz. IV w.); pieszy mógł dziennie przebyć do 35 km, wóz do 70 km, koń do 120 km (brak siodeł, strzemion, podków).
7. Morze.
a) 15 tys. km linii brzegowej, sieć wysp Kreta, Cyklady, Sporady, Dodekanez; maksymalne odległości do 40 km.
b) sezon żeglugi: V - X, stałe wiatry; M. Egejskie jest morzem zamkniętym: prądy morskie wiatry w Hellesponcie (kierunek na Pd.), podobnie w Cieśn. Otranto (wejście na Adriatyk); żegluga kabotażowa, dzienna - orientacja w terenie, zaopatrzenie, bezpieczeństwo - nagłe szkwały, korzyści ekonomiczne - wielokrotny obrót; endemiczne piractwo, również państwowe: Kreta, Etolia, Illiria, Cylicja; trudności ze zdobyciem materiałów na okręty: drewno, len, smoła; prędkości do 6 węzłów, tonaż do 500 ton (przeciętnie do 100 ton).
c) szlaki komunikacyjne: wzdłuż Azji Mniejszej do Egiptu, lub bezpośrednio przez M. śródziemne. Czas podróży: Aleksandria - Messyna: 6 dni (270 mil), Kreta Egipt - 4 dni (310 mil), Tessalonika Askalon - 12 dni (800 dni) - odległości w linii prostej.
d) M. śródziemne i Egejskie nie są dobrze zarybione.
8. Osadnictwo.
a) rozproszone, w miastach duży odsetek ludności zajmującej się rolnictwem; silne kontrasty mieszkańców gór i nizin; gros czasu mężczyzna spędzał poza domem, kobieta przeciwnie.
9. Pożywienie Greków.
a) chleb, oliwki, jarzyny, ser, latem owoce, zima suszone figi, wino, mało mięsa, więcej ryb; kłopoty z opałem; stałe zagrożenie głodem: klęski elementarne, wojny; regulacja handlu zbożem (zakaz sprzedaży poza polis, przymus sprzedaży), konieczność handlu - organizacja dostaw.
10. Metale.
a) Cu - bardzo mało i bardzo kiepska ruda: Macedonia, Tesalia (Othryns), Paros, Syros (Cyklady); import z Pergamonu, Cypru, Etrurii, hipotezy o kontaktach z Siedmiogrodem, Pd. Niemcami; Sn - bardzo mało: Tesalia, brak identyfikacji kierunków importu: Hiszpania, W-y Brytyjskie, Pn.-Wsch. Azja Mniejsza; Fe - bardzo mało i bardzo kiepska ruda: Laurion, Tegea, Lakonia, Syros, Kreta, Rodos; Au - Tracja, Macedonia (Skypte Hale, Pangajon), Sfiros (Cyklady), Thasos; Lidia; Ag - Laurion, Lakonia; Illiria.
JĘZYK
1. Ok. II tys. p.n.e. dochodzi do asymilacji języka indoeuropejskiego z elementami języków nieindoeuropejskich („thalatta”, „thalasa” - morze, sprzęty codziennego użytku, toponimia).
a) źródła do historii języka greckiego: XIV - XII w. p.n.e.: pismo linearne B (tabliczki); VIII w. p.n.e.: inskrypcje, liryka, epika, dokumenty, itp.
b) dialekt achajski - II poł. II tys. p.n.e. - względna jednolitość, lecz w Tesalii ślady istnienia późniejszego dialektu eolskiego, na Peloponezie ślady późniejszego dialektu doryckiego, zachodniego i pn.- zach.
c) I tys. p.n.e.: wyodrębnia się grupa dialektów wschodnich: arkadyjsko - cypryjska - Arkadia, Cypr; eolska - Tesalia, Beocja, Lesbos, Eolida (Pn. Azja Mniejsza); attycko - jońska - Attyka, Jonia, (śr. Azja Mniejsza), Eubea; oraz grupa dialektów zachodnich: dorycki - Peloponez, Doryda (Pd. Azja Mniejsza), Kreta, zachodnia i pn. zachodnia - zach. Grecja, Achaja, Elida.
- problem z klasyfikacja dialektów na grupę wschodnią i zachodnią: przynależność dialektów eolskich: s. 20: gr. wsch.: eolski; s. 77: gr. zachodnia: eolski z Grecji wł.: Beocja, Tesalia.
d) pierwotny dialekt achajski ulega zróżnicowaniu pod wpływem dialektów doryckich i rozpadu cywilizacji mykeńskiej: attycko - joński, eolski, arkadyjsko - cypryjski („najczystszy”), ma również miejsce migracja ludności (XI - IX w. p.n.e.) - ekspansja dialektów zachodnich i wschodnich.
e) język poetycki: „Iliada”, „Odyseja” - tzw. „homerowy” na bazie dialektu jońskiego jest językiem epiki i częściowo liryki. Od V w. p.n.e. kształtuje się język naddialektalny na bazie dialekty attyckiego i jońskiego, w dalszym etapie dojdzie do ukształtowania się „koine”, języka administracji, polityki, literatury.
GRECJA W EPOCE KAMIENNEJ
1. średni paleolit - ok. 100 tys. lat p.n.e., kultury typy mustierskiego i lewaluaskiego (człowiek neandertalski, typ charakterystyczny dla Europy); Neolit - produkcja żywności, pierwotnie bez ceramiki, brak ciągłości z paleolitem i mezolitem. Rozwój żeglarstwa. Chronologia: VII tys. - IV tys.
EPOKA BRĄZU: III tys. p.n.e. - koniec II tys. p.n.e.
1. Chronologia cywilizacji Grecji, Krety, Cykladów: mł., śr., póź. epoka brązu, jest poręczna tylko w odniesieniu do Krety, lecz aktualnie nie ma innej. Chronologia zatomizowana, względna (warstwowa), próby konstruowania chronologii ogólnej, również względnej na podstawie rozpowszechnienia określonych typów ceramiki, budownictwa, konstruowanie chronologii bezwzględnej za pomocą rozpowszechnionych przedmiotów egipskich. Bardzo duże trudności.
2. Nazewnictwo umowne: „Kreteńczycy”. „Minojczycy”, „Mykeńczycy”.
3. Problem zależności: wystąpienie innowacji - efekt migracji, nie jest to zależność stała; po drugie obserwuje się i migrację bez wprowadzenia innowacji.
4. Wprowadzenie innowacji: wytop Cu i brązu - wpływ Azji Mniejszej.
5. Zasiedlanie całości terytorium Grecji.
ŚREDNIA EPOKA BRĄZU: II tys. p.n.e. - 1500 p.n.e.
1. Zmiany w materiale archeologicznym: spadek ilości przedmiotów metalowych, spadek jakości budownictwa, upowszechnienie grobów skrzynkowych, innowacje w dziedzinie ceramiki (tzw. ceramika minojska): doskonała jakość, śliska powierzchnia, szary kolor; zniszczenie wielu skupisk ludzkich. Równoległe w Azji Mniejszej pojawiają się Hetyci (Indoeuropejczycy).
a) stara hipoteza o inwazji nieznanego ludu indoeuropejskiego: późniejsi Grecy (fala jońska, achajska, dorycka). Interpretacja zróżnicowania dialektów.
b) współczesne odrzucenie hipotezy o trzech inwazjach (pokrewieństwo dialektów greckich, ciągłości materiału archeologicznego).
- uznany fakt napływu ludności indoeuropejskiej: III/II tys. p.n.e. - nieznana precyzyjna data, charakter migracji (fale, jednorazowa, itp.), kierunek.
- problem wykorzystywania źródeł mitycznych: stwierdzony fakt fabrykowania mitów na potrzeby ośrodków kultu, rodów arystokratycznych, odległość chronologiczna pomiędzy mitem a opisywanymi zdarzeniami: IX w. p.n.e., V w. p.n.e., czasy rzymskie.
* istnieje prawidłowość w „historii mitycznej”: czas mitów kończy się wraz z powrotem potomków Heraklesa z Dorami na Peloponez, potem następują Wieki Ciemne i od ok. końca IX w. p.n.e. czasy znane już potomnym (historyczne).
* uwaga autorów o konieczności maksymalnego krytycyzmu wobec treści mitycznych.
KRETA: VIII tys. p.n.e. - 1500 p.n.e.
1. Chronologia.
a) najwcześniejsze osadnictwo w neolicie (faza ceramiczna - ok. VIII - VII tys. p.n.e.); rolnicy i hodowcy, ceramika pojawia się ok. V - IV tys. p.n.e., nieznane pochodzenie: Azja Mniejsza, Bliski Wschód?; pokojowy, ciągły rozwój.
b) ok. III tys. lat p.n.e. - hipotezy o migracji lub miejscowej genezie kultury brązu; obok postępów w metalurgii postęp w budownictwie: kompleksy „pałacowe”, groby zbiorowe, brak zróżnicowania majątkowego, wyodrębnienie się grobów rzemieślników. Brak śladów konfliktów zbrojnych.
c) II tys. p.n.e. - ok. 1700 p.n.e.: kompleksy pałacowe w Knossos, Fajstos, Malia; szereg prostopadłościennych brył skupionych wokół dziedzińca, brak murów obronnych. „pałac” pełni funkcję rezydencji, ekonomiczną (warsztaty, magazyny). Nikłe mury obronne. Oryginalność wobec podobnych kompleksów azjatyckich. Wyraźna ciągłość z budowlami wcześniejszymi.
d) ok. 1700 p.n.e. najazd i zniszczenia (Lugiowie ?); okazała odbudowa; kolejne zniszczenia - ok. 1550 r. p.n.e. (wybuch Santorynu), ok. 1500 r. p.n.e. (najazd Greków); odbudowa tylko kompleksu w Knossos, pojawiały się groby i freski mykeńskie, tabliczki z pismem linearnym B; ok. 1380 r. p.n.e. ostateczna zagłada Knossos - powstanie autochtonów (?). najazd Greków (?).
2. Cywilizacja kreteńska.
a) pismo (sylabiczne) linearne A, nieodczytane.
b) ustrój społeczny i polityczny: brak pewnych danych. Nikłe dane mityczne, niepewna interpretacja danych archeologicznych i fresków. Forma monarchii, brak danych na temat typy państwa (jednolite, szereg niezależnych, hegemonia), obecność elit społecznych, zróżnicowanie społeczne. Brak danych na temat organizacji rzemiosła, rolnictwa (pałacowe, niezależne?).
- problem matriarchatu: freski, pieczęcie: motywy kobiece, kult: bóstwa kobiece; prawa miejskie Gortyny z V w. p.n.e. - ślady rodziny matrylinearnej - dziedziczenie w linii żeńskiej. Krytyka koncepcji: konwencja w sztuce i obecność kobiet w sprawowaniu kultu nie musi świadczyć o realiach społecznych (przykład Egipt), brak dowodów na istnienie matriarchatu (nie dowodzi tego istnienie rodziny matrylinearnej).
c) stosunki Krety ze światem zewnętrznym.
- obecność przedmiotów kreteńskich na Cykladach (Melos), wyb. Azji Mniejszej, Syrii, Egipcie (Keftiu - freski z przedstawieniami Kreteńczyków - KSERO s. 55), brak danych wskazujących na ciągłość i bezpośredniość wymiany handlowej (możliwość zdobycia tych przedmiotów na drodze rabunku, itp.). Brak danych na temat organizacji handlu (rola pałacu ?). Wywóz oliwy, przedmiotów metalowych, ceramiki, tekstyliów, przywóz kamieni szlachetnych, Au, papirusu, przedmiotów luksusowych.
- problem thallassokrati - mit o Tezeuszu, królu Minosie, podanie Herodota, Tukidydesa, obecności kreteńskiej faktorii Minoa, znaleziska kreteńskie na archipelagach wysp M. Egejskiego; teza o ekonomiczno - militarnych podstawach ekspansji kreteńskiej (handel); krytyka: brak dowodów na znaczący udział handlu w ekonomice kreteńskiej (analogicznie do innych cywilizacji dominuje rolnictwo), nikłość nadwyżek handlowych; brak zależności typu ekspansja handlowa - ekspansja polityczna i militarna (walka o rynki i surowce), brak obecności problematyki ekonomicznej w założeniach polityki zewnętrznej - nikłość zależności ekonomicznych pomiędzy państwami, autarkia, ewentualnie problem surowców; brak danych o rozbudowanej flocie kreteńskiej; wątpliwość przekazów Herodota i Tukidydesa - ok. 1000 lat różnicy!; faktoria Minoa i obecność wyrobów kreteńskich na okolicznych wyspach wcale nie muszą świadczyć o ekspansji militarnej.
- problem połączenia thallassokrati z piractwem, dominacja polityczna - MOJA WĄTPLIWOŚĆ.
d) religia - brak świątyń: ołtarze, kapliczki na szczytach gór, nad brzegami strumieniu, w gajach; kult bóstw płodności (cyklu wegetacji): bóg - młodzieniec umierający i odradzający się, dominacja bóstw żeńskich, przedstawienia bóstw; kult w formie składania ofiar i darów, obecność kapłanów i kapłanek, procesje.
e) problem sakralnego charakteru monarchii kreteńskiej: teza A. Evansa - tzw. sala tronowa, sakralny charakter, król młodzieniec - cykl wegetacji; krytyka: brak jakichkolwiek dowodów.
f) specyfika fresków w Knossos, Fajstos: brak przedstawień władców, militariów; wydłużone proporcje, płynność linii, bogata kolorystyka, sceny procesji, baśniowe ogrody, tauromachie.
GRECJA MYKEŃSKA: XVI w. p.n.e. - XII w. p.n.e.
1. Odkrycie kompleksów grobowych (groby szybowe i kopułowe m.in. w Knossos), oraz twierdz (Mykeny, Tyryns, Gla (olbrzymia twierdza!), Pylos, Ateny, Teby, Sparta. Kompleksy pałacowe są obwarowane i odizolowane, osadnictwo rozproszone. KSERO S. 71-3.
2. Geneza cywilizacji mykeńskiej.
a) teoria najazdu Achajów uzbrojonych w długie miecze i rydwany. KSERO, S. 81.; teoria grupy najeźdźców; teoria lokalnego rozwoju - mutacja na płaszczyźnie demograficzno-ekonomicznej.
3. Język.
a) pismo linearne B - Knossos, Pylos: głoski, jednolitość. KSERO S. 76.
b) dyskusyjny problem jednolitość: jednolity język skrybów, naddialekt koine, pokrewieństwo z dialektami z i tys. p.n.e.: arkadyjsko-cypryjskim, attysko-jońskim; brak tych podobieństw w grupie dialektów doryckich, pn. - zach., oraz eolskich (Beocja, Tesalia). Wydaje się, że pewne zróżnicowanie musiało istnieć już wtedy.
4. Ustrój polityczny i społeczny.
a) centralna rola pałacu w dziedzinie polityki, ekonomii, kulty, spraw militarnych.
- funkcje polityczne są rozległe, choć brak konkretnych danych.
- do pałacu (monarchy, czyli wanaksa) należała cała ziemia: KOTONA KITIMENA i KOTONA KEKEMENA: pierwsza to działki nadane w zależność od funkcji pełnionej wobec pałacu. Ta druga to ziemia „publiczna”, część z niej należy do DAMOS (ludu), w ramach której wydziela się działki dzierżawne. Brak konkretnych danych; pałac organizuje rzemiosło, dostarcza surowców: monopol na kowali, częściowo na tkaczy, niejasna jest organizacja garncarstwa, produkcja przedmiotów luksusowych; organizuje handel, wyprawy pirackie, najazdy rabunkowe, posiada oddziały najemników.
- poddani chłopi żyją w gminach (?), świadczą na rzecz pałacu w naturze, w robociźnie, służą w wojsku.
- hierarchia społeczna jest określanych przez pełnioną funkcję wobec pałacu, choć istnieje elita HEQUETAI (wojowników walczących na rydwanach). Posiadają oni lepsze nadziały ziemi, obdarzami są drogocennymi podarkami. Prócz tego istnieją tzw. TELESTAI, elita lokalna skupiona wokół KORETERA (namiestnika prowincji), ludność specjalnie związana z pałacem (na przykład wyspecjalizowani rzemieślnicy); gminy chłopskie - DAMOS (pojęcie oznaczające obszar i ludność); brak danych na temat damos i elit społecznych (ich pozycji względem pałacu, stopnia niezależności, itp.); niewolnicy są zatrudniani w rzemiośle, oraz jako służba pałacowa, lecz ich znaczenia jest nieliczne; istnieją niewolnicy świątynni o obdarzani sporymi nadziałami ziemi; analogie z państwem Hetytów.
- sceptycyzm wobec zmilitaryzowanego charakteru cywilizacji mykeńskiej (wnioskowanego m.in. z fresków).
5. Religia i kult.
a) imiona bogów; Zeus, Posejdon, ich odpowiedniki żeńskie, przewaga Posejdona, brak informacji o bóstwach agrarnych, np. Demeter; miejsca kultu: jaskinie, kapliczki, świątynie, składanie ofiar, istnieją grupy kapłanów i kapłanek; rozbudowane pochówki.
6. Stosunki ze światem zewnętrznym.
a) kontakty handlowe Mykeńczyków dość intensywne i regularne: Milet (Azja Mniejsza), Rodos (Dodekanez), Melos (Cyklady), Cypr, Ugarit (Syria), mniejsze z Egiptem (Tell - el - Amarna), ponadto Sycylia, W-y Liparyjskie, Tarent - idące w tysiące znaleziska ceramiki mykeńskiej, imitacje tejże ceramiki. Mykeńczycy na zachodzie i w basenie M. Egejskiego tworzą faktorie lub całe osady. Na wschodzie sytuacja nie jest jasna (wyodrębnione dzielnice?).
b) przedmioty wymiany: metale Cu (Cypr, Siedmiogród?), Ag (?), Sn (Syjam, Kornwalia?), Au (Egipt, Azja Mniejsza); przedmioty luksusowe - broń, ozdoby, tkaniny, kość słoniowa - Bliski Wschód w zamian za oliwę, wino, pszenicę, wyroby rzemieślnicze znajdują zbyt na zachodzie i w Azji Mniejszej.
c) problem Imperium mykeńskiego: termin „Ahhijawa” - teksty hetyckie z XV - XIII w. p.n.e. - potężne państwo w rejonie Azji Mniejszej lub Grecji kontynentalnej (?); identyfikacja z Achajami, bądź z Trojańczykami; brak dowodów na istnienie jednolitego imperium mykeńskiego w świetle danych archeologicznych.
7. Upadek świata mykeńskiego.
a) najazd ludów morza - ok. XIII - XII w. p.n.e. - upadek Troi, Hetytów, Alalach, Ugarit, najazd na Egipt, upadek ośrodków kultury mykeńskiej. Najazd Akaiwasza, Danuna (Dana); mit o powrocie potomków Heraklesa z Dorami na Peloponez.
- dane archeologiczne: liczne pożary (Mykeny, Pylos, Tyryns), zanik bogatych pochówków, wyludnienie np. Messenii, pojawienie się elementów kultury mykeńskiej na Cyprze, Cylicji, Achai, Kefallenii (ucieczka?), stopniowe zmiany w materiale archeologicznym: nowe miecze, fibule, sztylety, włócznie, pochówki; układy dialektów, ich filiacje.
b) problem wojny trojańskiej: dane archeologiczne: Troja I ok. III tys. p.n.e. - Troja VI ok. 1300 r. p.n.e. - brak śladów pożarów. Troja VII a zniszczona przez najazd (ok. 1200 r. p.n.e.), warownia i miasto dość ubogie, w jego obrębie znaleziono ceramikę mykeńską; brak rozstrzygnięć odnośnie autorstwa najazdu (Mykeńczycy, Frygowie, nieznane ludu morza?).
c) problem najazdu Dorów: teoria o najeździe zbrojnych w żelazo Dorów znad Dunaju (zmiany w materiale archeologicznym, przewaga militarna, odrębność dialektów); teoria o najeździe Dorów z greckiego kręgu kulturowego (Doryda?): brak podstaw o odrębności materiału archeologicznego: występowanie nowych typów mieczy można wytłumaczyć ewolucja typów znanych już z epoki mykeńskiej, brak jest tego typu mieczy w znaleziskach z Grecji Pn. Samo rozpowszechnienie fibul nie świadczy o przybyciu nowego ludu - miejscowa innowacja jakże potrzebnego przedmiotu codziennego użytku. Bardzo mała ilość włóczni i sztyletów, nie znalezionych w dodatku na obszarach mykeńskich. Dane archeologiczne nie wskazują na zasadnicza odmienność przybyszów, raczej na niższą jakość, lecz nie zasadnicza odmienność; brak uzbrojenia w żelazo, centra innowacji żelaznej: Azja Mniejsza (Pn. - Wsch.), a nie nad Dunajem; dane mityczne również wskazują na jedność kulturową miejscowych i przybyszów; pokrewieństwa pomiędzy dialektami wskazują również na współistnienie miejscowych i przybyszów.
d) teza o braku migracji - niepokoje wewnętrzne, bunty; wskazanie na „braki” demograficzne ewentualnych doryckich najeźdźców, wskazanie na zróżnicowanie dialektów już w okresie mykeńskim (język tabliczek to język skrybów, bądź naddialekt).
- krytyka: wątpliwości co do danych demograficznych (wyludnienie Grecji), dane o migracji lepiej tłumaczą zróżnicowanie dialektów (np. ucieczka Achajów), przetrwanie dialektów achajskich powinno świadczyć, że nie było to tylko wąska elita usunięta przez swoich podanych.
WIEKI CIEMNE: XII w. p.n.e. - IX w. p.n.e.
1. Chronologia (wg. ceramiki): XII - X w. p.n.e.: okres protogeometryczny; X - IX w. p.n.e.: okres geometryczny; I poł. VIII w. p.n.e.: okres dipyloński (znaleziska na cmentarzu w Atenach).
2. Początkowe wyludnienie, np. Lakonia, Messenia; ciągłość osadnicza w Attyce; kolonizacja wybrzeży Azji Mniejszej (od X w. p.n.e.) : Eolida, Jonia, Doryda; nieliczne lub żadne kontakty z basenem M. śródziemnego; upowszechnienie się technologii zastosowania żelaza, ok. 1050 - 700 p.n.e., recepcja z Azji Mniejszej (Armenia).
OKRES ARCHAICZNY: VIII - VI w. p.n.e.
1. Powstanie alfabetu głoskowego (fonetycznego).
a) dane Herodota o Fenicji, obecnie przeważa teza o zachodniosemickiej genezie, przekazanie w Al - Mnie nad Orontesem (?), wybrzeża Azji Mniejszej (?), Kreta (?).
- zabytki z poł. VIII w. p.n.e., naczynia z Aten, czara Nestora z Pithekussaj (k. Neapolu), podobieństwo alfabetu greckiego do fenickiego z XI w. p.n.e.
- dodanie do alfabetu semickiego samogłosek i dyftongów. Typ zach. (recepcja Rzymian - łacina), oraz wschodni: Jonia, Peloponez, Attyka, Megara - współczesny alfabet grecki.
2. Powstanie pisanej literatury greckiej.
a) „Iliada”, „Odyseja” - poematy epickie pisane heksametrem w dialekcie jońskim (języku poetyckim): metrum, związki frazeologiczne, frazy, powtarzalność tych związków i fraz, mnogość epitetów, podniosły styl, tematyka heroiczna: wojny, uczty, polowania, opis bohaterskich czynów i wydarzeń związanych z bogami i herosami.
- konstrukcja „Iliady”: konflikt Agammemnona z Achillesem; konstrukcja „Odysei”: wątek powrotu Odyseusza do domu, równolegle do niego opis wydarzeń w Itace, podróże Telemacha, wizyta Odysa w świecie zmarłych i inne.
- spór o autorstwo „Iliady” i „Odysei”: XVIII w. - odrzucenie autorstwa Homera: niekonsekwencje w treści, założenie o powstaniu poematu w czasach niepiśmiennych (brak możliwości stworzenia tak ogromnego dzieła przez jedną osobę). Redakcja poematów za Pizystrata (VI w. p.n.e.); badania struktury utworów dawały podstawy pod hipotezy o kreującej i unifikującej bądź czysto zbiorczej (formalnej) roli redaktora (redaktorów); badania współczesne nad konstrukcje i tematami poematów (uwzględniające inne bliższe nam swym powstaniem poematy epickie) wykazały, że niektóre elementy poezji ustnej (formułki - stałe zwroty i słowa, stała tematyka, surowa rytmika i dopasowanie do niej formułek, ale już niejednocześnie brak zwartości konstrukcji i wielowątkowość, podatność na zmiany w granicach stylu i tematyki) są obecne w poematach, co pozwala na przypuszczenie, iż został a ona szeroko wykorzystana w tworzeniu „Iliady” i „Odysei”, wszelako nie wyczerpuje to natury tych poematów: zwarta konstrukcja, kunszt intelektualny i artystyczny, wielowątkowość; data powstania „Iliady” i „Odysei”: pierwszy poemat - VIII w. p.n.e., drugi kilkadziesiąt lat później - przełom VIII/VII w. p.n.e., obszar dialekty jońskiego (attyka, Eubea).
* podwójne autorstwo: różnice tematyki: „Iliada” - epos heroiczny, podniosły język, „Odyseja” - epos tematyka i językiem bardziej zbliżony życiu codziennemu, akcentowanie moralnej odpowiedzialności bohaterów za swoje czyny, nacisk na konieczność przestrzegania norm religijnych, których gwarantami są bogowie. Oba poematy powstały przy wykorzystaniu epizodów obecnych w poezji ustnej, stąd niekonsekwencje.
- problem istnienia tzw. świata homeryckiego: cywilizacja mykeńska, Wieki Ciemne, okres archaiczny, ogromne kłopoty z oddzieleniem tych warstw (brak materiału porównawczego).
- kulturotwórczy rola poematów: wzorce postępowania - ideał bohatera (arystokraty), pociągający nie tylko dla arystokratów. Wzorce religijne. Wysublimowana rozrywka.
3. Powstanie polis.
a) społeczeństwo polis czasów archaicznych.
- I poł. VIII w. p.n.e. - pierwsze ślady archeologiczne poświadczające powstanie polis: mur, świątynia, agora, niekoniecznie musi istnieć zwarta zabudowa (przykład Starej Symyrny w Jonii), wielu mieszkańców polis żyje poza miastem na okolicznych wsiach. Wielu mieszkańców miasta to rolnicy. Powstanie polis nie zawsze dokonuje się na drodze synojkizmu, często miasta powstają na nowym korzeniu.
- struktura społeczna: wolni, niewoli; polis jest WSPÓLNOTĄ OBYWATELI, w której istnieją silne podziały społeczne (majątkowe) będące jednak podrzędnymi w stosunku do polis jako wspólnoty obywateli; aristoi (agathoi), kakoi; dążenie aristoi do dominacji, lecz nie indywidualnej, co grupowej (oligarchicznej), przy czym słabo rozwinięta jest świadomości grupowa aristoi jako arystokracji odrębnej wobec reszty ludności; przedziały społeczne, choć są wyraźne to jednak nie zamykają szans kariery dla kakoi (możliwość wejścia w szeregi aristoi, lecz i spadku); polis jest wspólnotą polityczna, kulturową (podobne wzorce zachowania, aspiracji), religijną (wspólny kultu i opieka boga - opiekuna polis, wspólnego przodka), oraz militarną.
* fyle (plemię, rasa) - trzy, cztery fyle oparte na fikcyjnym pokrewieństwie - podział użyteczny na potrzeby polityczno-administracyjne, militarne, kultowe; fratrie (mniejsze niż fyle) - oparte na fikcyjnym pokrewieństwie, kultu przodka; przynależność do fratrii oznaczała posiadanie obywatelstwa; w ramach fratrii istnieją patroi, grupa bogatych rodzin i ich zwolenników - monopolizacja kultu, decydujący głos w przyjmowaniu nowych członków do fratrii; w Atenach w V-IV w. p.n.e. istniały także genos; przynależność do fyl i fratrii był dziedziczna.
- modele polis: wspólnota polityczna: Zgromadzenie (rozstrzyganie w najważniejszych sprawach, brak precyzyjnie określonych kompetencji: wojna, pokój, kontrola urzędników, i inne); Rada (przygotowywanie wniosków dla Zgromadzenia), wybór, losowanie, wejście z mocy pełnienia wcześniej urzędów; urzędnicy (roczna kadencja, wybór uwzględniający urodzenie, majątek, osobistą popularność kandydata); brak stałej biurokracji i armii; silna rola Zgromadzenia, rozwinięta demokracja bezpośrednia; elementem podkreślającym wspólnotowość polis są liturgie, czyli finansowanie spraw publicznych przez bogatych, stanowiące źródło społecznego uznania i prestiżu; sytuacja wewnętrzna polis stale obfituje w konflikty polityczne, rywalizację pomiędzy frakcjami, banicje, konfiskaty mienia, wojny domowe, zabójstwo polityczne, przewroty; konflikty toczyły się również pomiędzy polis o hegemonię, istnieje przy tym poczucie wspólnoty panhelleńskiej; wspólnota kulturowa: dążenie do uwolnienia się od przymusu pracy fizycznej i zarobkowej (ideał arystokratów): polityka, sport, wojna, polowania, itd.; uznanie dla sprawności wysławiania się, przekonywania (zwięzłość, jasność, efektowność), powszechne zainteresowanie sprawami publicznymi; wspólnota ziemi i kultu - obywatel polis powinien posiadać ziemie w jej obrębie (potem przestaje to być koniecznością), oraz ojca obywatela, matka niekoniecznie musi być obywatelką; posiadanie ziemi w obrębie polis należy tylko do jej obywateli; wspólnota kultu: odpowiedzialni za kult zbiorowy są urzędnicy polis. Opieka patronów polis ogranicza się do obszaru polis. Nosi ona charakter grupowy nie zaś indywidualny.
- wolni stale zamieszkujący polis, lecz bez praw obywatelskich to metoikos (stali mieszkańcy objęci opieka prawa, płacący podatki i powoływani pod broń), pozostała ludność wolna zamieszkująca polis to xenos (również objęci, choć mniejsza opieką prawną ze strony polis); istnieją również theci, tzw. ludzie luźni, zdeklasowani, o trudnej do prześledzenia genezie, zatrudniani jako najmici w majtkach aristoi.
b) przyczyny ukształtowania się polis: brak zagrożenia zewnętrznego, ukształtowanie terenu wpływało na mały rozmiar poszczególnych polis; względnie małe przedziały majątkowe po części tłumaczą genezę polis jako wspólnoty obywateli pomimo różnic pomiędzy nimi; brak danych na pełne wyjaśnienie genezy polis.
c) polis czasów archaicznych.
- dominacja bogatych rodzin (polityczna, militarna, kultowa) - aristoi, jednowładztwo zanika bez większych konfliktów (pozostaje tytuł basileusa); podstawa materialna aristoi są posiadłości ziemskie uprawiane przez zależnych chłopów i niewolników, istnieje przy tym tendencja do ekspansji terytorialnej kosztem drobnych rolników pozbawiając ich przy tym ziemi, bądź uzależniając (długi); także handel winem, zbożem, oliwą, importują wyroby rzemieślnicze, broń, przedmioty luksusowe; starają się powiększyć swój majątek, jego źródłem mogą być również wojny; aktywny udział w kolonizacji, co również może być dla nich źródłem majątku i społecznego uznania, oraz faktycznej władzy.
* przeznaczeniem aristoi jest dominacja (brak jest przy tym ścisłych powiązań typu patron - klient, charakterystycznych dla starożytnego Rzymu), powiązani są oni ze sobą związkami krwi (małżeństwa, nie tylko w obrębie polis!); tendencja do rywalizacji w środowisku samej arystokracji, lecz jest ona postrzegana jako brak umiaru, pycha i nieumiarkowana żądza władzy, jest to przekroczenie praw polis sankcjonowanych przez bogów; walki o władzę kończyły się często upadkiem całych rodzin arystokratycznych, których miejsce zajmują inni; styl życia odzwierciedlający zamiłowanie do indywidualizmu i dominacji: udział wywodzących się z arystokratycznych rodzin jeźdźców na wojnach - okazja do zademonstrowania indywidualnej odwagi; upodobanie do luksusu, subtelnych, wyrafinowanych, a umiarkowanych rozrywek - sympozjony, demonstrowanie publiczne swoich upodobań, uprawianie sportu: rywalizacja, doskonałość; polowania.
* większość wolnych obywateli to drobni rolnicy, zatrudniający czasami do kilku niewolników, często uzależnieni od pomocy aristoi i zwykle popadający w długi i uzależnienie od nich; istnieją pośród nich grupy bardzo energiczne: kolonizacja, handel, najemnictwo, prące do zmian politycznych i społecznych; brak danych o rzemieślnikach.
* niewolnicy: własna działki, rodziny, zatrzymują nadwyżki dla siebie, dziedziczą w praktyce uprawiane przez siebie majątki, odstępując swoim właścicielom od 1/6 do 1/2 plonów, świadczą również robociznę, ze strony aristoi uzyskują w trudnych okresach pomoc; pod opieką prawa, nie mogą być sprzedani bez gruntu, mogą odwołać się do sądu i świadczyć zeznania; własny kultu i obyczaje; grupa niewolnej służby i u bogatych i u biednych; w Atenach, Kyrenie, Syrakuzach dochodzi do emancypacji zależnego chłopstwa (wolni dzierżawcy), części z nich staje się obywatelami; słaby udział w rzemiośle i rolnictwie; źródła niewolników: wojny, długi, handel.
- problem istnienia zależnego chłopstwa: wniosek na zasadzie prawdopodobieństwa: kto miał uprawiać ziemie aristoi? wolni dzierżawcy - nieprawdopodobne ze względu na pozycję aristoi, niewolnicy - tylko w wyjątkowych przypadkach masowe zastosowania niewolników, stąd zostają tylko zależni chłopi poświadczeni w źródłach archaicznych i klasycznych; silnie izolowani od wolnych chłopów, nie należą do wspólnoty politycznej, są skazani na pracę fizyczną.
- problem wspólnoty rodowej - założenia metodologii ewolucjonizmu struktur społecznych, koncepcja Grota (analogie do klanów szkockich), F. de Coulanges'a, L. Morgana; ród: grupa społeczna (związek kilku rodzin) pełniąca funkcje państwowe przed faktycznym powstaniem państwa, oparta przede wszystkim na więzi pokrewieństwa (realnego, mitycznego), wspólna ziemia, lub dobra dziedziczone w ramach rodu; małżeństwa zawierane w ramach rodu; wspólne nekropolia; kult zmarłych przodków i przodka założyciela; prawo do obrony i pomocy (solidarności rodowej) - brak tego typu rodów w źródłach greckich.
* w Atenach istnieją genos (wspólna genealogia), istnieją orgeones (nowa elita) tworzone w ramach fratrii dla umocnienia pozycji danych rodzin, opierające się jak można wywnioskować na więzach rodzinnych („homogalaktos”); nie są to organizacje charakterystyczne dla całej społeczności, lecz dla wybranych rodzin; poświadczone tylko dla Aten; odrzucenia hipotezy o niezbywalności ziemi rodowej, marginalne ustawy (na okoliczność przypadków specjalnych: kolonizacja, zamieszki społeczne) ograniczające lub zakazujące sprzedaży ziemi: ustawodawstwo Solona, Lokry Epizefyryjskie (polis w pd. Italii); poświadczenie istnienia gruntów w ramach rodziny określanych jako ojcowizna i ziemia nabyta; pierwszej nie wypadło sprzedawać (materialne zabezpieczenie rodziny, groby przodków).
4. Wielka kolonizacja.
a) migracje Greków do krain ze reguły o tym samym klimacie, odtwarzanie warunków i stylu życia charakterystycznego dla poprzedniego miejsca zamieszkiwania - budowa polis, nowa apoikia (gr. osada założona daleko od miejsca zamieszkania) utrzymywała więzy z metropolią (kult, przyjazne stosunki, rozsądzanie sporów).
- proces dobrze udokumentowany dzięki archeologii i źródłom pisanym; nowe odkrycia zasięgu greckiej kolonizacji w pn. Italii i Syrii korygują nieco wcześniejsze wyobrażenia na temat kierunków i intensywności greckiej kolonizacji.
- rodzaje kolonii: niezależne polis z własnym obywatelstwem, oraz emporoin (port handlowy, faktoria), którego mieszkańcy zachowują obywatelstwo metropolii, zarządzany przez urzędników przysłanych z niej.
- proces zakładania kolonii: grupa pionierów (oikistes, oraz kilkuset mężczyzn) po zasięgnięciu opinii wyroczni w Delfach (potwierdzenie trafności dokonanego uprzednio wyboru, bądź wskazanie kierunku poszukiwań) udaje się w podróż (poszukiwania obszarów żyznych, obfitych w wodę i z dostępem do morza; w wypadku penetracji obszarów nieznanych wyrusza uprzednio mało liczna grupa zwiadowców; po znalezieniu korzystnego miejsca ruszają kolejne fale „kolonizatorów”, także z innych polis; do momentu osiągnięcia stabilizacji wielka rolę sprawuje oikistes, wszelako zawsze musi z niej zrezygnować na rzecz tradycyjnego ustroju polis; w momencie założenia nowej kolonii następuje równy podział działek, wszelako mogą od razu istnieć grupy zależnych chłopów, przybyłych tu wraz ze swoimi panami.
* założenie kolonii nie musi przebiegać w wyniku konfliktu zbrojnego z tubylcami, zwykle też ma miejsce wymiana handlowa pomiędzy nimi a mieszkańcami nowego polis. Powoduje to hellenizację (i umocnienie) miejscowej elity zainteresowanej wymianą z Grekami.
b) przyczyny kolonizacji są złożone i nie poddają się periodyzacji.
- ekonomiczne (klęski elementarne): poszukiwanie surowców (metali), wyrobów rzemieślniczych, zboża; brak jednoznacznych dowodów na demograficzną presję oraz chęć ekspansji handlowej jako przyczyn kolonizacji; polityczne (przykład Tarentu założonego przez Spartan - zrodzony z nieprawych związków, w czasie gdy Spartiaci walczyli na wojnie messeńskiej), walki pomiędzy frakcjami owocujące w banicjach, itp.; społeczne: pragnienie awansu społecznego (prestiżu), poprawy bytu materialnego i pozycji społecznej.
c) najważniejsze metropolie: Chalkis, Eretria, Korynt, Megara, Fokaja, Milet, słaby udział Aten pomimo zaawansowanego rozwoju.
d) obszary kolonizacji: Italia: metale (Fe, Cu, Sn?), wyroby rzemieślnicze, luksusowe; Pitthekusaj- pocz. VIII w. p.n.e. - szlak handlowy z Etrurii, Italii pn. i śr. (Cu, Sn ?), w jej miejsce założono później Kyme; Sycylia - Syrakuzy, podbój lokalnych plemion ( np.Elimów) - Wielka Grecja - pd. Italia; wybrzeża Adriatyku - Adria, Spina (ujście Padu); Morze Czarne, Morze Marmara (Propontyda): metale (Ag, Au, Fe), ryby, zboże, drewno, Kolchida, konflikty z Kimmeryjczykami, Trakami, Scytami, Frygami - odmienne warunki klimatyczne, inne ukształtowanie powierzchni (wielki rzeki, równiny); Bliski Wschód: metale (Fe), towary luksusowe (pachnidła, purpura), wyroby brązowe, Al-Mina nad Orontesem, Naukratis w Egipcie (port handlowy) - odmienne warunki kolonizacji, silne organizmy państwowe w Egipcie, Syrii, Fenicji, stąd brak zakładania niezależnych polis (konieczność uznania zwierzchnictwo innych państw, dzielnice greckie w obcych miastach, itp.); wybrzeża Galii i Hiszpanii: metale (Ag), Massalia, Alalia, znakomite dochody Massalii (k. VII w. p.n.e., Fokaja) na handlu srebrem z Tartessos (niski ceny zakupu).
e) przyczyny zahamowania kolonizacji - pocz. V w. p.n.e.: rozwój rzemiosła, handlu - rozładowanie napięć społecznych, zorganizowane dostawy zboża; związanie się obywateli z polis, zahamowanie konfliktów wewnętrznych (obalenie tyranii, upowszechnianie się demokracji), opór Kartagińczyków na Zachodzie (?).
f) skutki kolonizacji.
- wzrost zamożności kolonii i metropolii (handel), paradoksalnie nasilenie konfliktów w polis - walki o władzę wynikłe z dużej ruchliwości społecznej i możliwości awansu, rozładowywane po część właśnie dzięki kolonizacji; hellenizacja ludów tubylczych (Scytowie, Etruskowie); rozszerzenie greckich horyzontów, nowe odkrycia, ruchliwość społeczna sprzyjały kwestionowaniu autorytetów, krytycyzmowi, porzucaniu świata mitycznego.
g) problem ekonomicznych przyczyn kolonizacji.
- przyczyny i przebieg kolonizacji rozpatrywany jako dążenia klas rzemieślniczych i kupieckich do poszukiwania nowych źródeł surowców i przede wszystkim nowych rynków zbytu, konflikty pomiędzy polis mają naturę rywalizacji ekonomicznej.
- przyczyny kolonizacji rozpatrywane przede wszystkim jako dążenie drobnych rolników do zdobycia ziemi.
- opinia E.W.-B. i B.B.: przyczyny ekonomiczne: ziemia, surowce, wyroby rzemieślnicze; słabe utowarowienie gospodarki polis (uzależnienie produkcji rzemieślniczej od „kolonialnych” rynków zbytu), niska konkurencja - brak podstaw do stałej rywalizacji gospodarczej; brak zwartych i silnych grup rzemieślniczych i kupieckich świadomych swoich interesów klasowych, walczących o władze z aristoi; dominują aristoi.
h) problem rywalizacji z Fenicjanami.
- hipoteza o konflikcie handlowym pomiędzy Fenicjanami a później startującymi do konkurencji z nimi Grekami; odrzucenie pierwszeństwa Fenicjan (wymiana z Syrią już w Wiekach Ciemnych), krytyka koncepcji rywalizacji Fenicjanie (grupa jednolita, świadoma swoich interesów) kontra Grecy; brak podstaw ekonomicznych i społecznych, a przede wszystkim źródłowych.
i) problem wpływu kolonizacji na strukturę własności ziemi i upraw w Grecji.
- pogląd o napływie taniego zboża z kolonii, ruina drobnych rolników niezdolnych do stawienia czoła takiej konkurencji, przestawienia się na produkcje oliwek i winorośli aristoi, zagarnianie ziemi drobnym chłopom.
- brak źródeł o ograniczaniu upraw zboża na rzecz oliwek i winnej winorośli (uprawy oliwek nie muszą prowadzić do ograniczenia uprawy zboża - uprawa pod oliwki gruntów gorszych, wysiewanie zboża pomiędzy uprawami oliwek. Żadne polis nie może sobie pozwolić na uzależnienie się dostaw zboża z kolonii (niedoskonały transport); odrzucenie tezy o silnym urynkowieniu gospodarki greckiej - zależności produkcji zboża od cen; dominuje gospodarka naturalna; brak dowodów na jednolitą (niższą) cena zboża produkowanego w koloniach.
5. Nowe zjawiska w życiu społecznym i w systemie sprawowania władzy - VII - VI w. p.n.e.
a) reforma militarna (VII w. p.n.e.) - powstanie falangi.
- ciężkozbrojny wojownik (hoplita) walczący w spoistym, rozwiniętym szeregu (szyk płytki); celem starcia jest przepchnięcie szeregu przeciwnika i jego przerwanie; dyscyplina, spokój, umiejętność współdziałania w oddziale, brak możliwość demonstracji indywidualnego męstwa (zarówno w roli wojownika, jak i wodza, walczącego po wydaniu dyspozycji w szeregu hoplitów), ujednolicenie ról militarnych (spadek roli arystokratów), nacisk w wychowaniu młodzieży na przygotowanie do roli hoplity.
- brak jednoznacznych rozstrzygnięć co do genezy falangi (niedostosowanej do warunków naturalnych w Grecji) - innowacja arystokratów (?), kakoi (?), stopniowość ewolucji, czy brak możliwości jej wystąpienia.
b) aktywizacja kakoi, zależnego chłopstwa, kolonizacja (zwiększenie ruchliwości społecznej).
- walka o spisanie praw, prawodawcy (Zeleukos - Lokry Epizefyryjskie, ius talionis, poł. VII w. p.n.e.; Charondas - Katana; Drakon - Ateny, ograniczenie wendetty - wyroki śmierci z decyzji sądu - rozróżnienie pomiędzy zabójstwem umyślnym i nieumyślnym, „prawa pisane krwią”, 621 r. p.n.e.).
c) tyrania - hetycki termin „tarwanas” - „namiestnik króla”, próby znalezienia genezy terminu w języku lidyjskim, językach semickich, do poł. V w. p.n.e. skojarzenia pozytywne.
- tyrani wywodzą się z arystokracji, a jednocześnie są z nią skonfliktowani; pojawienie się tyranów jest równi ległe z pojawieniem się falangi i występują oni w polis rozwiniętych gospodarczo (kupcy, rzemieślnicy, duża ruchliwość społeczna); grupa ajsymenetów - tyranów z wyboru - rozjemców, kodyfikatorów prawa, mężów opatrznościowych.
- propaganda tyranów: organizacja wielkich budowli: wodociągów, murów, świątyń, ołtarzy (zatrudnienie i prestiż); organizacja i występy w igrzyskach (hodowla rumaków), wystawny tryb życia (nagłaśnianie uroczystości rodzinnych - śluby, pogrzeby, narodziny (tyran Sykion Klejstenes zaprosił zalotników swojej córki na całoroczne ucztowanie by dopiero na zakończenie poinformować ich o wybraniu męża swojej córki); skupiania wokół siebie poetów, artystów; inicjowanie kultów i uroczystości religijnych (poparcie dla kultu Dionizosa, dobre stosunki z Delfami).
- koniec tyrani jest spowodowany kontrakcjami arystokracji i uaktywnieniem Zgromadzenia.
- tyrani Koryntu - rządy oligarchii Bakchidów (endogamia) zakończone przez spokrewnionego z nimi przez matkę Kypselosa - wprowadzenie tyranii, poparcie ludu, wygnanie Bakchidów (poł. VII - poł. VI w. p.n.e. ); wprowadzenie na krótko podatku bezpośredniego - 1/10 dochodów; Periander, syn Kypselosa: wymoszczenie Istmu Korynckigo drewnem, kolonizacja - obszar pd. Illirii - złoża Ag.
- tyranii Syrakuz - próby opanowania Sycylii przez Gelona (II poł. VI w. p.n.e. ) i Hierona (do I poł. V w. p.n.e. ); konflikt z Kartaginą - Himera - 480 r. p.n.e. - porażka Hamilkara; specyfika tyranii: obalenie władzy ludu, wielka armia, ekspansja.
d) pieniądz.
- środki płatnicze przez wynalezieniem pieniądza: prapieniądze: rożna żelazne (obolos, drachma), kawałki metalu, monety prywatne - wytłoczone znaki pochodzenia.
- pojawienie się pieniądza - Lidia: duże zasoby Au, Ag, elektronu, pierwsze monety - pocz. VII w. p.n.e., pierwsze złote, lub srebrne monety - poł. VI w. p.n.e.; Persja: złote darejki, srebrne siglosy bite na potrzeby opłacania najemników greckich; szybkie upowszechnienie się wśród greckich polis: drachma (6 - 8,6 g Ag), Argos, Egina - ok. 580 r. p.n.e.
- przyczyny powstania pieniądza: ekonomiczne - konieczność wynalezienia narzędzia dostosowanego do potrzeb rosnącej wymiany handlowej; zakwestionowanie teorii „ekonomicznej” - brak monety zdawkowej (drobnej), ograniczony zasięg wymiany handlowej (stąd monety o dużej wartości są również mało praktyczne); na Wschodzie przy rozwiniętej wymianie handlowej i zaawansowanych operacjach pieniężnych (banki, kredyt) nie wynaleziono monet; teoria społeczno - polityczna: konflikty polityczne w polis archaicznych, żądania redystrybucji mienia - pieniądz jest bardzo dobrym narzędziem do równego rozdziału własności w polis, poza tym jest również symbolem jej niezależności.
* krytyka pewnych argumentów teorii o społeczno - politycznym pochodzeniu pieniądza - istniał handel dalekosiężny - brak bezpośrednich dowodów w postaci ceramiki korynckiej w Massalii podważa się twierdzeniem o konieczności częstego obrotu (towary z jednego miasta są sprzedawane w następnym itd.).
6. Sparta.
a) nikłość źródeł do historii Sparty archaicznej, która nie różniła się w tej epoce od pozostałych polis.
- brak źródeł, mitologizacja ustroju spartańskiego w epoce klasycznej (harmonia, przeciwstawianie Atenom, doszukiwanie się pradawnych korzeni instytucji spartańskich, by uzyskać w ten sposób ich sankcję - okres konfliktów społecznych w Sparcie - III w. p.n.e.
b) obszar - Lakonia - ok. 1,1 tys. km, dolina Eurotasu, pasma górskie Tajgetu i Parnonu.
- podbój Messenii - ok. 3,3 tys. km.
c) ogólne wiadomości: Spartiaci, periojkowie - Lacedemończycy, heloci; duże zaludnienie w epoce mykeńskiej, spadek w XIII/XII w. p.n.e., pojawienie się Dorów (nomadów, pasterzy), zmiany w VIII/VII w. p.n.e. - pojawienie się arystokracji (przedmioty luksusowe: wyroby brązowe - czary, kratery, wyroby z kości słoniowej, upadek obróbki brązu - VI w. p.n.e., ceramiki lakońskiej - V w. p.n.e.
d) początki Sparty - koniec IX w. p.n.e. - synojkizm 4 wsi nad Eurotasem (potem dochodzi jeszcze jedna); brak koncentracji osadnictwa i kultu.
- inwazja na Messenię: I wojna messeńska - II poł. VIII w p.n.e., II wojna messeńska - II poł. VII w. p.n.e.
- próby podboju północnej części Peloponezu: nieudana inwazja na Argos i Arkadię; powstanie Związku Peloponeskiego - luźny sojusz wojskowy.
e) „Sparta staje się Spartą” - reforma hoplicka (powstanie falangi) - I poł. VII w. p.n.e.: pozbawienie władzy arystokratów; podział ziemi; militaryzacja społeczeństwa, zawieszenie ekspansji kolonialnej - II wojna messeńska - świadomości zagrożenia; Tarent - VII w. p.n.e.
- 10 tys. Spartiatów, 40 tys. wszystkich obywateli Sparty.
f) ustrój społeczny Sparty - homoioi.
- równe działki przydzielane najstarszemu synowi (potem dopuszcza się i córki), niezbywalność ziemi i helotów; zakaz używania monet srebrnych i złotych; niemożność zachowania pełnej równości majątkowej: liczba synów, istnieją działki poza nadziałami; dziedziczne użytkowanie, zakaz alienacji.
- surowe wychowanie - agoge: selekcja niemowląt (starcy); pocz. - 7 lat - różne etapy wychowania zbiorowego kładącego nacisk na sprawność fizyczną, umiejętność posługiwania się bronią i walki w szyku hoplitów, hart ducha i mężne znoszenie cierpienia, rywalizację; pełnoprawność - 20 lat, syssytia - wspólne posiłki; wspólne zamieszkiwanie w koszarach, prawo do zamieszkania we własnym domu - 30 lat; służba wojskowa do 60 roku; zależność od grupy - brak życia prywatnego, ograniczoność horyzontów.
- Spartiaci: hippeis: elita młodzieży służąca przy królu, pochodząca z rodzin zamożnych; hypomeiones - Spartiaci bez środków na opłacenie syssytii; tresantes - tchórze; względnie wysoka pozycja kobiet: samodzielność ekonomiczna, możliwość uczestnictwa w zgromadzeniach publicznych, możliwość uprawiania sportu, nacisk na macierzyństwo.
- heloci: brak jasnej genezy: ludność sprzed najazdu doryckiego, uzależniona ludność dorycka, efekt degradacji drobnych chłopów, przywiązanie do ziemi, niezbywalność, brak możliwości wyzwolenia, dla części helotów istnieje możliwość awansu (i wyzwolenia) - za zasługi w walce („giermkowie”, lekkozbrojni), krypteja - coroczne wypowiedzenie wojny.
- periojkowie: autonomiczne gminy pod nadzorem urzędników spartańskich; założone, bądź istniejące z dawien dawna; handel, rzemiosło; służba w oddziałach lekkozbrojnych i we flocie; lojalność za dobre traktowanie - wyjątek - powstanie helotów w wyniku trzęsienia ziemi w 464 r. p.n.e.
g) ustrój polityczny Sparty.
- dwaj królowie - ród Agiadów i Eurypontydów; geneza nieznana, mit o bliźniakach; pierwotne szerokie kompetencje zostają stopniowo ograniczone: dowódcy wojskowi, (od VI w. p.n.e. ograniczone przez nadzór dwóch towarzyszących im na wyprawach eforów), zwoływanie zgromadzenia, funkcje kultowe (kapłani Zeusa); obowiązek comiesięcznej przysięgi (wraz z eforami) o przestrzeganiu praw, co 9 lat eforzy obserwują niebo wypatrując spadającej gwiazdy, interpretując na podstawie tego sprawiedliwość królów (również wizyta w Delfach).
- zgromadzenie - apella - wszyscy Spartiaci; decyzja o wojnie i pokoju; wybór urzędników i członków rady; tylko prawo do głosowania przez aklamację; ograniczona rola - nacisk na zdyscyplinowanie, posłuszeństwa, niewybijanie się.
- Geruzja - 28 starców (dożywotnio, pow. 60 roku życia), oraz dwóch królów; pierwotnie nie tyle starcy, lecz ogólnie ludzie dojrzali; przygotowanie wniosków pod obrady zgromadzenia, możliwość przerwania głosowania, uchwały jednomyślne stawały się obowiązujące.
- urzędnicy - 5 eforów: zwoływanie zgromadzenia, polityka zagraniczna, kontrola królów - możliwość aresztowania (obowiązek szybkiego przedstawienia sprawy Geruzji i zgromadzeniu), nadzór nad agoge, helotami, periojkami, sądownictwo cywilne i część karnego.
- oryginalność Sparty - społeczeństwo jednakowych, polis hoplitów, lecz i podobieństwa - zależni chłopi, państwowe wychowanie, syssytia (Kreta).
- problem pochodzenia instytucji spartańskich.
* teza o „normalności” Sparty na początku epoki archaicznej, odrzucenie archaiczności instytucji spartańskich - wg danych mitycznych prawodawstwo Likurga z IX w. p.n.e. (przykład krypteji, obrządku ku czci Artemidy Orthia - biczowanie, nawet na śmierć młodzieńców w trakcie agoge - pierwotnie walka gołymi rękoma o ser znajdujący się na ołtarzu bronionym przez innych uzbrojonych w bicze.
* teza o archaiczności ustroju Sparty - doryckim charakterze - przykład polis kreteńskich.
h) Sparta lat 60 i 70-tych V w. p.n.e.
- pojawienie się po wojnach perskich wybitnych, ambitnych jednostek zainteresowanych nie tylko wzmocnieniem swojej pozycji, lecz i prowadzeniem szerokiej polityki zagranicznej - Latychides, Pazauniasz: wygnanie Latychidesa - oskarżenie o przyjmowanie łapówek, oskarżenie Pazauniasza o spisek i podburzanie helotów, oraz skazanie na wygnanie, po nielegalnym powrocie zamurowany w świątyni i tuż przed śmiercią odmurowany i zamordowany.
- zwycięskie walki z Argos (intrygi Temistoklesa wygnanego z Aten) i Związkiem Arkadyjskim.
- trzęsienie ziemi - 464/3 r. p.n.e. - powstanie helotów i periojków, oblężenie Itome, puszczenie wolno jeńców (pamięć o zamordowaniu kiedyś helotów ukrywających się w świątyni Posejdona ziemiotrzęscy na Tanajronie).
7. Ateny.
a) stosunkowo najlepiej udokumentowane dzieje - choć i tak niewystarczająco.
b) położenie geograficzne - Attyka, obszar - 1,6 tys. km; teren górzysty, pocięty łańcuchami górskimi, nie sprzyja jedności politycznej; zasoby srebra i ołowiu - Laurion.
c) ogólna charakterystyka: ciągłości osadnicza od czasów mykeńskich, bark zniszczeń w Wiekach Ciemnych; brak konfliktów politycznych, pokojowe zniesienie monarchii, zachowanie tytułu basileusa, mit o samobójstwie ostatniego króla Kodrosa; brak bezpośredniego udziału w kolonizacji; najwcześniejsze wzmianki: próby objęcia władzy tyrańskiej prze zwycięzcę olimpijskiego Kylona, zamordowanego po wyjściu z ukrycia ze świątni za poręczeniem bezpieczeństwa - wygnanie sprawców krzywoprzysięstwa Alkmeonidów - ok. 690 r. p.n.e., reformy Drakona - 621 r. p.n.e.
d) reformy Solona.
- konflikty społeczne w końcu VII w. p.n.e., władza w rękach eurypontydów (:dobrze urodzonych”): urzędy archonta eponymosa, basileusa, polemarcha, sędziów (tesmotetów) - późniejsze kolegium 10 archontów (dodatkowo sekretarz), dominacja w radzie (Areopagu złożonym z byłych archontów, udział dożywotni); oskarżenia o nadużycia i arogancję; koncentracja ziemi, rosnąca liczba zależnego chłopstwa (długi); walka o likwidację zależności, długów, podział ziemi, dostęp do władzy.
- reformy archonta Solona - 594/3 r. p.n.e.: zakaz niewoli za długi, wykup Ateńczyków będących w niewoli za granicą, uwolnienie zależnego chłopstwa; seisachtheia - strząśnięcie długów, likwidacja kamieni granicznych - symbol zastawu ziemi; podział na klasy majątkowe (obowiązek uzbrojenia, dostęp do urzędów): pentakosiomedimnoi („pięćsetmiarowcy”) - dostęp do urzędu archonta; hippeis (300 medinmów dochodu); zeugitai (200 medinmów) - udział w zgromadzeniu; theci - pozostała ludność wolna; zakaz wywozu zboża poza Attykę; być może ograniczenia w powierzchni posiadanej ziemi; kompromis społeczny, lecz nadal toczą się walki, choć metodami umiarkowanymi i pokojowymi.
- problemy: uwolnienie: ludzie pierwotnie wolni, posiadający ziemię; strząśnięcie: ludzie, posiadający pierwotnie ziemię; haliaia - dowód na wysoka pozycję kakoi - anachronizm w takiej postaci jak w IV w. p.n.e.; Rada 400-stu (po 100 z każdej z fyl) - najprawdopodobniej anachronizm (patrz wyżej), brak śladu tej instytucji w „Polityce” Arystotelesa, choć odkrycie archeologiczne budynku z VI w. p.n.e.; kwestia podziału na klasy: pozycja i pochodzenie thetów (u Arystotelesa dopuszczeni do zgromadzenia i sadów przysięgłych), ludzie luźni, uwolnieni chłopi; problem celu podziału: brak danych na złamanie pozycji arystokratów, brak danych na samodzielne interesy klas rzemieślników i kupców, najprawdopodobniej chodziło o zlikwidowanie nadużyć eurypontydów i dopuszczenie do władzy pozostałych środowisk społecznych polis.
e) tyrania - walki o władze pomiędzy stronnictwami arystokratycznymi: pediakoi - mieszkańcy równiny - Likurg; paralioi - mieszkańcy wybrzeża - Megakles Alkmeonida; diakrioi - mieszkańcy gór - Pizystrat.
- dwukrotne zwycięstwo Pizystrata i dwukrotne porażka - wygranie konfliktu pomiędzy Megaklesem a Likurgiem; Pizystrat u władzy - 561/60 - 528/7 r. p.n.e.: oparcie o kolonie w Tracji (kopalnie Pangajon) i poparcie w Eretrii na Eubei, wygnanie Alkmeonidów; osiągnięcia: próby kompromisu społecznego: łagodność wobec arystokratów, ograniczone konfiskaty i represje, korzystne pożyczki dla rolników, instytucja sędziów objazdowych, budowle publiczne - wodociągi, świątynie, organizacja igrzysk panatenajskich (ku czci Ateny Panatenaje), opieka nad Wielkimi Dionizjami.
- obalenie tyranii: obalenie synów Pizystrata - Hippiasz zamordowany (Harmodiusz i Aristogejton, 514 r. p.n.e.), wypędzenie Hipparcha; aktywizacja kakoi, osłabienie aristoi.
f) rewolucja Klejstenesa - 508/7 r. p.n.e.
- konflikt pomiędzy archontem Izagorasem a Alkmeonidami (Klejstenesem), pakiet reform przedstawionych przez Klejstenesa zgromadzeniu: obywatelstwo dla wielu metojków i niewolników (być może thetów, lub potomków chłopów zależnych); powstanie Rady 500-set, prytanie, częsta rotacja prytanów; nadanie zgromadzeniu centralnej funkcji; ostracyzm; podział terytorialny: likwidacja starych fyl i fratrii („rodowych”, „plemiennych”), powołanie do istnienia 10 nowych fyl terytorialnych (góry, równina, wybrzeże) - losowanie urzędników, dostarczanie kontynentów zbrojnych, oraz demów - kult, własne zgromadzenia, wysuwanie kandydatów do losowania funkcji urzędniczych.
- aktywizacja nowych warstw społecznych, akceptacja ethosu arystokratycznego w polityce (wolność słowa - parresia, wolność głosu - isagoria), lecz zanik arystokratycznej maniery manifestacji swojego pochodzenia przez zewnętrzną wystawność (ubiór).
g) Ateny w latach 70 i 60 V w. p.n.e.
- konflikt pomiędzy Temistoklesem i Kimonem - określenie głównego przeciwnika Aten - Sparta, czy Ateny.
- reformy Efialtesa - 462 r. p.n.e.: ograniczenie pozycji Areopagu (wchodzili do niego dożywotnio byli archontowie, kompetencje były bliżej nieokreślone, lecz koncentrowały się wokół nadzoru nad prawami i ustrojem, przestrzegania norm moralnych i religijnych, oraz kontroli urzędników, wchodzili do niego arystokraci); wykorzystanie pobyty Kimona na wyprawie z pomocą dla Sparty ogarniętej powstaniem helotów; przeniesienie kompetencji Areopagu na Radę 500-set, zgromadzenie i heliaia, pozostawienie przy Areopagu funkcji organizacji kultu, świąt, oraz jurysdykcji nad najcięższymi przestępstwami: zabójstwem, podpaleniem, zranieniem, świętokradztwem, gwałtem; zagadkowa śmierć Efialtesa w zamachu; początek epoki Peryklesa.
h) kariera polityczna Peryklesa: 463/2-429 r. p.n.e.
- demokracja ateńska- Tukidydes II, 37; Arystoteles, Polityka, III, 4-7: władza większości, równość (isonomia, demokracja), wolność (euletheria), powszechna dostępność kariery - talent, oddanie ojczyźnie, brak istotnych barier społecznych, demokracja bezpośrednia.
* 10 fyl - przedstawianie kandydatów na urzędników: losowanie - 50 do Rady, 600 do sądu ludowego, 1 w kolegiach urzędniczych (tabliczki z imieniem i nazwiskiem, białe i czarne ziarenka bobu, dokimazja: archonci - Rada 500-set, sądy, radni - ustępująca Rada, pozostali urzędnicy - sądy (kontrola danych osobowych, obywatelstwo, sprawowanie kultu Apollo, Zeusa, dbałość o mogiły przodków, płacenie podatków, szacunek dla rodziców. Przysięga urzędnicza.
* urzędnicy: archonci - od V w. p.n.e. pozbawieni znaczenia - eponymos (od jego imienia nazwa roku, sądownictwo sprawa rodzinnych, wyznaczanie obywateli do liturgii - chór na Wielkich Dionizjach, procesje), basileus (sądownictwo w sprawach religijnych: bezbożność, świętokradztwo, przelew krwi, piecza nad misteriami eleuzyjskimi), polemarchos (dawny dowódca, obecnie odpowiedzialny z a organizację świąt ku czci poległych, rozstrzyga spory pomiędzy metojkami a cudzoziemcami), 6 tesmotetów, sekretarz, od 487 r. p.n.e. wybór przez losowanie wg. fyl, prawie wszyscy uprawnieni; po rocznej kadencji przejście do Rady Areopagu (funkcja dożywotnia) - funkcje sądowe: zabójstwo, próba zabójstwa, podpalenie; strategowie: wybór przez Zgromadzenie, brak zakazu reelekcji, kolegium 10-ciu strategów, podwładni: 10-ciu taksiarchów (oddziały piechoty), 10-ciu hipparchów (oddziały jazdy), 10-ciu fylarchów, min. 30 lat, majątek w Atenach - Perykles sprawował ten urząd przez 15 lat.; wybór po jednym z każdej fyli, wprowadzenie w 501 r. p.n.e.; skarbnicy - podobnie jak strategowie wybierani przez Zgromadzenie; liczne kolegia sądownicze - kolegium 11 dla sądzenie złodziei, złoczyńców, itd.; liczni urzędnicy - porządek i bezpieczeństwo, finanse, kontrola miar i wag, cen, jakości, itd.; kontrola urzędników (euthyna): raz w miesiącu - w poniedziałek - przez Zgromadzenie w głosowaniu jawnym wniosek o „votum zaufania” dla urzędników - apocherotomia; brak zaufania powoduje zawieszenie urzędnika lub całego kolegium; komisje kontrolne: 10-osobowe kolegia z Rady 500-set - finanse; comiesięczna rotacja członów komisji; kolegium logistów - kadencja jednoroczna - kontrola ustępujących urzędników - kara w wysokości 10 -krotności ukradzionej sumy lub łapówki, dwukrotność lub jednokrotność w wypadku niekompetencji. Po weryfikacji finansowej kolejne etapy kontroli - np. skargi obywateli o nadużycia.
* zgromadzenie: IV w. p.n.e. zbiera się 4 x w miesiącu, Agora, Pnyks (II poł. IV w. p.n.e.), IV w. p.n.e. Teatr Dionizosa koło Akropolu, kapłani składają ofiarę z prosiaka ku czci Zeusa Agorajosa, udział mężczyzn pow. 20 lat - V. w. p.n.e. - ok. 40 tys. obywateli; quorum w przypadku ostracyzmu - 6 tys.; głosowania tajne (sprawy prywatne) i jawne (sprawy publiczne).
* Rada 500-set: obywatele pow. 30 roku życia, podział na 10 prytanii (50 prytanów przez 1/10 roku urzędowego), siedziba - Tholos (Skias), okrągły budynek), urzędowanie dzień i noc, losowanie przewodniczących prytani (co dobę).
* sądy przysięgłych (ludowe) - heliaia - druga po Zgromadzeniu instytucja polis nie podlegająca dokimazji i kontroli - 6 tys. członków, podział na 500-osobowe kolegia (ok. 10 kolegiów); skargi obywateli, proces: bezpośrednie (określone limitem czasu) zeznania obu stron bez pośrednictwa adwokatów (logografowie wynajmowani do pisania mów), głosowanie sędziów, brak apelacji przez obie strony, kara przewidziana, kara zaproponowana; brak kodeksu karnego: kara grzywny, banicji, śmierci; łagodność w sprawach prywatnych, surowość w sprawach publicznych: strategowie - 35 oskarżonych w V w. p.n.e.: 5 uniewinniono, 19 skazano na śmierć, dwóch na grzywne lub śmierć, pozostali los nieznany, polegli na polach bitew - 24; IV w. p.n.e. - 3 poległo na polach bitew, 8 skazano na śmierć.
* wprowadzenie przez Peryklesa diet dla sędziów, członków Rady 500-set, (obywateli uczestniczących w Zgromadzeniu od roku 400 p.n.e.), brak wynagrodzenia dla urzędników.
* politycy: rodzina, majątek, kontakty, sztuka wymowy - arystokracja (heterie, sympozjony), od II poł. V w. p.n.e. nowa generacja polityków, niearystokratów - demagogów, brak tradycji politycznych, lecz wystarczający do jej uprawiania majątek, nowy styl: wulgaryzacja, „ludowość', dobór słów, gestykulacja, schlebianie ludowi, pozerstwo (socjotechniki): Perykles pierwszy demagog, stracie z Kimonem (od reform Efialtesa, 462 r. p.n.e.), kariera blisko 30-letnia, 463-443, 443-429 (funkcja stratega), Kleon; kontrola polityków: dokimazja mówców: obowiązki rodzinne, marnotrawienie własnego majątku, prostytucja, tchórzostwo; ostracyzm (głosowanie podczas 6 prytanii, w zimie), podatność na manipulacje dużej liczby analfabetów, eisangelia ( powszechne prawo do oskarżenia przez obywateli, od Solona, 594/3 r. p.n.e.) o zdradę, zagrożenie dla demokracji, łapówkarstwo na rzecz wroga (144 znane procesy - 100 osób skazanych na śmierć): sprawa Miltiadesa, oskarżonego przez Ksanthipposa, ojca Peryklesa o wprowadzenie ludu w błąd (fiasko wyprawy przeciw Paros) - 50 talentów grzywny, śmierć w więzieniu; sprawa Temistoklesa, oskarżenie o przyjęcie łapówki z rąk perskich, zaoczny wyrok śmierci, konfiskata mienia, zakaz grzebania w Attyce; grafe paranomon - oskarżenie projektu (lub samej uchwały Zgromadzenia) o niezgodność z prawem: sprawa strategów spod Arginuzów z 406 r. p.n.e.
* krytycy demokracji: środowiska arystokratyczne, oligarchiczne - tyrania ubogich nad bogatymi, ochlokracja, chaos i lekceważenie prawa, wszechwładza ludu, łapownictwo, wyrachowanie, podatki tylko dla najbogatszych (eisfora) - majątek pow. 1000 drachm, liturgie, nastawienie sądów - sykofanci (zawodowi szantażyści), głupota ludu, tendencyjne wyroki - wyrok śmierci dla kolegium skarbników (niewinnych, ocalał tylko jeden, na który w porę nie zdążono wykonać wyroku śmierci), sądomania, manipulacja sądami.
* Ateńczycy: obywatele - ojciec, matka - 18 lat, 30 lat, 45 tys., z rodzinami 150 tys., 35 tys. metojków, 100 tys. niewolników.
8. Wojny perskie.
a) polis greckie w Jonii - Milet, Efez (też państwo Frygów (Gordion, Midas - rozbite przez Kimmeryjczyków - I poł. VII w. p.n.e. i Lidyjczyków (Sardes, Krezus); uzależnienie od Persów - wyprawa Cyrusa - poł. VI w.: 4 satrapie (J. F. L. Cylicja), trybut - 400 talentów na rok, utrzymanie garnizonów wojskowych i urzędników perskich, poparcie dla tyranów, udział kontyngentów jońskich w wojnach Persów.
b) powstanie miast jońskich (Milet) - 500 - 494 r. p.n.e., symboliczna pomoc Aten (Pamiętaj o Ateńczykach!), zaratustrańskie motywy wojen z Grekami; wyprawa Mardoniusza do Tracji (przywrócenie zwierzchnictwa nad Tracją i Macedonią, opanowanych przez Dariusza - 492 r. p.n.e.; wysłanie poselstwa do Aten i Sparty (ziemia i woda, jama i studnia) i innych polis, które uznają zwierzchnictwo Persów; wyprawa Datisa - 490 r. p.n.e.: zajęcie wysp greckich na M. Egejskim (demonstracyjny szacunek dla Delos), lądowanie na równinie maratońskiej (dobra Pizystratów, obecny przy Datisie Hippiasz); podziały w świecie greckim: konflikt Aten ze Związkiem Beockim, Megarą, Chalkis, Związkiem Peloponeskim, Związkiem Tesalskim; poselstwo o pomoc do satrapy Jonii, lecz żądanie ziemi i wody odrzucone przez zgromadzenie, pokonanie Chalkis, Teb - aneksje, odejście z koalicji Związku Peloponeskiego Koryntu; bitwa pod Maratonem - 490 r. p.n.e. - powrót Miltiadesa z Chersonezu, wezwanie o pomoc do Sparty (spóźnienie z powodu świąt Apollo Karnejskiego); znaczenie psychologiczne: „Pierwsi bowiem, ze wszystkich, jakich znamy, Hellenów szturmowym krokiem ruszyli na nieprzyjaciół, pierwsi znieśli widok medyjskiej odzieży i noszących ją mężów, do dotychczas sam dźwięk imienia Medów wzbudzał u Hellenów trwogę”. - Herodot, VI, 112.
c) wyprawa Kserksesa - 480 r. p.n.e.: zaplecze w Tracji i Macedonii, most na Hellesponcie, kanał w nasady Athosu, armia do ok. 300 tys., flota ok. 1,2 tys. okrętów bojowych; konflikty w świecie greckim: Ateny przeciw Eginie, nieudana wyprawa na Paros - uwięzienie Miltiadesa, polityczne konflikty wewnętrzne, lecz odkrycie złóż srebra w Laurion (Arystydes - dla obywateli - ostracyzm, Temistokles - na budowę floty); poselstwo od Kserksesa (ziemia i woda) - 481 r. p.n.e. - Związek Tesalski i inne polis uznają zwierzchność; polis Związku Peloponeskiego, Teby i Ateny (powrót Arystydesa) - Związek Helleński; spór o miejsce obrony - Termopile, czy Istm koryncki; walki o Termopile, pod Artemizjon (ciężkie straty floty perskiej na skutek burzy), zajęcie Attyki, groźba wycofania armii i floty Związku Peloponeskiego na Istm, podstęp Temistoklesa (wysłanie „szpiegów” do Kserksesa), bitwa pod Salaminą; wycofanie się Kserksesa - powstanie w Babilonie, koniec sezonu żeglarskiego - IX; w Tesalii pozostaje Mardoniusz; kampania 479 r. - Plateje, Mykale, wyzwolenie miast nad Hellespontem.
d) skutki wojne perskich: wzmocnienie pozycji Aten - słońce Hellady; wzmocnienie poczucie więzi cywilizacyjnej Greków (przeciwstawienie barbarzyńców), wzmocnienie przywiązania do polis.
- symmachia ateńska - 478 / 7 r. p.n.e.: sojusz wojskowy polis przeciw Persom, skarb na Delos, składki - pharos, dominacja Aten (stłumione bunty na Naksos i Thasos - kontrybucje, likwidacje murów); bitwa pod Eurymedonem w Pamfilii, faktyczna niezależność miast greckich w Azji Mniejszej, przeniesienie działań wojennych do Egiptu (po klęsce w Egipcie przeniesienie skarbca Związku do Aten) i na Cypr, zawarcie pokoju z Persami - 449 r. - (pokój Kalisza); koncentracja władzy Aten nad symmachią: spośród 200 polis tylko Ateny, Chios, Samos (zniszczone po buncie) i Mitylena na Lesbos posiadają flotę, kontrola nad skarbem, ingerencje w wewnętrzne konflikty polis - poparcie ustrojów demokratycznych, narzucenie sądownictwa ateńskiego i monety, oraz osadników - kleruchów.
9. Wojna peloponeska - 431 - 404 r. p.n.e. - spór Aten i Koryntu o korynckie kolonie: Korkyrę i Potidaję (Płw. Chalkidike), włączenie się Sparty, ateńskie próby rozbicia Związku peloponeskiego.
a) wojna archidamijska - 431 - 421 r. p.n.e.: najazdy na Attykę, ewakuacja ludności w obręb Długich Murów, zaraza, śmierć Peryklesa, konflikt pomiędzy Kleonem (stronnictwo wojny) i Nikiaszem (stronnictwo pokoju), klęska Aten pod Amfipolis - 422 r.; pokój Nikiasza; zbrojny pokój - 421 - 415 r. p.n.e.: wzrost pozycji Alkibiadesa stronnictwo wojny (kuzyna Peryklesa), nieudana próba rozbicia Związku peloponeskiego, ostracyzm Hyperbolasa - 417 r. p.n.e. (intryga zwalczających się stronnictw Nikiasza i Alkibiadesa); wyprawa sycylijska - 415 - 413 r. p.n.e.: wielka klęska, ucieczka Alkibiadesa do Sparty; wojna dekelejska: obóz warowny Spartan w Dekelejach 14 km od Aten, przejęcie władzy przez oligarchów (rządy 5 tys., potem 9 tys.), powrót demokracji, wmieszanie się do konfliktu Persów (zabiegi o sojusz persko - ateński Alkibiadesa, ostatecznie wsparcie Sparty - sojusz Lizandra i królewicza Cyrusa Mł.) - Arginuzy - 406 r. p.n.e. zwycięstwo Aten, lecz Ajgospotamoi - 405 r. p.n.e. - wielka klęska; kapitulacja Aten: zburzenie murów, rozwiązanie symmachii, wolność polis, lecz i osłabienie Sparty - tylko ok. 2 tys. Spartiatów (reformy efora Epitadeusa - 375 r. p.n.e. - legalizacja prywatnej własności ziemi, koncentracja własności, dalsze zmniejszanie liczby Spartiatów).
10. Anabaza, pokój Antalkidesa - 387 / 6 r. p.n.e. - udział Greków w wojnie Cyrusa Młodszego przeciw Artakserksesowi II, Kunaksa - 401 r. p.n.e.; sojusz persko - ateńsko - tebański przeciw Sparcie: odbudowa murów, floty ateńskiej, pokój Antalkidesa (posła spartańskiego): panowanie Persów w Jonii i na Cyprze, rozwiązanie wszystkich związków greckich poza peloponeskim.
11. II symmachia morska - 378 - 355 r. p.n.e. - równouprawnienie polis, ponowineie praktyki wysyłanie kleruchów, intrygii Persów.
12. Rywalizacja Sparty i Teb; Leuktry - 371 r. p.n.e. (700 zabitych Spartiatów - 50 % ogółu) - początek hegemonii Teb, reforma militarna Epaminondasa (32 szeregi pod ukosem); Mantinea - 362 r. p.n.e.; koniec hegemonii Teb.
13. Ekspansja Macedonii - zjednoczenie kraju przez Filipa II, reforma militarna (konnica - hetairoi; piechota - pedzetairoi; szyk falangii z sarrisami).
a) ekspansja: miasta greckie na północnym wybrzeżu M. Egejskiego, kopalnie Au w Tracji (Pangajon - statery), rozbicie Związku Focejskiego (polis tego związku wzbogaciły się na złupieniu Delf - 10 tys. talentów); bitwa pod Cheroneą - 338 r. p.n.e., zmuszanie do zawarcie symmachii przeciw Persji, zamach w 336 r. p.n.e.
b) panowanie Aleksandra: poskromienie Tracji, Illirii, zniszczenie Teb - 335 r. p.n.e., odbudowa „sojuszu” antyperskiego; wojna przeciw Persji: 334 r. p.n.e. wymarsz z ok. 35 tys. żołnierzy - Granik, 333 r. p.n.e. - Issos (Dariusz III), podbój Syrii i Egiptu, 331 r. p.n.e. - Gaugemela, Suza, Persepolis; Hydaspes - Indie; bunt, powrót przez Gedrozję; plany walki z Arabami, śmierć w Babilonie - 323 r. p.n.e.
- państwo Aleksandra - despocja wschodnia; ekspansja kultury greckiej - osadnictwo, polis; dopuszczenie do władzy miejscowych elit (zarzucone przez następców), ożywienie gospodarki - przekucie na pieniądz 200 tys. talentów złota ze skarbca perskiego.
14. Okres hellenistyczny: walki diadochów: cztery wojny koalicyjne (do 301 r. p.n.e.); Seleukidzi - Syria; Lagidzi - Egipt; Lizymach - Tracja; Kassander, potem Antygonidzi - Grecja i Macedonia.
- ekspansja Rzymu (wojny macedońskie, syryjskie), Partów i Siaków (upadek Greków baktryjskich).
Dr Łukasz Skupny
3