Ludność żydowska w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i XX wieku (do 1939)

Naród czy grupa etniczno wyznaniowa.

Istnienie Żydów na Wschodzie związane było z historią Niemiec.

Z Niemiec wywodzi się ich charakter kultury i tożsamość grupowa.

Aszkenazyjczycy - (Aszkenaz - hebr nazwa Niemiec) - tak nazywali siebie Żydzi na wschodzie

Sefardyjczycy - bracia w wierze pochodzenia hiszpańskiego na Zachodzie.

Pochodzenie, tożsamość i kres istnienia Żydów stoi pod znakiem niemieckości.

Wraz z rozbiorami 1772 gros Żydów (wcześniej nienawiść cerkwi) znalazło się pod panowaniem ros.

Rejon czarnomorski - osadnictwo niem, na Płw Krymskim 40% w rękach niem. gł rolnictwo, a Żydzi handel i rzemiosło. Przykłady miast mieszanej kultury żyd-niem: Praga czeska, rumuńskie Czerniowce, łotewska Ryga.

Szybkie tempo rozwoju Rosji porównywalne z tempem rozwoju Ameryki należy przypisać w znacznej części imigrantom żydowskim. Prym w handlu zbożem, wykształceni. Odessa założona w 1793 w 1892 miała 340 tyś z czego 1/3 to Żydzi. Żydzi wraz z Grekami opanowali handel Zbożem w Odessie

Jidysz - w późnym średniowieczu nie różnił się od niemieckiego samodzielność w czasach nowożytnych..

Polska w XIII-XIV w była wyjątkowo przyjazna Żydom, Rosja w XVIII w wyjątkowo nie.

W 740 judaizm przyjęły elity państwa Chazarów. Kupcy obsługiwali szlak handlowy między Azją centralną a E Zach.

Warunki społeczno-gospodarczo-polityczne.

Laicyzacja i modernizacja (usiłowanie przystosować doktrynę się do współczesnych trendów- modyfikacja) życia pod koń XIX w. Organizacje religijne traciły znaczenie na rzecz politycznych.

W zaborze rosyjskim - jedyne mocarstwo z państwowym i oficjalnym antysemityzmem do czasów III Rzeszy.

Postępowała pauperyzacja (zubożenie ludności) Żydów. Panowały stereotypy i przesądy.

Emancypacja Żydów w Rosji dopiero na pocz XX w.

Na Zach w XVIII w, w Prusach w epoce napoleońskiej, Galicja w okresie Wiosny Ludów 1848/9.

Żydzi w Rosji nie zdołali zająć miejsca w ekonomice kraju.

Austria - traktowani na równi jako jeden z wielu narodów monarchii.

Rosja - narodowości nierosyjskie traktowane jako poddani niższego rzędu. Najbardziej zurbanizowana i związana z przemysłem grupa etniczna.

Przyczyną ograniczającą przyrost liczby Żydów w Rosji: nędza, rugowanie, emigracja, asymilacja.

Prusy - Marcin Luter już atakował Żydów i przekazał pokoleniom wrogość. Nakładano drastyczne podatki. W Prusach mieli najlepszy dostęp do kultury, oświaty.

Żydzi w Galicji utracili autonomię w 1764. Rozbici na odłamy ortodoksów, tradycjonalistów i reformatorów, i zrujnowani toczącymi się wojnami w XVIII w.

Miejsce zamieszkania, struktura społeczna, liczebność.

Zabór rosyjski: Żydzi w E. Środkowej końca XIX w stanowili trzeci co do wielkości naród. Ustępowali Polakom i Ukraińcom.

Przed I woj. tylko jeden spis powszechny 1897. Zawyżali rosyjska nację, a zaniżali inne.

W 1897 mieszkało w Rosji 126.368.827 osób w tym 5.189.401 4,13% (oczywiście zachować ostrożność)

W strefie osiedlenia i w Królestwie na 42.353.039 było 4.874.636 Żydów 11,46%

W samym Królestwie na 9.401.097 osób było 1.261.576 Żydów 14%.

Żydzi Cesarstwa Rosyjskiego stanowili niemal połowę 46% ludności żydowskiej świata.

Między 1820 a 1880 liczba Żydów wzrosła o 150%.

W 1827 aż 80,4% Żydów zamieszkiwało miasta a w 1865 już 91,5%. W Łodzi ludność żyd wzrosła 20 krotnie.

Panowała mniejsza śmiertelność wśród dzieci żyd.

Żydówki rzadko podejmowały działalność zarobkową, wcześniej zawierano małżeństwa ok. 20 lat.

Żydzi mogli mieszkać (poza uprzywilejowaną grupą) w 25 guberniach strefy osiedlenia i Królestwa Pol.

Polityka władz zmierzała do usunięcia Żydów ze wsi.

Ogólny kierunek migracji przebiegał z północnego wschodu na południowy zachód.

W Królestwie najwięcej było w Warszawie w 1864 na 223 tyś było 72 tyś Żydów. W 1914 na 884 tyś - 383 tyś

W byłej Kongresówce Żydzi to 14%, w zaborze austriackim 9%, a w Poznańskim 2%.

W Austrii właściwej nie było Żydów w 1669 ces Leopold I usunął z Austrii.

1781 Józef II wydał religijny patent tolerancyjny.

W 1789 Józef II uszlachetnił pierwszego Żyda. 1849 Franciszek Józef I konstytucja dopuszcza Żydów do praw obywatelskich, zezwalając na swobodne osiedlanie i nabywanie nieruchomości. Jednak równość wobec prawa i konstytucja cofnięta po rewolucji w 1851 Franciszek Józef I wycofał - wstrzymano emancypację ludności. 1861 Galicja otrzymała autonomię, Żydzi wywalczyli sobie prawa obywatelskie i wprowadzili do pierwszego sejmu 3 posłów. 1867 otrzymali pełną emancypację prawną. Nigdy jednak nie zostali uznani jako odrębny naród, co oznaczało, że nie mogli posługiwać się językiem jidysz oraz hebrajskim w życiu publicznym.

Stosunek władz rosyjskich i austriackich do Żydów i kwestii żydowskiej.

Iwan III usuwał ludność ze swoich ziem.

Iwan IV Groźny wziąwszy Połock 1563 rozkazał topić w Dźwinie Żydów, którzy nie wzięli chrztu.

Ks Władysław w okresie Wielkiej Smuty - warunek, że nie wpuści Żydów do Rosji.

Piotr I tolerował bogatych kupców żydowskich, ale nie wpuszczał biednych.

1727 wygnano wszystkich Żydów, którzy byli w imperium.

Katarzyna Wielka - złagodziła nieco politykę. 1775 reformy. Utworzono 3 gildie kupieckie, do których zaklasyfikowano także Żydów. Po I rozbiorze było ich 27 tyś., ale po II i III było już ich 0,5 ml i stanowili silna konkurencję dla mieszczan chrz w miastach.

1799 po klęsce głodu, obwiniano żyd pośredników - sytuacja Żydów pogorszyła się. Rugowano ze wsi, dwukrotnie większy podatek, w razie podróży do centralnych guberni musieli zrzucić ubranie.

Nie podlegali służbie wojskowej, ale musieli wykupić się.

W okresie wojny z Napoleonem, wierni Rosji, nawet wspierali.

Aleksander I - próba nawracania na chrześcijaństwo. Zmuszani do osiedlania w wyznaczonych guberniach.

W Królestwie Polskim od 1815 - z praw obywatelskich mogli korzystać tylko chrześcijanie. Żydzi nie dopuszczeni do

służby wojskowej i publicznej, pracy w oświacie i służbie zdrowia. Nie przyjmowano do cechów..

1822 utworzono rewiry żydowskie w miastach Królestwa i stosowano opłatę biletową dla wychodzących do dzielnic poza gettem.

Mikołaj I 1825-1855 - pogorszenie, pobiera rekruta 70 tyś, na 25 lat, przymusem i dyscypliną połowa przyjęła chrzest, wielu zamęczono na śmierć.

Sytuacja w Królestwie była korzystniejsza. W powstaniu listopadowym walczyły grupy Żydów po stronie pols.

Aleksander II - reformy uwłaszczenie chłopa - poprawa. Powstają pierwsze fortuny, banki, uczestniczą w budowie kolei.

1862 ukaz znoszący podatek koszerny, zniósł rewiry, równouprawnienie w sądach, dopuszczał do zawodów i stanowisk.

1863 - Rząd Narodowy chciał pozyskać Żydów obiecywał równouprawnienie. Po powstaniu- bankructwa. Mały udział w powstaniu.

1881 zamach na Aleksandra II - pogromy, wśród terrorystów była jedna Żydówka. Władze nie stawały w obronie.

Mikołaj II 1894-1917 - sytuacja wbrew nadziejom pogorszyła się jeszcze bardziej. Antyżydowskie broszury. Masakry. Rząd Tymczasowy 20 III 1917 wydał postanowienie o likwidacji antyżydowskich ograniczeń religijnych i narodowych, jednak odmawiano równouprawnienia - należało się ochrzcić.

Definicja Żyda w społecznej świadomości. Wzorem Voltaira rasa przesądna i chciwa. Oskarżenia o mordy rytualne.

Procesy asymilacyjne, polonizacyjne, rusyfikacyjne, germanizacyjne.

Wielu zrusyfikowanych inteligentów po pogromach wróciło do żydostwa. Małżeństwa mieszane podlegały ograniczeniom. Nigdy nie akceptowani przez Rosjan. Także ludność polska w Królestwie nie uznawała ich za rodaków.

Polonizacja - nie sprzyjała polityka zaborcy, kulturowe, religijne więcej dzieliło Polaków od Żydów niż Polaków np. od Rosjan.

Żydzi chcący się zasymilować skłaniali się do rosyjskiego w Odessie, polskiego w Krakowie i Warszawie, w Pradze i nadbałtyckich krajach niemiecki.

Polacy pod kon XIX w odsunięci przez zaborców od polityki, urzędów i wojska rozpoczęli walkę ekonomiczną z Żydami, kontrolującymi poza rolnictwem większość przedsiębiorstw.

Alternatywą do polonizacji był syjonizm. Asymilacja wiązała się z kapitałem.

W Prusach najpewniejszym sposobem wtopienia się w społeczność niemiecką było wejście do rodziny chrześcijańskiej lub konwersja

W XIX w Rosji 84,5 tyś Żydów przyjęło chrzest. Ok 70 tyś na prawosławie, a ok. 12 tyś na kat - odzwierciedla polonizację i rusyf.

Syjonizm.

Uznawali, że źródłem antysemityzmu jest istnienie diaspory, a więc jedynie emigracja i stworzenie państwa żydowskiego może rozwiązać ten problem. Obok programu perspektywicznego dążyli do zniesienia dyskryminacji i równouprawnienia.

Żydzi wobec I wojny światowej i rewolucji październikowej.

Wśród 65 mln żołnierzy I wojny znalazło się 1,5 mln Żydów. Zginęło 8,5 mln w tym 170 tyś po stronie Ententy i 54 tyś w armiach państw centralnych. W pogromach zginęło znacznie więcej ok. 0,5 mln.

Ok. 2 tyś zostało oficerami, choć przed wojna nie było oficerów pochodzenia żydowskiego w armii niemieckiej, ok. 200 walczyło jako piloci, w armii francuskiej i włoskiej istniała grupa generałów.

W Rosji Żydzi oświadczyli, że traktują Rosję jako swą ojczyznę i będą jej bronić. Sami Rosjanie byli zaskoczeni postawą Żydów. Po kilku miesiącach walk gdy Rosjanie zaczęli ponosić klęski szukano kozła ofiarnego. Prasa pisała o przechodzeniu na stronę nieprzyjaciela, Żydzi prowadzą walkę z caratem, zatruwają żywność. Armia była antysemicka. Wyganiali z osiedli przyfrontowych w stronę wroga. Ewakuowano z większości guberni przyfrontowych.

Radość Żydów z wejścia Niemców i Austriaków do Warszawy oraz wypadki udzielania im pomocy przez ludność żyd umacniały Polaków w ich antyżydowskich przekonaniach.

Po barbarzyńskich rządach Rosjan pierwsze tygodnie władzy niemieckiej jawiły się jako pełne humanitaryzmu i kultury europejskiej. Jednak przedłużająca się wojna prowadzi, że Niemcy szukają kozła ofiarnego. W 1917 obok antyżydowskich treści pojawia się swastyka. Położenie Żydów w 3 roku wojny bardzo ciężkie. Niemcy bezwzględnie eksploatowały podbite tereny. Firmy bankrutowały.

Stosunek Żydów do stron konfliktów.

Żadnego z walczących narodów nie uważali za wroga. Nie mieli granic, które musieliby bronić.

I wojna przyniosła erozję nastrojów liberalnych - rosła niechęć do Żydów. Walki na wschodzie przyniosły ruinę gospodarczą. Należeli do najbardziej tępionych narodów.

Nadzieje związane ze zmianą stosunków społecznych po rewolucji październikowej.

Organizacja Żagiew - głosiła polską asymilację narodową przy zachowaniu odrębności religijnej.

Nadzieję budził demokratyczny charakter państwa. Oczekiwali równouprawnienia narodowego i wyznaniowego.

Żydzi w okresie międzywojennym.

W Galicji w konflikcie polsko-ukraińskim nie stawali po żadnej ze stron bojąc się pogromów po wygraniu którejś ze stron. W czasie wojny pol-ros 1919-1920 obie strony podejrzewały o sprzyjanie przeciwnikowi.

Część brała udział w partiach komunistycznych. Oczekiwano, że zwycięży rewolucja i usunie kapitalistyczny wyzysk człowieka i usunie konflikty etniczne, włącznie z antysemityzmem.

Żydowska Socjalno-Demokratyczna Partia Robotnicza Poalej Syjon byłą lewicową partią opowiadającą się za osadnictwem w Palestynie. radykalna partia żydowska łącząca ideologię syjonizmu z marksizmem, utworzona w 1905 w zaborze rosyjskim. Głosiła hasła socjalistycznego, bezklasowego państwa żydowskiego w Palestynie oraz narodowej autonomii Żydów w Polsce. 1907 powstała Światowa Federacja Poalej Syjon.

Rozmieszczenie terytorialne.

Pierwszy spis 30 IX 1921 w Polsce 2.845 tyś. 10,5% pominął Wileńszczyznę i Górny Śląsk ponieważ nie wchodziły jeszcze w skład państwa. Drugi w 09 XII 1931 3.113 tyś - 9,8% i wzrost do 3.460 tyś 9,7% w 1939.

Rozmieszczenie na terytorium Polski bardzo nierównomierne. Koncentrowała się gł w miastach, w województwach wschodnich. W niewielkiej liczbie tylko w woj. zach.

Haskala, oświecenie - ruch oświeceniowy wśród Żydów zapoczątkowany przez M. Mendelssohna (1729-1786 - niem filozof), który torował drogę wierze przystosowanej do nowoczesnych potrzeb. Reformy - włączanie się Żydów w życie państw, w których mieszkali, nurty integracyjne. Mendelssohna szybko przeniosły się na teren innych krajów europejskich, m.in. do Polski i na Litwę inicjując żydowski ruch asymilacyjny. Przyniosły też ogłoszenie wolności religijnej w młodym państwie amerykańskim w 1776.

Chasydyzm - ortodoksi - powstał w XVIII na Podolu w przeciwko sformalizowaniu judaizmu. Chasydyzm w obliczu haskali zbliżył się do tradycyjnego nurtu rabinicznego.

chasydyzm nowożytny powstał w XVIII w. na Podolu z inspiracji Baal Szem Towa i rozpowszechnił się szybko w krajach Europy Wschodniej. Stanowił protest przeciw sformalizowanemu judaizmowi rabinicznemu, czerpał z żydowskiej tradycji mistycznej, kabały i sabataizmu (Sabataj Cwi).

W swojej wizji wiary eksponował jej wymiar osobisty oraz spontaniczność i radość. Podkreślając wszechobecność Boga, wskazywał, że służy mu się nie tylko poprzez wypełnianie Prawa i modlitwę w synagodze, ale każdą czynnością, pracą, zabawą (np. tańcem czy śpiewem), jeśli towarzyszy temu właściwa, pobożna intencja. Wg chasydów człowiek mógł zbliżyć się do Boga bez względu na swoje przymioty intelektualne i wiedzę. Specjalne znaczenie przypisywano w chasydyzmie osobie cadyka. Po okresie kontrowersji chasydyzm i tradycyjny nurt rabiniczny zbliżyły się w obliczu haskali.

Chasydzi żyjący głównie w Izraelu i USA zaliczani są obecnie do najbardziej ortodoksyjnych wyznawców judaizmu.

Aszkenazyjczycy, określenie Żydów, zamieszkujących początkowo Niemcy i Francję, którzy - prześladowani podczas wypraw krzyżowych, następnie wypędzeni - osiedlili się w Polsce, a później we wsch. Europie, Ameryce, Australii i pd. Afryce. Nazwa wywodzi się od przyjętego na oznaczenie Niemiec słowa Aszkanaz, pojawiającego się w Księdze Rodzaju jako imię jednego z synów Gomera i wnuka Noego. Upowszechniła się w XV-XVI w. Aszkenazyjczycy mieli własny sposób interpretacji Talmudu, którego zasady stworzył Gerszom ben Juda (960-1028) z Moguncji, inne obyczaje oraz rytuał, różniący ich od Sefardyjczyków. Mówili j. jidysz, pochodzącym z jednego z wczesnośredn dialektów srodkowoniem., zawierającym znaczną liczbę słów hebrajskich, a później także słowiańskich. Stanowili większość wśród wyznawców judaizmu.

Sefardyjczycy, Żydzi zamieszkujący do końca XV w. Hiszpanię, gdzie stworzyli wielki ośrodek kultury i nauki. Wydaleni z Hiszpanii w 1492, osiedlili się w północnej Afryce, w państwie otomańskim, a na terenie Europy - w Italii, Anglii i Holandii.

Kahał (kahal, kehilla - "gmina, kongregacja, zbór"), specyficzne dla Polski określenie żydowskiej organizacji gminnej, której autonomia obejmowała sprawy religii, kultu, sądownictwa, pomocy społecznej, a także zbiór podatków na rzecz państwa. Na czele kahału stali tzw. raszim - reprezentanci wobec władz państwowych. W okresie porozbiorowym autonomia kahału została znacznie ograniczona i sprowadzona głównie do spraw religijnych i pomocy społecznej.

Diaspora - rozproszenie jakiejś narodowości wśród innej, wyznawców innej religii wśród innowierców - także grupa tych ludzi i terytorium, na którym żyją.

Syjonizm,- próba uzyskania statusu narodu i uzyskania własnego państwa w Palestynie - żydowski ruch polityczny zapoczątkowany w 2. połowie XIX w. Jego powstanie zbiegło się z falą emigracji żydowskiej do Palestyny (tzw. pierwszą aliją) po pogromach Żydów w Rosji. Osadników wspierał baron E. de Rothschild pożyczając pieniądze na zakup ziemi od Arabów, na sprzęt rolniczy, tworząc zakłady pracy.

Program syjonizmu nawoływał do odrodzenia narodowego i utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie. W 2. poł. XIX w. powstała tam pierwsza żydowska wieś - Petach Tikwa, czyli Brama Nadziei, w latach 90. istniało już 17 osiedli rolniczych. W 1884 zaczął ukazywać się w Wiedniu dwutygodnik Selbst Emancipation, propagujący emigrację do Palestyny.

Teoretykiem syjonizmu był wiedeński publicysta Th. Herzl (1860-1904). W 1897 powołano na zjeździe w Bazylei (I Kongres Syjonistyczny) Światową Organizację Syjonistyczną. W 1901 utworzono specjalny fundusz gromadzący środki na wykup ziemi w Palestynie. Tendencje te spotkały się z krytyką Żydów ortodoksyjnych i zasymilowanych.

Ogromne znaczenie miała dla syjonizmu Deklaracja Balfoura z 1917. Obiecywano w niej poparcie Wielkiej Brytanii dla tworzenia w Palestynie żydowskiego ośrodka narodowego. W 1948 powstało Państwo Izrael zamieszkane w tymże roku przez 650 tys. Żydów. Od tego czasu nazwą ruchu syjonistycznego określa się te organizacje, które popierają Państwo Izrael oraz emigrację doń. W 1975 w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ podjęto uchwałę potępiającą syjonizm jako formę "rasizmu i dyskryminacji rasowej".

Żydzi, określenie słowiańskie, pochodzące z języków romańskich, oznaczające Izraelitów, Hebrajczyków, Judejczyków (z hebrajskiego Jehudi), lud pochodzenia semickiego, z którego ok. 30% zamieszkuje współcześnie państwo Izrael, a ok. 70% tzw. diaspory (hebrajskie galut) w różnych rejonach świata.

Nazwa Żydzi (w swej wersji oryginalnej) oznaczała pierwotnie członków jednego z 12 plemion izraelskich, plemienia Judy, potem mieszkańców Judy i Judei, wreszcie wszystkich przedstawicieli tego ludu, zwłaszcza wyznających judaizm.

Wg tradycji własnej Żydów ich początki łączą się z postaciami patriarchów, szczególnie Abrahama, Izaaka i Jakuba, którzy prawdopodobnie byli naczelnikami klanów nomadów wędrujących w II tysiącleciu p.n.e. po obszarze Bliskiego Wschodu, niekiedy zapuszczających się aż do Egiptu. Stamtąd przodkowie Żydów w XIII w. p.n.e. pod wodzą Mojżesza przywędrowali na terytorium Kanaanu, czyli Palestyny, która stanowiła ziemię obiecaną im i ich praojcom przez Jahwe - wydarzenia z tym związane opisują: Pięcioksiąg Mojżeszowy i Księga Jozuego (Jozue).

Po trwającej blisko 200 lat epoce sędziów, w której nastąpiło ostateczne uformowanie się Żydów jako narodu (m.in. przez integrację przybyszów z miejscową ludnością), utworzyli oni ok. 1025 p.n.e. królestwo, którym władali kolejno: Saul, Dawid i Salomon (za jego czasów powstała pierwsza Świątynia Jerozolimska). Po śmierci Salomona rozpadło się ono na dwa królestwa: Izraela ze stolicą w Sychem, a później w Samarii, i Judy ze stolicą w  Jerozolimie. 722-721 p.n.e. Izrael podbili Asyryjczycy, a Judę 597-587 p.n.e. Babilończycy - ta druga data daje początek okresowi tzw. niewoli babilońskiej, zakończonej 538 dzięki edyktowi Cyrusa II Wielkiego, wydanemu po pokonaniu przez niego Babilonii, nakazującemu Żydom powrót do Palestyny, która stała się odtąd prowincją perską (jej pierwszym namiestnikiem był Szeszbassar). Wg tradycji żydowskiej uprowadzeni przez Asyryjczyków członkowie 10 plemion zamieszkujących królestwo Izraela nigdy do ojczyzny nie powrócili (tzw. plemiona zaginione), a jedynymi przedstawicielami narodu wybranego pozostały odtąd plemiona Judy i Beniamina z królestwa Judy oraz potomkowie Lewiego, którzy, jako przeznaczeni do zajmowania się sprawami kultu, nie otrzymali w Kanaanie przydziału ziemi.

W okresie dwóch królestw i niewoli w narodzie żydowskim pojawiło się wiele wybitnych osobistości, np. król Judy Jozjasz (ok. 640-609, inicjator reform religijnych przeprowadzonych na podstawie odnalezionego za jego panowania tekstu Prawa Bożego, prawdopodobnie Ksiegi Powtórzonego Prawa) oraz prorocy, m.in.: Ozeasz, Jonasz, Ezechiel, Jeremiasz, Izajasz, Daniel. Żydzi przejęli od najeźdźców alfabet (zastąpił wcześniejsze pismo paleohebrajskie, przekształcając się w używane do dziś pismo tzw. kwadratowe) i język aramejski (stał się najpierw mową dnia codziennego, później także liturgii synagogalnej, wypierając hebrajszczyznę). Po powrocie z Babilonu rozpoczęto wznoszenie tzw. drugiej Świątyni Jerozolimskiej, która stała się odtąd ośrodkiem życia narodowego Żydów.

2. połowa V i początek IV w. p.n.e. to czas działalności Ezdrasza i Nehemiasza oraz ustalenia i zamknięcia (ok. 400) kanonu Pięcioksięgu Mojżeszowego. Z V w. p.n.e. pochodzą dokumenty świadczące o istnieniu na Elefantynie sporej osady żołnierzy żydowskich w służbie faraona. Około połowy IV w. dokonało się ostateczne odłączenie od wspólnoty Samarytan. Około 332 p.n.e. Palestyna znalazła się w obrębie imperium Aleksandra III Wielkiego, po jego śmierci 323 trafiła pod panowanie Ptolemeuszy, a ok. 197 p.n.e. - Seleucydów. Był to okres postępującej hellenizacji Żydów i rozkwitu diaspory w Aleksandrii (Septuaginta) - w Egipcie z inicjatywy Oniasza IV powstała wówczas tolerowana przez Jerozolimę świątynia w Leontopolis. W wyniku powstania Machabeuszy 167-164 p.n.e. (reakcja na prześladowania za Antiocha IV Epifanesa) i trwających potem do ok. 140 walk Palestyna odzyskała niepodległość.

Od 63 p.n.e. była państwem sprzymierzonym z imperium rzymskim (faktycznie od niego zależnym), od 6 n.e. jego prowincją zarządzaną przez prokuratorów. Zamieszkiwało ją wówczas ok. 2,5 mln Żydów - aż 5,5 mln żyło natomiast poza Palestyną. W dziejach kultury okres ten nosi miano międzytestamentalnego (powstanie licznych apokryfów, działalność faryzeuszy, saduceuszy i esseńczyków, wspólnota z Qumran, ustalenie kanonu Starego Testamentu, początki Miszny).

Żydzi występowali przeciw władzy Rzymian (zwłaszcza Zeloci), tocząc z nimi heroiczne walki podczas wojny żydowskiej (66-74) i powstania Bar Kochby (132-135). Burzyli się też Żydzi mieszkający w Egipcie (115-117). Wszystkie te zrywy zakończyły się klęską - przyniosły zburzenie Jerozolimy i Świątyni, wygnanie Żydów z Palestyny, a także likwidację najstarszej i najludniejszej diaspory egipskiej.

Wobec braku centrum politycznego jedynym czynnikiem integrującym Żydów jako naród stała się odtąd ich religia - judaizm, wzrosła też rola rabinów (rabbi), przywódców duchowych lokalnych wspólnot żydowskich. Wspólnoty takie powstawały w różnych rejonach basenu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu. Największą stanowiła gmina babilońska, gdzie bujnie rozwijało się życie umysłowe i gdzie opracowano jedną z dwu wersji Talmudu. W VIII w. wśród Żydów z Mezopotamii powstał karamizm - odrzucający Talmud i tradycję ustną ruch religijny, zapoczątkowany przez Anana ben Dawida, który spowodował poważny rozłam w łonie judaizmu, rozszerzając się do X w. m.in. na Syrię, północną Afrykę, Persję, Bizancjum.

Na terenach opanowanych przez muzułmanów status Żydów regulował edykt kalifa Umara I (637) - byli oni, jak chrześcijanie, uznawani za tolerowanych niewiernych. W państwach chrześcijańskich również ich tolerowano. Ponieważ prawo utrudniało lub wręcz uniemożliwiało im zakup ziemi, zajmowali się głównie handlem (m.in. pośrednictwem w wymianie między Wschodem a Zachodem) i działalnością finansową (np. udzielaniem pożyczek na procent, czego Kościół katolicki zakazywał chrześcijanom). Prowadzili też, zwłaszcza w krajach muzułmańskich, ożywioną działalność naukową i filozoficzno-religijną, m.in. dzięki nim europejskie średniowiecze przyswoiło sobie filozofię grecką. Z czasem Żydzi zaczęli integrować się częściowo z ludnością krajów osiedlenia, w wyniku czego utworzyli kilka grup etniczno-kulturowych, z których najważniejsze to Aszkenazyjczycy i Sefardyjczycy.

Od XI w. w Europie nasiliły się postawy antyżydowskie, związane z ogólnymi nastrojami fanatyzmu religijnego towarzyszącego wyprawom krzyżowym. W czasie zarazy 1348-1351 oskarżano Żydów o zatruwanie studzien, inkwizycja z kolei przypisywała im m.in. bezczeszczenie hostii, mordy rytualne. Pojawiły się dyskryminujące ich przepisy prawa, np. nakazy zamieszkiwania w wydzielonych obszarach (getta) lub poza murami miasta czy noszenia specjalnych strojów.

• Żydów wygnano z Anglii (1290),

• Francji (1306, 1394),

• Hiszpanii (1492),

• Portugalii (1496-1497), a także z części księstw niemieckich.

Rozpoczęte przez katolików prześladowania Żydów kontynuowali protestanci, zarówno luteranie, jak i kalwini. Zarządzenia papieża Pawła IV (1555) upowszechniły getta w podlegających mu miastach.

W rezultacie tych wszystkich posunięć Żydzi przestali brać udział w życiu gospodarczym i kulturalnym Europy, skupiając się na wewnętrznych problemach swojej wspólnoty. Ich życie codzienne i praktyki religijne regulował od XVI w. kodeks J. Karo (1542, wersja skrócona 1564-1565). Wygnańcy z Zachodu osiedlali się głównie w Polsce (Żydzi w Polsce), w niektórych częściach Niemiec i na terenie imperium osmańskiego, gdzie ich sytuacja była znacznie korzystniejsza. Żydzi polscy zaczęli odgrywać dominującą rolę wśród Aszkenazyjczyków - przetrwawszy m.in. kryzys polityczno-ekonomiczny i pogromy XVII w., rozwijali swe życie duchowe, co zaowocowało najpierw odrodzeniem się nadziei mesjanistycznych (Sabataj Cwi), później m.in. rozkwitem chasydyzmu i uczelni rabinicznych.

W XVIII i XIX w. radykalnej zmianie uległa sytuacja Żydów na zachodzie Europy i w Ameryce. Ograniczenia wobec nich zniosły m.in. Szwecja (1786) i USA (1787), pełnię praw obywatelskich otrzymali najpierw we Francji (1791), a następnie w Belgii (1830), Włoszech (1870), Niemczech (1871), Szwajcarii (1874). XIX-wieczną Europę zamieszkiwało ok. 7 mln Żydów, ok. 750 tys. żyło w Azji i Afryce, ok. 250 tys. w USA, gdzie ich liczba radykalnie rosła, osiągając w czasie I wojny światowej ponad 3 mln - znaczna część imigrantów pochodziła z Rosji i Rumunii, gdzie nadal obowiązywały restrykcje wobec Żydów.

Wraz z emancypacją następowały zmiany kulturowe i obyczajowe w łonie społeczności żydowskiej. Już wcześniej w judaizmie wyodrębniły się wyraźnie 3 nurty: konserwatywny, neoortodoksyjny i reformowany, który brał początek z żydowskiego oświecenia, tzw. haskali. Nasilały się tendencje integracyjne i Żydzi ponownie włączali się w życie krajów, które zamieszkiwali, pojawiło się wielu wybitnych twórców i uczonych pochodzenia żydowskiego (np. A. Einstein, S. Freud, E. Husserl). Równocześnie rodził się syjonizm (1897 powołanie do życia Światowej Organizacji Syjonistycznej), będący wyrazem dążenia Żydów do uzyskania statusu oddzielnego narodu, a w dalszej perspektywie - do stworzenia państwa w Palestynie, do której już w XIX w. zaczęli uciekać przed prześladowaniami m.in. Żydzi rosyjscy. Ogłoszona została tzw. deklaracja Balfoura (1917) gwarantująca utworzenie żydowskich "ognisk" narodowych w Palestynie.

Aktywizacji Żydów towarzyszył rozwój antysemityzmu. Stali się obiektem prześladowań podczas I wojny światowej i bezpośrednio po niej (m.in. 1917-1920 na ogarniętych walkami ziemiach polskich, ukraińskich i białoruskich), czemu nie zapobiegły ustalenia konferencji pokojowej w Paryżu 1919 w sprawie ochrony praw mniejszości. W Rosji, po zwycięstwie rewolucji październikowej 1917, Żydzi uzyskali równouprawnienie (faktycznie bez swobody kultu i wyrażania aspiracji narodowych), 1934 utworzono Żydowski Obwód Autonomiczny. W Niemczech po 1933, później także w Rumunii (1937), we Włoszech, na Węgrzech i w Austrii (1938) oraz na obszarze Protektoratu Czech i Moraw (1939) stali się obiektem prześladowań (Żydów zagłada). 1948, dzięki uchwaleniu przez ONZ rezolucji o podziale Palestyny, powstało Państwo Izrael.

Ocenia się, że na świecie żyje obecnie 13 mln Żydów (1993), z czego w Izraelu 4,3 mln, w Ameryce 6,5 mln, w tym 5,8 mln w USA.

Żydzi w Polsce, wg źródeł historycznych pierwszymi Żydami, jacy pojawili się na ziemiach polskich, byli kupcy przybywający tu już w X w. W okresie XI-XVII w. do Polski napływała ludność żydowska uchodząca przed prześladowaniami z Zachodu, tworząc w miarę upływu czasu największe skupisko Żydów w Europie - pod koniec XV w. było ich tu 30 tys., w połowie XVII w. już 350-500 tys., a u schyłku Rzeczypospolitej ok. 800 tys. (głównie Aszkenazyjczycy).

Ich prawa i obowiązki określały wydawane przez rządzących przywileje, wśród których najważniejszy był statut kaliski Bolesława Pobożnego (1264), potwierdzony przez Kazimierza III Wielkiego (1334, 1364, 1367) i kolejnych władców. Dzięki nim Żydzi uzyskali pozycję jakby odrębnego stanu. Oprócz bezpieczeństwa i wolności religijnych zapewniono im swobodę uprawiania handlu i działalności finansowo-gospodarczej (pożyczki na procent, dzierżawa opłat państwowych, później prowadzenie karczem), a także samorządność. Podstawę tej ostatniej stanowił kahał, czyli gmina wyznaniowa, autonomiczna w sprawach kultu i szkolnictwa, w pewnym zakresie także sądownictwa. W XVI w. działały przejściowo żydowskie senioraty generalne dla Małopolski i Wielkopolski. 1580-1764 zbierał się, najczęściej podczas jarmarków w Lublinie lub Jarosławiu, tzw. Waad (nazwa polska: Sejm Czterech Ziemstw, a od 1623, po oddzieleniu się Żydów litewskich - Sejm Żydów Korony), skupiający ok. 70 przedstawicieli kahałów, który zajmował się m.in. sprawą dystrybucji i egzekucji pogłównego od poszczególnych gmin oraz wewnętrznymi sprawami wspólnoty.

W miarę wzrostu siły ekonomicznej Żydów pojawiały się i potęgowały nastroje niechęci wobec nich. Konkurencji z ich strony próbowali pozbyć się przede wszystkim kupcy i rzemieślnicy. Do pogromów doszło m.in. 1407 w Krakowie. 1495 przesiedlono wszystkich Żydów mieszkających w tym mieście do pobliskiego Kazimierza, który stał się wkrótce ich ważnym ośrodkiem religijno-kulturowym i gospodarczym (pełnił tę funkcję do 1939). Również niektóre inne miasta starały się zamknąć ludność żydowską w gettach lub zupełnie usunąć ją ze swego obszaru (przywilej De non tolerandis Judaeis uzyskało ok. 20 z nich). Równocześnie rządzący i bogata szlachta, głównie ze względów ekon (znaczne wpływy z podatków, korzystne arendy), okazywali Ż. przychylność.

Upadek miast w XVII w. pogorszył sytuację ludności żydowskiej, pewna jej część przeniosła się na Ukrainę. Obejmowali tam m.in. arendy i uprawiali lichwę, co wzbudziło wkrótce niechęć miejscowej ludności. Do wystąpień antyżydowskich doszło 1648 w czasie powstania B. Chmielnickiego (zabito wówczas blisko 125 tys. Żydów, w literaturze żydowskiej okres ten zwany jest Gezerah - Wielką Katastrofą) i 1768 podczas tzw. koliszczyzny (ok. 50 tys. ofiar).

Sejm Czteroletni (1788-1792) pracował nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów, 1792 zapewniono im nietykalność osobistą. U schyłku XVIII w. 2/3 polskich Żydów żyło w miastach, 1/3 uprawiała handel, a 1/3 rzemiosło, mniej niż 1/6 żyła z szynkarstwa i arend (stanowili 80% arendarzy wiejskich - dzierżawa karczem, młynów).

Państwa zaborcze wprowadziły zarządzenia dyskryminujące Żydów. Prusy i Austria krępowały żydowską samorządność i handel, prowadziły też akcję germanizacyjną i politykę proemigracyjną. Rosja ograniczała ich swobody osobiste, głównie w zakresie nabywania ziemi i osadnictwa. Antyżydowską politykę prowadzono również w  Rzeczypospolitej Krakowskiej i w Królestwie Polskim (w 90 miastach Żydzi mieli zakaz osiedlania się, w 30 mogli mieszkać tylko w gettach) - ograniczenia wobec nich zniosły co prawda reformy A. Wielopolskiego (1862), ale pojawiły się one ponownie po upadku powstania styczniowego 1863-1864 (nie dopuszczano Żydów do urzędów, ograniczano dostęp do szkół śred i wyższych, zakazano im nabywania i dzierżawy gruntów na wsi).

Pod koniec XIX w. w Królestwie Polskim żyło 1,3 mln Żydów, w Galicji 800 tys., w Poznańskiem i na Pomorzu ok. 50 tys. Ich liczba wzrosła na początku XX w., głównie w wyniku napływu ludności żydowskiej ze Wschodu (w następstwie prześladowań i administracyjnych posunięć władz rosyjskich) i 1921 wynosiła już 2,8 mln (10% mieszkańców odrodzonej Polski), z tego 76% żyło w miastach (25% w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Lwowie i Wilnie) - 1/3 utrzymywała się z handlu, 2/5 z rzemiosła i pracy w drobnym przemyśle, wielu uprawiało wolne zawody.

Tzw. mały traktat wersalski (1919) gwarantował Żydom w Polsce (i innym mniejszościom narodowym) wolność wyznania i posługiwania się własnym językiem (jidysz), swobodę w zakresie zrzeszania się i oświaty oraz równe prawa obywatelskie. Gwarancje takie umieszczone zostały także w konstytucjach 1921 i 1935.

Równocześnie wielu Polaków ulegało nastrojom antysemickim. Nie powtarzały się co prawda pogromy, do jakich w wyniku posądzeń o sympatie proukraińskie i prokomunistyczne doszło we Lwowie (1918) i Pińsku (1919), ale Żydzi stanowili przez cały czas obiekt ataków prasy i publicystyki o orientacji narodowej, a w 2. połowie lat 30. także zarządzeń dyskryminujących (1936 ograniczenie uboju rytualnego, 1937 dopuszczenie tzw. getta ławkowego na wyższych uczelniach). Wielu Żydów wyemigrowało z Polski do Palestyny w okresie reform W. Grabskiego (tzw. alija Grabskiego), dotknął ich też kryzys gospodarczy 1929-1935 (bojkot sklepów żydowskich).

Podczas II wojny światowej Polska była miejscem eksterminacji narodu żydowskiego (Żydów zagłada). Po wojnie ok. 137 tys. osób tej narodowości przybyło do Polski w ramach repatriacji z ZSRR - dołączyły one do ok. 50-80 tys. tych, którzy przeżyli zagładę w kraju. Jednak ogólny klimat polityczno-społeczny nie sprzyjał ich pobytowi (m.in. pogrom kielecki 1946), choć niektórzy z nich, związani jeszcze przed wojną z ugrupowaniami lewicowymi, włączyli się w budowę nowego ustroju w Polsce. W okresie 1946-1950 z Polski do Palestyny wemigrowało 120 tys. Żydów, kolejne masowe ich wyjazdy nastąpiły po 1956 i po wydarzeniach marcowych 1968. Obecnie ich liczbę w Polsce ocenia się na 15 tys., z czego niewielką część zrzesza Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej.

W czasie pobytu na ziemiach polskich Żydzi rozwijali swoją kulturę oraz myśl religijną i społeczną. Już od 2. połowy XV w. kształtowały się ośrodki studiów talmudycznych w Poznaniu (gdzie od 1474 nauczał rabbi Mojżesz ben Izaak Mintz - wielki autorytet w zakresie prawa rabinicznego) i Krakowie (gdzie m.in. działali od końca XV w. Jakub ben Josef Polak - znakomity egzegeta, główny rabin Małopolski, a w XVI w. Mojżesz ben Israel Isserles zwany Rema, uznawany za najwybitniejszego wśród talmudystów na ziemiach polskich). W XVII w. żywy był wśród nich ruch mesjanistyczny. W XVIII w. działali tu m.in. frankiści, toczyły się też polemiki między reprezentantami judaizmu rabinicznego a upowszechniającym się chasydyzmem (ruch społeczno-religijny o charakterze mistycznym, którego twórcą był Baal Szem Tow z Podola), zwalczanym też przez przedstawicieli żydowskiego oświecenia, haskali. Pod koniec XIX w. narodził się syjonizm, powołano do życia Światową Organizację Syjonistyczną, której struktury działały na terenie ziem polskich już na początku XX w.

Działacze pochodzenia żydowskiego byli też aktywni w różnych ugrupowaniach socjalistycznych i robotniczych (m.in. w Powszechnym Żydowskim Związku Robotniczym, tzw. Bundzie, 1897). Wśród Żydów polskich zaznaczyły się też pewne tendencje asymilacyjne. Wiele organizacji żydowskich istniało w odrodzonej po 1918 Polsce, m.in. ortodoksyjny Agudas Isroel (Związek Izraela, oficjalnie od 1919 jedna z najsilniejszych partii żydowskich w II Rzeczypospolitej), Organizacja Syjonistyczna w Polsce (od 1916 reprezentowana w sejmie i senacie), Centrum Duchowe Mizrachi (początki 1902, od 1918 uzyskało ostateczny kształt organizacyjny). Wśród robotników działał Bund i Poalej Syjon.

Rozwijały się - w językach jidisz, hebrajskim i polskim - literatura, teatr, film, wydawano 193 czasopisma (1928). Czynnych było wielu malarzy i rzeźbiarzy. Działały placówki badawcze, np. Żydowski Instytut Naukowy. Istniały żydowskie szkoły prywatne (1237 z ok. 180 tys. uczniów w 1937), wiele żydowskich dzieci uczęszczało do polskich szkół publicznych. Żydzi odgrywali istotną rolę w rozwoju kultury i nauki polskiej.

1

---