Budżet państwa
W systemie finansów publicznych centralne miejsce zajmuje budżet państwa. Wynika to nie tylko stąd, że w budżecie państwa gromadzi się i dzieli największą część środków publicznych, lecz także stąd, że władze centralne nadal są dominującym podmiotem systemu politycznego, gospodarczego i społecznego kraju.
Budżet państwa dokonuje też istotnych transferów na rzecz innych elementów systemu finansów publicznych, zwłaszcza budżetów samorządowych oraz funduszy ubezpieczeń społecznych. Budżet państwa odgrywa ważną rolę w kształtowaniu finansowych stosunków międzynarodowych. m.in. jako źródło pożyczek dla innych krajów.
Budżet państwa przedstawiany jest jako scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, która upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków. W tym sensie budżet państwa jest aktem prawnym o określonym czasie obowiązywania. Cele i zadania państwa realizowane za pomocą budżetu muszą być z góry określone. Można go zatem traktować jako plan finansowy państwa
Obecny kształt budżetu jest wynikiem wielowiekowych burzliwych dziejów tej instytucji ekonomicznej, prawnej i politycznej.
Najogólniej można stwierdzić, że rozwój budżetu państwa jest ściśle związany z rozwojem instytucji państwa.
Dla rozwoju instytucji budżetu państwa decydujące znaczenie miały:
rozwój stosunków towarowo-pieniężnych,
oddzielenie majątku państwa od majątku królewskiego,
rozwój parlamentaryzmu,
rozwój socjalnych funkcji państwa,
rozwój gospodarczych funkcji państwa,
rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych,
procesy integracyjne zachodzące, we współczesnym świecie.
Cechy budżetu państwa
Na podstawie obserwacji funkcjonowania budżetu państwa można wymienić następujące jego cechy:
budżet państwa jest funduszem scentralizowanych zasobów pieniężnych gromadzonych i dzielonych przez państwo w związku z realizacją zadań (funkcji państwa);
gromadzenie środków budżetowych odbywa się - z reguły - w sposób przymusowy; ten tryb gromadzenia zasobów budżetowych jest charakterystyczny dla działalności państwa wynikającej z atrybutu władzy;
szczególna rola budżetu w funkcjonowaniu państwa;
procesy gromadzenia i dzielenia dochodów za pomocą budżetu implikują zasady ustrojowo-konstytucyjne; najogólniej chodzi o zakres uprawnień władzy ustawodawczej i wykonawczej w określaniu źródeł, wysokości i rodzajów dochodów oraz kierunków wydatków; wymaga to nadania budżetowi państwa formy normatywnej, tzn. formy aktu prawnego wysokiej rangi - ustawy;
procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów w budżecie zawsze mają charakter nie tylko ekonomiczny, lecz także społeczny; wyraża się to w przejmowaniu części produktu społecznego i dysponowaniu nią, co wpływa na sytuację dochodową i socjalną poszczególnych osób, grup społecznych itd.;
dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego przejęcia ich przez państwo od różnych podmiotów; oznacza to, że dochody budżetowe gromadzone w budżecie są bezzwrotne;
budżet państwa dotyczy działalności organów i podmiotów państwa w przyszłości, stąd też zawsze jest planem dochodów i wydatków państwa na z góry ustalony czas;
budżet jako fundusz musi cechować specjalizacja, polegająca na nadaniu rygorów prawnych wydatkom budżetowym;
wiązanie dochodów i wydatków budżetowych z działalnością państwa w zamkniętym okresie oznacza, że w istocie budżet państwa tworzą strumienie dochodów i strumienie wydatków;
strumieniowy charakter budżetu oznacza, z reguły, konieczność egzekwowania należnych w danym okresie dochodów, jak również obliguje do wydatkowania środków budżetowych przed upływem okresu budżetowego; ta cecha gospodarowania środkami budżetowymi powoduje istotne skutki dla racjonalności budżetu;
budżet państwa nie jest jedynym "urządzeniem", w którym znajduje finansowe odzwierciedlenie działalność państwa, co oznacza, że nie może on być wystarczającą podstawą oceny finansowej działalności państwa.
Funkcje budżetu państwa
W teorii wyodrębnia się następujące funkcje budżetu państwa:
redystrybucyjną albo rozdzielczą,
stabilizacyjną, zwaną wyrównawczą lub kompensacyjną,
alokacyjną,
fiskalną albo skarbową,
ustrojową,
demokratyczną,
kontrolną lub ewidencyjno-kontrolną,
bodźcową,
planowania,
prawną,
kredytową,
administracyjną,
koordynacyjną.
Możemy zaliczyć je do trzech grup: funkcje ekonomiczne, funkcje kontrolne, funkcje polityczne.
Do funkcji ekonomicznych należy zaliczyć zwłaszcza funkcję redystrybucyjną, stabilizacyjną i alokacyjną. Budżet państwa realizuje te funkcje w ramach ogólnych funkcji finansów publicznych
Funkcja redystrybucyjna - jej istota polega na tym, że budżet jest narzędziem redystrybucji dochodu narodowego. Działalność redystrybucyjna budżetu polega zatem na regulowaniu dochodów podstawowych kategorii podmiotów występujących w gospodarce narodowej. Zewnętrznym wyrazem redystrybucyjnej działalności budżetu jest gromadzenie dochodów, głównie w postaci podatków, od podmiotów gospodarujących i przeznaczanie ich na rzecz tych podmiotów, które albo w ogóle nie osiągają dochodów, albo osiągają je, ale w stopniu nie wystarczającym na ich potrzeby (np. szkoły, szpitale, jednostki administracji publicznej).
W ramach redystrybucyjnej działalności państwo dokonuje też korekty bardzo wysokich dochodów pewnej części społeczeństwa. Wysokie dochody powstałą najczęściej na skutek niesprawności mechanizmu rynkowego.
Warto także podkreślić, że budżet państwa jest podstawowym narzędziem redystrybucji wewnątrz systemu finansów publicznych. Wyrazem tego są transfery budżetu państwa na rzecz budżetów samorządowych, funduszów ubezpieczeń społecznych itp.
Z redystrybucyjną funkcją budżetu ściśle wiąże się funkcja fiskalna, ale w teorii nie ma zgodności co do istoty tej funkcji. Najogólniej, istota funkcji fiskalnej polega na przejmowaniu na rzecz państwa dochodów. Przejmowanie dochodów budżetowych wiąże się z prowadzeniem przez państwo rozmaitej działalności związanej z funkcjami państwa., między funkcją redystrybucyjną a funkcją fiskalną zachodzą różnice co do zakresu, polegające na tym, że funkcja fiskalna budżetu dotyczy tylko jego strony dochodowej, a funkcja redystrybućyjna dotyczy zarówno dochodów, jak i wydatków budżetowych, przy czym główny akcent położony jest na stronę wydatkową. Funkcja alokacyjna budżetu z punktu widzenia treści ekonomicznej w pełni pokrywa się z funkcją redystrybucyją.
Do funkcji ekonomicznych budżetu należy również zaliczyć funkcję stabilizacyjną (wyrównawczą). Istota funkcji stabilizacyjnej budżetu polega na wykorzystaniu go jako narzędzia państwa w celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego oraz zapewnienia zrównoważonego wzrostu gospodarki kapitalistycznej.
Kolejną funkcją ekonomiczną budżetu jest tzw. funkcja bodźcowa. Jej istotę można sprowadzić do pozytywnego zachowania się podmiotów wobec stosowanych przez państwo instrumentów budżetowych, zwłaszcza w zakresie ciężarów podatkowych. Funkcja kontrolna budżetu polega na wykorzystywaniu procesów i zjawisk pieniężnych do obserwacji oraz analizy zjawisk i procesów rzeczowych. Funkcja kontrolna budżetu może polegać na analizie przyczyn (rzeczowych) niewykonania budżetu po stronie dochodów lub wydatków, w kwotach globalnych lub w pozycjach szczegółowych, co oznacza, że pewna część zadań publicznych nie jest realizowana.
Funkcja kredytowa budżetu sprowadza się do ustalenia, czy państwo ma zdolność kredytową.
Należy podkreślić, że funkcje polityczne budżetu, do których zalicza się funkcję ustrojową, demokratyczną i prawną, są też istotne. Istota wszystkich funkcji politycznych budżetu sprowadza się bowiem do relacji między władzą ustawodawczą a władzą wykonawczą lub, inaczej. między parlamentem a rządem.
Demokratyczna funkcja budżetu jest jedną z ważniejszych funkcji politycznych. Istota tej funkcji polega na zainteresowaniu społeczeństwa opracowywaniem i wykonywaniem budżetu i wpływie na to. Sporządzanie i realizacja budżetu państwa inspiruje zainteresowanie sprawami publicznymi oraz gospodarczymi, sprzyja wyborowi właściwych przedstawicieli do władz uchwalających budżet i kontrolujących jego wykonywanie.
Reasumując rozważania dotyczące funkcji budżetu państwa - na podstawie analizowanych poglądów teoretycznych - można wyciągnąć wniosek. że funkcje budżetu są ponadustrojowe. Budżet ze swej istoty nie jest ani feudalny, ani kapitalistyczny. Budżet państwa jest więc instytucją istniejącą niezależnie od ustroju.
Zasady budżetowe
W literaturze wymienia się najczęściej następujące zasady budżetowe.
równowagi,
zupełności (powszechności),
jedności formalnej,
jedności materialnej,
szczegółowości,
jawności,
przejrzystości,
realności,
uprzedniości,
gospodarności,
operatywności,
jednoroczności,
polityczności.
Zasada zupełności wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa. Zasada reaIności postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków państwa. Zasadla jawności głosi, iż wszystkich dochody i wydatki państwa powinny być jednym planem budżetowym. Zasada specjalizacji budżetu na charakter złożony, gdyż wedle niej: - dochody i wydatki powinny być ujmowanie nie w sumach ogólnych lecz z dokładnym określeniem źródeł dochodów oraz przeznaczenia wydatków, - środki budżetowe powinny być wydatkowane tylko do wysokości ustalonej w budżecie, - środki budżetowe powinny być wydatkowane w okreśonym czasie. Zasada operatywności budżetu wymaga opracowania go w układzie podmiotowym, czyli wskazania zadań w zakresie gromadzenia dochodów oraz realizacji wydatków dla konkretnych podmiotów. Układ budżetu przejrzysty co pozwala na rozpoznanie procesów zachodzących w obszarze budżetu państwa. Zasada jawności głosi konieczność prezentowania dochodów i wydatków społeczeństwu. Zasada gospodarności wymaga racjonalnego, a więc i oszczędnego, wydatkowania środków budżetowych.
Reasumując należy stwierdzić, że zasady budżetowe są i pozostaną w przyszłości ważnymi oraz pożytecznymi wskazówkami do prowadzenia działalności finansowej państwa.
1