ZDOBNICTWO KSIĄŻKI RĘKOPIŚMIENNEJ

Zdobienia ksiąg rękopiśmiennych: inicjały, bordiury, ornamenty marginalne lub miniatury.

ILUMINACJA to zdobienie rękopisów za pomocą efektów malarskich - barwnych i złotych inicjałów, ornamentów marginalnych i innych kompozycji (iluminare - oświetlać, zdobić); to, co wykonano w kodeksie za pomocą farby i pędzla.

MINIATURA - łac. minium/ miniare - czerwona farba/ wprowadzanie do tekstów elementów malowanych czerwoną farbą. Miniatura to przedstawienie wmalowane pod, nad, obok tekstu, służące do ilustracji treści tekstu (minium - czerwona farba).

Przy pewnych tekstach miniatury były stałe. Zasadnicze typy miniatur to:

• miniatury wyodrębnione - całostronicowe, zajmujące partię obok tekstu,

• miniatury inicjałowe - łączone z inicjałem, mogą zawierać całe sceny,

• miniatury winietowe - umieszczane w bordiurach, na marginaliach, ujmowane w medaliony.

Ponadto typ miniatury dedykacyjnej ze sceną przekazania rękopisu osobie zamawiającej; portret zleceniodawcy i postać miniaturzysty w warsztacie pracy - typ popularny w kręgu francuskim (Żywot Chrystusa Guillaume'a de Ternay).

INICJAŁ - ozdobna pierwsza litera tekstu, ujęta w pole, najczęściej kwadratowe: na całą stronę, inicjały obrazkowe z miniaturą lub inicjał z wici, bez miniatury (w XIV w.).

FLORATURA - od flos - kwiat, rozwinięta dekoracja roślinna, etap pośredni między „wieżą” (wyrastającą z inicjału) a późnogotycką zamkniętą bordiurą. Często wychodziła z laski dzielącej kolumny. Niekiedy uznaje się ją jako typ bordiury (wykład dra Gruchały).

BORDIURY - obramowania stron zw. winietą ramkową, zdobienia marginesów (od jednego do czterech). Wyróżnia się bordiurę ciągłą i bordiurę z motywów pojedynczych.

Typy bordiur (wg wykładu):

• floratura - elementy roślinne z kwiatami;

• drolerie - wśród elementów roślinnych scenki rodzajowe, często humorystyczne. W znaczeniu ogólnym są to motywy groteskowe wprowadzane do dekoracji marginalnej jak małpki, łaziebniczki w Biblii Wacława IV, symbole astrologiczne i religijne (w Polsce w Psałterzu floriańskim i w Graduale Olbrachta);

• winiety - ozdoby, które nie obejmują wszystkich marginesów (interlinearne, śródtekstowe).

Można także mówić o typach bordiur „narodowych”:

• bordiury francuskie są cienkie, filigranowe, ażurowe wykorzystanie kwiatów, z wyrastającymi z ramki listkami, dużo światła (Godzinki księcia de Berry, Godzinki Boucicaut);

• bordiury w rękopisach z terenu Niemiec, Austrii, Czech i Polski (styl kontynentalny) są „ciężkie”, z dużych elementów roślinnych, ze scenami, medalionami (Księga chórowa z BJ);

• bordiury włoskie łączą elementy roślinne z architektonicznymi (wazony, łuki) - Modlitewnik Lorenza Medici;

• bordiury flamandzkie z dużych, pojedynczych motywów kwiatowych, przedstawionych bardzo realistycznie (cień), niekiedy także owady - Godzinki Engelberta von Nassau.

Funkcje wszelkich ozdób: ożywienie pisma, podkreślenie poszczególnych odcinków tekstu, pomoc w zrozumieniu i wyobrażeniu treści tekstu!!! Zdobienie rękopisów rozwinęło się z potrzeby uplastycznienia tekstu oraz przerwania monotonii szeregu zapisanych kart.

Ornamentyka rękopisów rozwinęła się w czasach wczesnego chrześcijaństwa w księgach biblijnych i liturgicznych. We wczesnym średniowieczu w zakresie zdobnictwa można wyróżnić dwa obszary: kontynentalny i wyspiarski (Irlandia i Anglia). Na kontynencie wyróżniły się w VII i VIII wieku Włochy i Francja (wzorem sztuka antyczna i starochrześcijańska; klasztory w Bobbio we Włoszech, Luxeil i Corbie we Francji).

Na zewnętrzną szatę rękopisów składają się: materiał piśmienny, styl pisma, rodzaj zdobnictwa (iluminacja) i oprawa - wszystkie te elementy nadają księgom określony styl.

Najprostszym sposobem ożywienia pisma było rubrykowanie rękopisu (od ruber - czerwony) - podkreślanie niektórych liter kreskami z czerwonej farby lub pisanie niektórych liter czerwoną barwą.

Zasadnicze elementy ornamentacyjne: linia w geometrycznych układach, roślina, zwierzę, człowiek.

ORNAMENT - jedna z form wypowiedzi artystycznej, ozdoba ukształtowana przez ułożenie pewnych elementów zdobniczych (motywów) wg z góry obranych zasad (powtarzanie, odwrócenie, zmiana rytmu i wielkości).

• Elementy abstrakcyjno-geometryczne

• Elementy wzorowane na realnych kształtach natury lub przedmiotów wytworzonych ręką ludzką.

Rodzaje ornamentów:

• falowy - leżące zazębione esownice; podwójny, zdwojony, równoległy…W renesansie i klasycyzmie stanowił poziomo usytuowane winietki.

• małżowinowy - abstrakcyjny, amorficzny symbol, jakby zastygła wibrująca materia, brak w nim linii prostej i płaszczyzny, fantastyczna dekoracyjność. Teren rozwoju - Niderlandy i północne Niemcy do ok. 1680 r.

• okuciowy - przypomina elementy do metalowych okuć (wycinanka z blachy urozmaicona kaboszonami - motywami o kształcie obłym). Do grafiki książkowej wszedł w końcu XVI w.

• zawijany - zwany kartuszowym, komponowany ze skręcających się pasm i wolut, w grafice książkowej od lat 30-tych XVI w.

• plecionka - zrodziła się z naśladowania wzorów powstałych przy pleceniu włókien i trzciny. Dominuje w malarstwie miniaturowym wczesnego średniowiecza aż do XIII w.

- plecionka sznurowa spleciona z dwu lub więcej pasm różnej długości, komponowana jako motyw ciągły lub wypełniający dane pole geometryczne, rodzajem plecionki sznurowej jest plecionka węzłowa na narożniku, istniejąca jako ornament samodzielny;

- plecionka wstęgowa - wstęgi tworzą załamania w miejscu skręcania splotu do środka przestrzeni dekorowanej, ornament ciągły komponowany w postaci rzemyka jako obramowanie pól.

• akant - motyw wydłużonego, wywiniętego i fryzowanego na krawędziach liścia/ liści pokrywających gałązki. W romańskim zdobnictwie książkowym zgeometryzowany w układach symetrycznych. W gotyku motyw wici akantu podstawowym elementem floratury na marginesach kodeksów. Od 1500 roku regresja na rzecz ornamentów renesansowych.

• arabeska - ornament o układzie symetrycznym poziomym lub pionowym, oparty na motywie stylizowanej wici roślinnej wzbogaconej kwiatami, owocami, motywami zwierzęcymi, maszkaronami, elementami architektonicznymi, mobilami - kosze, wazony, rogi obfitości. Rozkwit arabeski w renesansie i klasycyzmie. W Polsce zanika po śmierci Samostrzelnika.

• bianchi girari - białe sploty, ornament o formie splątanych łodyg roślinnych w iluminatorstwie włoskim 2 poł. XV - pocz. XVI wieku, zastosowanie skomplikowanych w rysunku białych płaszczyzn surowego pergaminu, odcinających się mocno od tła bordiury, pokrytego karminem, błękitem, zielenią.

• girlanda - motyw o kształcie liściastej wiązanki podwieszonej na obu końcach lub wijącej się spiralnie wokół elementu środkowego, wzbogacony pękami owoców, kwiatów. W renesansowej typografii polskiej stosowany przez drukarnie Hallera i Unglera, w miniatorstwie przez Samostrzelnika.

• groteska - ornament z wici roślinnych i prostych lasek, na które są nanizane lub wplecione motywy figuralne i zwierzęce, twory fantastyczne, instrumenty muzyczne, kwiaty, owoce, panoplia wojenne; popularna w renesansie, do miniatorstwa polskiego wprowadzona przez Samostrzelnika.

• palmeta - ornament w kształcie symetrycznego, silnie przestylizowanego liścia palmy, składa się z 2 leżących wolut, trzonu i wachlarza abstrakcyjnych liści.

• meandry (gr. kręta rzeka)

• zoomorficzne - stylizowane motywy zwierzęce i fantastyczne, w sztuce romańskiej w połączeniu z liśćmi akantu, w gotyku - samodzielne zwierzęta z elementami akantowymi, w renesansie - łączone z arabeską i groteską.

• krata - motyw z krzyżujących się linii, prętów, z polami pustymi bądź wypełnionymi kwiatami dzwonka, rozetami; szczególnie popularny w baroku i rokoko, także w rękopisach gotyckich.

• maszkarony - maski, motywy w formie głowy ludzkiej realnej/ fantastycznej, upiększonej, z grymasem.

• kandelabrowy - oparty na schemacie ozdobnego trzonu kandelabrowego (szczególnie u Samostrzelnika).

• architektoniczny - maswerki jako obramowania, rzeźby niszach - odzwierciedla zmianę architektury romańsko-gotyckiej.

Najczęstsze motywy zdobnicze:

• Drzewo Jessego - drzewo genealogiczne Chrystusa wg księgi Izajasza - z Jessego wyrasta drzewo, w centrum Matka Boska i Chrystus.

• Przedstawienie 4 Ewangelistów:

- jako postaci stojące (nawiązanie do antycznego portretu pisarza)

- jako postaci siedzące przy pulpicie

- święty z atrybutem

- symbole Ewangelistów

- tetramorfa - jedna postać o 4 głowach:

Mateusz - anioł/ mężczyzna

Marek - lew

Łukasz - wół

Jan - orzeł

• Motyw Dzikiego Męża - postać łącząca cechy ludzkie, roślinne i zwierzęce.

• Motyw alfy i omegi - początek i koniec, w mszałach w postaci ozdobnego inicjału.

• Znaki zodiaku wraz z żywiołami - szczególnie w Godzinkach, w kalendarzach wraz z symbolami najważniejszych świąt w miesiącu.

• Prace miesięcy - przypominały, że czas należy do Boga, każdy miesiąc to życie Chrystusa.

• Personifikacje -

Eklezja (Kościół) i Synagoga

Cnoty i grzechy

7 sztuk wyzwolonych

Miesiące

Znaki zodiaku i prace

• Rozbudowana symbolika maryjna, chrystologiczna.

1. KSIĄŻKA ARABSKA - Ornamentyka książek arabskich (oprawy i karty) odpowiadała stylowi sztuki wschodniej.

• Koran zabraniał używania wszelkiej personifikacji i symbolu - nie rozwija się książkowe malarstwo figuralne (wyjątek: sztuka perska).

• Występowanie płaskiej, abstrakcyjnej ornamentyki rysunkowej: stylizowane wzory roślinne, gałązki, kwiaty, owoce o fantastycznej grze miękko wijących się i splatających linii → tzw. arabeska.

• W Hiszpanii motyw maureski - abstrakcyjny wzór lub plecionka złożone z podwójnych linie układających się we wzory geometryczne, koła…

• Szczegóły zdobień inkrustowane, złocone, wytłaczane, malowane - efekt dekoracyjny.

• Wspaniałe oprawy kopertowe (dolna okładzina zachodziła w kształcie klapy do połowy górnej).

2. KSIĄŻKA BIZANTYJSKA - rękopisy odzwierciedliły cechy i właściwości sztuki bizantyjskiej. (charakter monumentalny, duży udział złota i emalii, posługiwanie się ikoną, w obrazach brak głębi perspektywistycznej, figury ustawiane frontalnie i symetrycznie na płaskim tle, obraz ma charakter symboliczny)

• Bogate ramy dekoracyjne pierwszej strony

• Typowe książki bizantyjskie: Psałterz Chludowa, Kodeks Dioskoridesa.

• Dla książek użytkowych oprawy z deski pokrytej skórą. Księgi liturgiczne bogato oprawiane w złoto, srebro, zdobione kamieniami, kością słoniową, emalią → oprawy złotnicze/ ołtarzowe:

- z płaskorzeźbą z kości słoniowej w centrum okładziny górnej (ze sceną biblijną)

- bez rzeźby, wykonane w całości z blachy grawerowanej i wysadzanej kamieniami

- oprawy emaliowane.

• Na wzorach iluminacji bizantyjskiej oparło się całe zachodnie malarstwo książkowe.

• Reprezentacyjne rękopisy iluminowane mogły być pisane i zdobione złotem (codex aureus), mieć karty barwione purpurą (codex purpureus) lub zostać wykonane z użyciem srebra (codex argenteus).

3. KSIĄŻKA W IRLANDII - zdobnictwo ksiąg iryjskich rozwinęło się ze wzorów zachodnich, orientalnych i celtyckich (VII w.). Sztuka iryska przewyższa malarstwo kontynentalne.

• W rękopisach iryjskich (i ogólnie w zdobnictwie wczesnego średniowiecza) wykształcił się bardzo ozdobny inicjał - w Irlandii szczególnie bogate i rozbudowane były inicjały na początku tekstu i inicjały całostronicowe, zdobione najczęściej motywami przedstawiającymi stylizowane figury zwierzęce, rybo-ptasie. Charakterystyczne dla sztuki wyspiarskiej były inicjały obwiedzione czerwonymi punkcikami oraz schematyczne całostronicowe motywy krzyża.

• Z farb najczęściej używane były czerwona, żółta i zielona, brak srebra i złota.

• Typowy motyw ornamentyki iryjskiej to plecionka wstęgowa, występująca jako ornament ciągły i łączona z motywami zoomorficznymi i antropomorficznymi - ozdabiała inicjały, marginesy, Ponadto motyw trąbki, drzewa Jessego, symbole Ewangelistów, zdobnictwo linearne - spirale, sploty, wstęgi; strony tzw. „dywanowe”.

• Charakterystyczne skomplikowane kompozycje oparte na motywach plecionki, spirali, zygzaków, kół i splotów monstrualnie wydłużonych zwierząt. Nie występują drzewa i kwiaty, rzadko postać ludzka (poddana ornamentalizacji).

• Ważnym elementem zdobniczym było pismo insularne. Litery tegoż pisma charakteryzują się akcentowaniem zaokrągleń i wzmacnianiem trzonków od góry trójkątnymi zakończeniami.

• Przykłady rękopisów iluminowanych: Księga z Kells, Księga z Durrow, Księga z Lindisfarne.

4. KSIĄŻKA W RENESANSIE KAROLIŃSKIM (VIII/ IX w.) - elementem zdobniczym była minuskuła karolińska. Iluminacja harmonijnie łączy elementy sztuki rodzimej, iryjskiej i orientalnej.

• Orientalny styl w rysunku i kolorycie - obfitość złota, srebra, barw nasyconych (pisane złotem na purpurze); przepych.

• Malarstwo karolińskie jako pierwsze wprowadziło do średniowiecznego malarstwa książkowego całostronicowe dekoracje figuralne (postaci ludzkie i sceny rodzajowe).

• Cechą charakterystyczną dodanie do dekoracji i abstrakcyjnego ornamentu malarstwa tematycznego.

• W miniaturach dążność do prawdy historycznej, dbałość o szczegóły, realistyczne ujęcie tematu. Figura ludzka w udrapowanych na modłę antyczną szatach - głównym tematem postaci ewangelistów ukazanych jako pisarze

• Wskrzeszenie ikonografii religijnej, a także motywy rodzajowe, świeckie.

• Szkoła kaligraficzno-malarska na dworze cesarskim w Akwizgranie (Złoty Ewangeliarz Karola Wielkiego), w Reims, w Tours, w Fuldzie, w St. Gallen.

• Odmianą sztuki karolińskiej była sztuka anglosaska (IX - XI w.).

5. KSIĄŻKA ROMAŃSKA

• W romańskiej sztuce zdobienia książek na czoło wysuwają się Niemcy (ośrodki nad Renem i nad Dunajem)

• ILUMINATORSTWO OTTOŃSKIE zerwało z naśladowaniem stylu późnoantycznego, wprowadzenie złotego tła (złoto trybowane - wyciskane we wzorki), kontrasty barwne, głównym tematem sceny z życia Chrystusa, styl pełen linearnej ekspresji, smukłe i zrytmizowane figury o żywych ruchach, dużych oczach i nadmiernie wydłużonych dłoniach:

- szkoła malarska opactwa benedyktyńskiego w Reichenau: Codex Gertrudianus, Ewangeliarz Ottona III - miejsce narodzin stylu ottońskiego.

- ośrodki w Trewirze i Echternach

- ośrodek w Kolonii (wpływy francuskie).

- w XI w. szkoła w bawarskiej Ratyzbonie w opactwie św. Emmerama (Kodeks emmeramski z krakowskiej Biblioteki Kapitulnej).

- szkoła czeska w Pradze (Kodeks pułtuski).

• W Anglii (Winchester i Canterbury) zamiast czysto malarskiej techniki iluminowania stosowano technikę rysunkową za pomocą piórka.

• Szkoła leodyjska (Belgia) - rozwinięte miniatorstwo, złotnictwo i emalierstwo.

• Włochy: szkoły malarskie w Lombardii i w starym Monte Cassino, gdzie zdobiono kodeksy wielkich rozmiarów i tworzono oryginalne inicjały zw. dezyderiańskimi (rysowane piórkiem z cieniowaniem).

• Ornamentyka romańska zachowuje jeszcze fantastyczne figury zwierząt i ludzi, wprowadza zamiast iryjskiej plecionki motyw gałązek i pędów roślinnych, przybierających kształty splotów rzemykowych.

• Zmienia się technika wykonywania inicjałów (dawniej wykonywane techniką malarską za pomocą farb i złoceń pokrywających powierzchnię inicjału i jego tło) - kontur rysuje się piórkiem, naturalne tło pergaminu

• Ilustracja książkowa rozszerza swój zakres tematyczny, sztuka jest bardziej wielostronna (portrety panujących, sceny dedykacyjne, obrazki ze świeckiego życia). Widać dążność do bardziej naturalnego przedstawiania ruchu i proporcji ciała (dramatyczność w ruchu i geście), brak jednak przestrzeni, figury na abstrakcyjnym, kolorowym tle.

• Dominacja techniki złotniczej w zdobieniu opraw. W XII wieku romańskie oprawy tłoczone, XII/XIII wiek - oprawy emaliowane (wypalana farba).

6. KSIĄŻKA GOTYCKA (XIII w.) - odbicie stylu gotyckiego, szczególnie w piśmie → tekstura gotycka - litery ostro łamane, wąskie, wypracowane, charakter monumentalny. Potoczna kursywa gotycka była zbita i pełna skrótów.

• Na czoło wysunął się moment ilustracyjny jako wiążący obrazy z treścią.

• Tendencje naturalistyczne w traktowaniu postaci (smukłość, ruchy swobodne, bogato udrapowane szaty), akcentowanie psychiki.

• Tło przepełnione ostrołukowymi motywami architektonicznymi. Wpływ malarstwa witrażowego na kolor.

• Zarzucenie płaskiej stylizacji, żywe zainteresowanie naturą, wprowadzenie pejzażu z licznie występującymi zwierzętami i roślinami.

• Inicjały gotyckie na podkładzie złotym, stają się ramą dla wkomponowanej ilustracji → w XIII i XIV wieku wykształca się inicjał obrazkowy. Od inicjału, który stał się ośrodkiem dekoracji marginesowej, wyprowadzano stylizowane gałązki i nici rozpościerające się na marginesy (floratura).

• Szczytowy rozwój iluminacji wyraził się w livres d'heures (Godzinki księcia de Berry, Godzinki Marii Burgundzkiej, Godzinki Rohan).

• Najwięksi (i najzdolniejsi) iluminatorzy:

1. Mistrz Honoré (XIII w.) - pracował dla Filipa Pięknego; dynamiczne ujmowanie postaci, pięknie oddawał gesty dłoni i twarze, tło z fakturą, Dekretały Grzegorza IX.

2. Jean d'Hesdin - pracował dla księcia de Berry; mistrz przedstawiania krajobrazu, Piękne Godzinki księcia de Berry.

3. bracia Limbourg - także pracowali dla księcia de Berry, Bardzo bogate Godzinki księcia de Berry.

4. Mistrz Godzinek Rohan - XV w., ilustracje całostronicowe.

5. Mistrz Godzinek Marii Burgundzkiej - przedstawiciel sztuki flamandzkiej 2 poł XV wieku, Godzinki Marii Burgundzkiej, Godzinki Engelberta von Nassau.

• Zakres zdobnictwa książki z kodeksów kościelnych rozszerzył się na książkę świecką (poezje, kroniki, pieśni ludowe; dzieła naukowe przyrodnicze, medyczne i filozoficzne miały skromniejszą szatę - rysunki piórkiem podmalowane akwarelą). Zdobiono także dokumenty, przywileje, dyplomy nobilitacyjne itp.

• Gotyckie średniowiecze rozwinęło sztukę introligatorską. Zasadnicze typy opraw średniowiecznych:

• Oprawy luksusowe: złotnicze, ołtarzowe, klejnotowe;

• Oprawy introligatorskie, wykonywane przez szkolonych mnichów i przez świeckich introligatorów - okładziny z desek pokrytych skórą, na rogach i w środku zwierciadła drewniane lub metalowe guzy/ okucia; klamry zamykające książkę; łańcuchy przy większych foliałach;

• Oprawy mnisze - skórę naciągano od grzbietu do połowy lub do trzeciej części okładziny, dalej występowała deska;

• Oprawy nacinane - wzór nacinano nożem, następnie skórę naciągano na deski okładzin, przez co nacięcia się rozszerzały;

• Oprawy sakwowe (XIV - XVI) - nie obcinano u dołu skóry okładziny, lecz długi płat skóry puszczano swobodnie. Końce skóry ściągano w węzeł;

• Oprawy płaszczowe - książka posiadała dodatkową skórę, którą można było owinąć całą książkę.

• Oprawy z ołtarzykiem, w kształcie serca itp.

• Zdobnictwo książki polskiej - Wzorem dla rodzimych twórców były rękopisy sprowadzane z czech, Niemiec, Włoch i Francji.

XIII i XIV w. - na wzorach południowoniemieckich i czeskich wykształciła się pisarska szkoła śląska (klasztor cystersów w Lubiążu) - Psałterz trzebnicki, Legenda o św. Jadwidze śląskiej.

Szkoła krakowska - Mistrz Biblii Hutterów (XV w.), Graduał Olbrachta, Pontyfikał i mszał Erazma Ciołka, Kodeks Baltazara Behema z miniaturami obrazującymi warsztaty cechowe rzemieślników na tle krajobrazu krakowskiego (1505).

Do najbardziej znanych iluminatorów należał Stanisław Samostrzelnik z opactwa cystersów w Mogile ( 1541): Modlitewnik Zygmunta I, Modlitewnik Krzysztofa Szydłowieckiego, Modlitewnik Bony, Modlitewnik Wojciecha Gasztołda z dedykacją dla Zygmunta I.

Inne znane nazwiska iluminatorów: np. Przybysław z Krakowa, Andrzej z Żarnowca.

7

---