Językoznawstwo ogólne
prof. dr hab. Jolanta Maćkiewicz
Wykład 8
Rozwój systemu leksykalnego.
Archaizmy i neologizmy.
Rodzaje zmian znaczeniowych.
Zmiany w systemie leksykalnym dotyczą wszystkich płaszczyzn:
wyrazów
struktury znaczeniowej wyrazu (relacje pomiędzy znaczeniami)
poszczególnych znaczeń wewnątrz pojedynczego wyrazu
Poziom I - wyrazy
Wyrazy mogą wchodzić do systemu leksykalnego lub z niego wychodzić.
Wchodzenie wyrazów do systemu:
zapożyczenia
neologizmy słowotwórcze - nowe słowa tworzone za pomocą środków słowotwórczych
neologizmy słowotwórcze mogą mieć dwojaki charakter:
nominatywne - neologizmy słowotwórcze nazywające, tworzone dla nazwania pojęć,
np. mcdonaldyzacja
ekspresywne - neologizmy słowotwórcze tworzone obok już istniejącej nazwy dla celów stylistycznych
np. wykształciuch
Wychodzenie wyrazów z systemu:
wyrazy przestarzałe - na pograniczu systemu, występują w niektórych stylach funkcjonalnych
archaizmy leksykalne - wyszły już z systemu
archaizmy są różne: fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, składniowe
archaizmy leksykalne mogą utrzymywać się w pewnych strukturach językowych, zwłaszcza w związkach frazeologicznych - szczególnie stałych, czyli takich, w których niczego nie wolno zmieniać, nawet formy gramatycznej
np. zażyć kogoś z mańki
derywat mańka > mańkut
mańka < łac. minus - ręka (w staropolszczyźnie - ręka lewa)
wyrażenie zażyć kogoś z mańki oznacza szybkie przerzucenie białej broni z prawej ręki do lewej w celu zaskoczenia przeciwnika (sztukę tę opanował pan Wołodyjowski)
Posługujemy się związkami frazeologicznymi tak samo, jak wyrazami - wystarczy znać przenośny sens całości, a nie znaczenie poszczególnych wyrazów
archaizm może zmartwychwstać, niekoniecznie z tym samym znaczeniem, które miał pierwotnie
np. ćma - dziś tylko owad, dawniej ciemność
opona - dawniej: tkaniny, kobierce, arrasy rozpinane na ścianach (por. opinać), przez kilka wieków ten wyraz był martwy, teraz został ożywiony w zupełnie innym sensie
Czasem ogniwem pośredniczącym w zmartwychwstaniu wyrazu jest związek frazeologiczny.
Bywa też, że wyraz ginie w jednym ze znaczeń, w innym zaś pozostaje,
np. szczyt - w staropolszczyźnie oznaczał tarczę
Szczytniki - osada służebna, której mieszkańcy wyrabiali tarcze.
Poziom II - struktura znaczeniowa
Przyczyny pojawiania się nowych znaczeń
zapożyczenia
rozwój wewnętrzny języka
zapożyczone znaczenie
np. zamek - 1) coś służącego do zamykania (znaczenie pierwotne, strukturalne,
zgodne z odczasownikową budową)
2) budowla obronna - zapożyczenie z j. niemieckiego, ale nie widać
tego:
nm. der Schloss odnosi się to obu sensów: urządzenie do zamykania i budowla obronna; pożyczyliśmy z niemieckiego to drugie znaczenie
3) zamek błyskawiczny - rozwój wewnętrzny
ginięcie znaczeń
np. ćma - ciemność, szczyt - tarcza
wewnętrzny rozwój języka - nowe znaczenia wywodzą się ze znaczeń już istniejących, proces ten odbywa się na zasadzie dwóch podstawowych relacji między znaczeniami:
podobieństwo - metafora
przyległość - metonimia (przyległość w czasie, w przestrzeni lub na zasadzie logicznej relacji między składnikami znaczenia)
Stare znaczenie, z którego powstało nowe, jest usuwane.
Metonimia: przyległość w przestrzeni
sklep - rzeczownik odczasownikowy (< sklepiać), znaczenie pierwotne: miejsce sklepione (w takich pomieszczeniach lepiej sytuowani kupcy zajmowali się handlem)
przemieszczenie: pomieszczenie o określonej budowie > to, co się w tym pomieszczeniu znajdowało;
pierwsze znaczenie zginęło;
obojczyk - znaczenie strukturalne: coś, co owija, otacza; pierwotnie: kołnierz lub część zbroi wokół szyi
przeniesienie: część odzieży > cześć ciała - nietypowe, zwykle jest odwrotnie: część ciała > część odzieży, która do niej przylega (plecy > plecy sukienki);
ul - staropolskie noga ulów pełna - dziury w nodze
pierwotnie: wydrążenie, dziura > to wydrążenie, w którym są pszczoły > wszystko, w czym przebywają pszczoły
pierwotne znaczenie zginęło, dziś: barć;
Metonimia: przyległość logiczna
strzelba - pierwotnie: strzelanie (wszelkie, nawet z łuków; cząstka -ba- jak prośba, groźba)
gdy pojawiła się broń palna, nastąpiło przesunięcie znaczenia: nazwa czynności > nowe narzędzie, coś, co służy do strzelania;
rzeźba - pierwotnie rzeczownik odczasownikowy, nazwa czynności pochodząca od rzezać, czyli zabijać (cięcie było podstawowym sposobem zabijania); pierwotne znaczenie: rzeźba - cięcie po to, by zabić (dziś podobnie: rzeź)
lekka zmiana zakresu znaczeniowego:
1. ciąć żeby zabić
2. ciąć z drewna - to znaczenie wybrano;
Metafora
Ten typ zmian pokazuje prawidłowości w ludzkim postrzeganiu świata. Najczęstsze jest przejście konkret > abstrakt. Dotyczy to zwłaszcza dużej części słownictwa związanego z intelektem i emocjami.
rozważać - ważyć, co jest cięższe;
pojmować - od jąć, czyli brać w rękę, chwytać (żeby się przyjrzeć);
badać - pierwotnie czasownik wielokrotny od bóść (baran bada = często bodzie) - atakowanie problemu;
lękać się - rdzeń lęk- / łęk-; łęk to pierwotna część łuku (łuk - czechizm!), łęk - łuk;
pierwotnie lękać się = zwijać się w łuk, kulić się
przeniesienie: objaw emocji > nazwa emocji;
słownictwo intelektualne - zmiany metaforyczne
pisać - pierwotne znaczenie: rysować / malować (por. pisanki)
zwężenie zakresu znaczeniowego: pierwotnie postrzegano pisanie jako rysowanie / malowanie liter, znaków
metonimia: dziś bardziej abstrakcyjne znaczenie, tworzyć teksty (por. pisarz);
czytać - pierwotne znaczenie: brać coś pod uwagę, spostrzegać
poczytać kogoś za coś - w tym wyrażeniu widoczny jest ślad pierwotnego sensu
zwężenie zakresu znaczeniowego: spostrzegać > spostrzegać znaki
dalszy rozwój mógł pójść w różnych kierunkach: w j. pol. znaki - litery,
w j. ros. znaki - cyfry (читать - liczyć);
liczyć - znaczenie pierwotne: ujawniać się, stawać się widocznym
zawężenie znaczenia: ujawniać efekty rachowania (znaki, np. nacięcia na kiju)
arch. lico - to, co jest na zewnątrz; późniejszy derywat: oblicze - ten sam rdzeń;
inne przykłady:
list - pierwotnie: liść
przeniesienie na zasadzie podobieństwa (metafora): kartka papieru
przeniesienie na zasadzie przyległości (metonimia): to, co na tej kartce jest napisane;
księżyc - dawniej: miesiąc (jeszcze w XIX wieku)
miesiąc - naturalny satelita ziemi > czas jego obiegu (metonimia)
-ic/-yc - sufiksy oznaczające syna
księżyc jest więc synem księdza, ale księdza w jego pierwotnym znaczeniu:
ksiądz (podobnie jak księga) pochodzi od tego samego praindoeuropejskiego rdzenia, który dał ang. king, lit. kunigas, nm. König; pierwotnie ksiądz oznaczał władcę
zatem: księżyc to syn władcy (staropolska kolęda nazywa Jezusa księżycem).
Skąd księżyc wziął się na niebie?
Z powodu metafory i wierzeń, reliktu kultu pogańskiego:
wielkie światło, słońce - wielki pan na niebie
mniejsze światło, księżyc - syn wielkiego pana, mniej ważny
Pierwotnie księżyc odnosił się do księżyca w nowiu (nowonarodzonego).
łac. luna > łuna (jasność) - zupełna zmiana znaczenia
ksiądz - zawężenie znaczenia: pan w ogóle > pan duchowy
(ma to związek ze statusem duchowieństwa w Polsce)
książę - ę wskazuje na rodzaj nijaki (do XVII wieku: to książę) = młody książę
bydło - pochodzi od być; pierwotne znaczenie: to, że coś jest (dziś: byt)
podobnie stadło < stać
XVIw. pieśń maryjna: „tyś rozkosz bydła rajskiego” (wszelkie stworzenie)
zwężenie zakresu znaczeniowego - Kochanowski: „dałeś w moc ludziom wszystkie bydła polne” (wszelkie zwierzęta)
później - dalsze zwężenie zakresu znaczeniowego
przejście o charakterze metonimicznym: to, że coś jest > to, co jest (stworzenie) > > wszelkie zwierzęta > niektóre zwierzęta domowe
Poziom III - relacje w obrębie poszczególnych znaczeń
dwie strony znaczenie: zakres i treść
Zakres znaczeniowy może się poszerzać i zwężać.
Rozszerzanie zakresu znaczeniowego
piwnica - pierwotnie znaczenie strukturalne: pomieszczenie służące do przechowywania piwa; pozostało do dziś znaczenie: pomieszczenie służące do przechowywania;
(zrost) rzezimieszek - pierwotnie: ktoś, kto rzezał mieszki (czyli odcinał noszone u paska sakiewki, jak dzisiejszy kieszonkowiec); nastąpiło zubożenie treści i poszerzenie znaczenia:
pozostało: ktoś, kto postępuje źle
z pierwotnego: ktoś, kto postępuje źle, ponieważ odcina sakiewki;
ojczyzna - ziemia ojca;
dziedzina - ziemia dziada, rodowa; odrzucono uszczegółowienie i pozostało: jakaś ziemia;
Zwężenie zakresu znaczeniowego
piwo - pierwotnie znaczenie strukturalne: coś, co służy do picia (budowa jak paliwo, spoiwo), napój; zakres się zawęził do określonego rodzaju napoju, który był najbardziej rozpowszechniony w średniowieczu
Warto przy tym dodać, że w średniowieczu piwo było dużo słabsze, niż dziś i mogły je pić także dzieci. Wodę pili tylko więźniowie i poszczący.
złodziej - pierwotne: ten, który czyni zło (dziać = czynić); zawężenie zakresu do: kto czyni konkretny rodzaj zła, mianowicie kranie, kradzież była najczęstszym typem czynionego zła; dziś z pierwotnego znaczenia: złoczyńca; podobnie: dobrodziej - dobroczyńca;
maciora - pierwotnie: matka w ogóle „Wy, miłe maciory” - w Lamencie Matki Boskiej pod krzyżem z XV wieku; dawniej: mać - matka (zdrobnienie), macierz, maciora (z formy biernika); dziś: matka - neutralny, macierz - nacechowany stylistycznie, maciora - zawężenie zakresu z matki w ogóle do matki konkretnego gatunku zwierząt, obdarzonej szczególnie obfitym macierzyństwem;
mąż i żona - pierwotnie: mężczyzna i kobieta, widać to w parze przymiotników męski - żeński; dziś mąż - mężczyzna w układzie konwersji do określonej kobiety;
wątroba - pierwotnie: wnętrzności, znaczenie strukturalne: coś, co jest w środku człowieka; Polacy wybrali akurat wątrobę, w języku łużyckim vutroba = serce;
Zawężenie zakresu znaczeniowego jest częstsze, niż rozszerzenie.
Zmiany znaczeniowe mogą dotyczyć tylko strefy konotacyjnej, definicyjnej - nie; najczęściej zmienia się nacechowanie wartościujące (+, -, 0) we wszystkie strony:
pejoratywizacja - pogorszenie znaczenia
melioracja - polepszenie znaczenia (termin nieco wieloznaczny… )
np. odór - pierwotnie: zapach w ogóle (z łaciny); Żeromski pisze o odorze krzewów różanych; dziś: pejoratywizacja konotacji i zwężenie zakresu znaczeniowego do: zapach nieprzyjemny;
kreatura - zakres znaczeniowy pozostał ten sam, zmieniło się nacechowanie; inne wyrazy z tej rodziny nie zmieniły nacechowania: kreacja, kreator, kreować; pieśń maryjna z XV wieku nazywa Marię kreaturą;
kobieta - w XVI wieku neutralnym słowem była niewiasta (np. Sejm niewieści), kobieta natomiast była obelgą; zakres pozostał ten sam, zmieniła się konotacja - polepszenie;
na etymologię wyrazu kobieta są dwa pomysły:
ten sam rdzeń, co kobyła - istota płci żeńskiej, postrzegana wyłącznie przez pryzmat swojej płodności
związek z archaicznym wyrazem kob, czyli chlew - służąca od świń
Wyrazy zachowują pamięć swojego pochodzenia.
np. robota jest usytuowana stylistycznie niżej, niż praca, bowiem pierwotnie robota oznaczała
pracę raba, czyli niewolnika;
Pogorszenie znaczenia jest częstsze, niż polepszenie.