GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA

ŚWIAT

Szelf - zanurzona część platformy kontynentalnej

Części świata dzielą się na kontynenty lub kontynenty się dzielą - jak kto woli

Nazwy własne są niezmienne: np.: Zatoka Bengalska i Morze Arabskie zasadniczo się nie różnią a jest inna nazwa.

Najdłuższa rzeka świata to - Nil (6671 km)

Największe dorzecze ma - Amazonka (Brazylia, Peru), najzasobniejsza w wodę, 2 co do długości po Nilu

Największa wyspa świata - Grenlangia

Najgłębsza depresja na Ziemi - Morze Martwe (Izrael, Jordania)

Najgłębsze jezioro na Ziemi - Bajkał (Rosja)

Najgłębszy rów na Ziemi - Rów Mariański (11034 m - głębia challenger)

Największy zbiornik bezodpływowy na Ziemi to - Morze Kaspijskie

EUROPA

-Europa jest kontynentem, na którym występuje bardzo dużo nazw geograficznych.

-Jest kontynentem o najlepiej poznanej budowie geologicznej.

-Najdłużej prowadzone są tu pomiary meteorologiczne.

-Jest to kontynent o szczególnie urozmaiconej lini brzegowej.

Półwyspy:

Półwysep Skandynawski (największy)

Istnieją dwa poglądy odnośnie granic Półwyspu Skandynawskiego ze stałym lądem:

1.) granicą jest linia pomiędzy Zatoką Botnicką a Morzem Białym

2.) granicą jest linia pomiędzy Zatoką Fińską a Morzem Białym

Za tymi poglądami przemawiają następujące fakty:

-gdyby skandynawia trochę się obniżyła to na lini: zat. Botnicka - m. Białe powstało by morze.

-natomiast linia: zat. Fińska - m. Białe jest glintem. (glint - pas na którym zanika jedna jednostka geologiczna a zaczyna się druga).

Na Półwyspie Skandynawskim znajdują się Góry Skandynawskie. Powstały one w orogenezie kaledońskiej. Są to jedyne góry w Europie, które się zachowały z tamtych czasów. Zostały one nieco odmłodzone w orogenezie hercyńskiej ale większe znaczenie miała dla nich orogeneza alpejska, w której też zostały wyniesione a dodatkowo podniusł sie i nadal się podnosi cały półwysep. Góry te charakteryzują się tym, że możemu tu spotkać jednocześnie fieldy i fiordy. (field - wysoko wyniesiona równina?). Według teorii geologicznych Góry Skandynawskie, Góry Kaledońskie i Apallachy stanowiły kiedyś jeden górotwór, kiedy jeszcze nie istniał Ocean Atlantycki.

Półwysep Pirenejski

Starożytni mówili, że jest to mała afryka.

Geologicznie półwysep Pirenejski jest częścią platformy afrykańskiej. Jest on wysoko wyniesiony (wyżynny), podobnie jak kontynent afrykański. Jest doczepiony do Europy. Jego linia brzegowa jest prosta. Z Europą łączą go młode góry fałdowe - Pireneje.

Półwysep Apeniński

Podręcznikowy przykład półwyspu. Wiadomo gdzie się zaczyna i gdzie się kończy.

Półwysep Bałkański

Jego granice też są kontrowersyjne. Jedni uważają, że Półwysep Bałkański znajduje się na południe od Dunaju. Inni natomiast twierdzą, że jest on tylko pomędzy morzem Egejskim a morzem Adriatyckim.

Kręgosłup Orograficzny Europy

Alpidy - młode góry fałdowe powstałe w ciągu ostatnich 20-50 mln lat. Ciągną się od Pirenejów przez Europę płd. do płw. Bałkańskiego przez morze Marmara dalej na wschód.

Alpy - góry najlepiej i najwcześniej poznane. Dostrzeżono, że zbudowane są one z płaszczowin o długości do 100 km (płaszczowina - gigantyczny powalony fałd). Później takie samę płaszczowiny odkryto w Karpatach, Pirenejach, Górach Dynarskich i wszystkie góry o takiej budowie nazwano Alpidami. Alpidy powstały przez nasuwanie się płyty afrykańskiej. Przed tym procesem europą był tylko ląd od dzisiejszych Alpidów na wschód.

W całych Alpidach były lodowce.

Alpidy łączy budowa geologiczna i rzeźba.

Również roślinność łaczy Alpidy: kosówka (roś. karłowata) i łąki. W zasadzie różnice występują tylko w roślinności leśnej.

Uważa się także, że różnice w roślinności Alpidów poza położeniem geograficznym można tłumaczyć ingerencją człowieka.

Rzeźba Alpejska - naprzemianległe grzbiety i doliny oraz występowanie form glacjalnych.

Resztę Europy stanowią głównie niziny rozciągające się od Atlantyku po Ural. Niż ukształtował się w pleistocenie.

Obszary na wschód od Wisły to najstarsza Europa - prekambryjska. Na zachód od Wisły jest niż paleozoiczny. Obie te jednostki pogodziło zlodowacenie.

Europa paleozoiczna stanowi trójkąt, którego podstawą jest Ocean Atlantycki a wierzchołkiem góry Świętokrzyskie.

Europejskie Wulkany

-Na Islandi (strefa ryftu)

-W basenie morza Śródzimnego - wulkany związane z ruchami górotwórczymi.

-Wulkany w Sudetach (wzdłuż uskoku sudeckiego) nie działają od 1 mln lat.

Rzeki

Rzeki Śródziemnomorskie

Zimą mogą być rwącymi rzekami bo jest deszczowa zima a latem jest sucho.

Rzeki Europy Zachodniej

Przez cały rok są pełnowodne tzn., że przez cały rok poziom wody jest wyrównany.

Rzeki Europy Wschodniej

Jest tu zmienny stan wody w rzekach. Wiosną więcej latem mniej wody. W Polsce rzeki są nieprzewidywalne.

Ciekawostki

Mont Blanc - 4807 mnpm najwyższy szczyt w Alpach i Europie

Pico de Aneto - 3404 mnpm - najwyższy szczyt w Pirenejach

Bobotov Kuk - 2522mnpm - najwyższy szczyt w Górach Dynarskich

Corno Grande - 2912 mnpm - najwyższy szczyt w Apeninach

Galdhřpiggen - 2469 mnpm - najwyższy szczyt w Górach Skandynawskich

Narodna - 1895 mnpm - najwyższy szczyt w Górach Ural

Gerlach - 2655mnpm - najwyższy szczyt w Karpatach

Najniższy punkt - 28 mppm - okolice morza Kaspijskiego

rz. Wołga - (Rosja) najdłuższ rzeka europy

rz. Dunaj (Niemcy, Austria, Słowacja, Węgry, Chorwacja, Jugosławia (Serbia), Rumunia, granica Rumuńsko-Bułgarska i Rumuńsko-Ukraińska) 2 co do długości w Europie

rz. Dniepr - (Rosja, Białoruś, Ukraina) 3 co do długości w Europie

Ładoga - największe jezioro w europie (Rosja)

EUROPA - wiadomości encyklopedyczne

Kontynent na półkuli północnej. Od płn. i płd. otaczają Europę: Ocean Atlantycki i jego morza poboczne: Barentsa, Norweskie, Północne oraz morza śródlądowe: Białe, Bałtyckie i Śródziemne (z morzami: Liguryjskim, Tyrreńskim, Adriatyckim, Jońskim, Egejskim, Czarnym i Azowskim). Od Afryki Europę oddzielają cieśniny: Sycylijska i Gibraltarska, od Azji cieśniny: Bosfor i Dardanele oraz morze Marmara. Granica z Azją jest umowna, najczęściej prowadzi się ją wzdłuż wschodnich stoków Uralu, doliną Emby do morza Kaspijskiego i Obniżeniem Kumsko-Manyckim. Skrajnymi przylądkami lądowej części Europy są: Przyl. Północny 71°08N (na Półwyspie Skandynawskim; Norwegia), Marroquí 35°58N (na Półwyspie Iberyjskim; Hiszpania) i Przyl. Roca 9°30W (na Półwyspie Iberyjskim; Portugalia) oraz ujście Bajdaraty do morza Karskiego 68°14E. Największa rozciągłość południkowa 4,3 tys.km, równoleżnikowa — 5 tys. km. Powierzchnia ok. 10,5 mln km2.

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome

Europa jest najbardziej rozczłonkowanym kontynentem. Półwyspy stanowią ok. 25% pow., wyspy 7,3%. Największe półwyspy to: Skandynawski, Bałkański, Apeniński, Iberyjski, Jutlandzki. Największe wyspy to: Wielka Brytania, Irlandia, Islandia, Spitsbergen, Nowa Ziemia, Kreta, Sycylia, Sardynia, Korsyka. Linia brzegowa jest bardzo rozwinięta - dł. ok. 38 tys. km. Wybrzeża Europy Północnej w wyniku transgresji morza na obszary o rzeźbie glacjalnej — fiordowe lub skjerowe; wynurzają się zszybkością 2-8 mm na rok; pd.-zach. wybrzeże M.Bałtyckiego obniża się ok. 1 mm na rok, pd.-wsch. — jest wyrównywane działalnością fal i prądów morskich; pd. wybrzeża M.Północnego ukształtowały się wskutek wdzierania się morza na obniżającą się równinę nadmor.; wybrzeża atlantyckie są na ogół skaliste, niszczone przez abrazję morską. Podniesienie się oceanu w holocenie spowodowało przekształcenie się ujściowych odcinków dolin rzecznych w estuaria (Tamizy, Sekwany, Loary, Garonny) lub w riasy (wybrzeża Irlandii, Płw. Bretońskiego i Płw. Iberyjskiego). Na poszczególnych odcinkach wybrzeża M.Śródziemnego występują typy zarówno akumulacyjne, jak i abrazyjne; specyficzny typ (dalmatyński) ma pn.-zach. wybrzeże Płw. Bałkańskiego. W ujściach rzek do mórz pobocznych i zamkniętych (bezodpływowych) powstały delty (największe Wołgi i Dunaju). Europa jest otoczona pasem szelfu o zmiennej szer. — do 1000 km (na pn.-zach.); zapadliskowe M.Śródziemne jest głębokie już w pobliżu brzegów.

Ukształtowanie pionowe

Europa jest kontynentem o bardzo urozmaiconym ukształtowaniu powierzchni, ale przeważnie nizinną; średnia wys. wynosi 292 m; najwyższy szczyt — Mont Blanc (4807m), najniższy punkt — na wybrzeżu M. Kaspijskiego (28 mp.p.m.). Ponad 70% pow. leży poniżej 300m, tylko 6% powyżej 1000 m. Stosunkowo wąski pas nizin ciągnie się wzdłuż wybrzeży Francji, Belgii i Holandii, rozszerza się ku wsch., przechodząc w Niz. Środkowoeuropejską (na terytorium Niemiec i Polski) i Niz. Wschodnioeuropejską (prawie cała wsch. część Europy). Formy terenu nizin Środkowoeuropejskiej i Wschodnioeuropejskiej są związane ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które kilkakrotnie objęły znaczną część Europy (maks. 3,5 mln km2), pozostawiając zmiennej miąższości osady lodowcowe (moreny), lodowcowo-rzeczne, lodowcowo-jeziorne i międzylodowcowe (interglacjalne). Ośrodki zlodowaceń znajdowały się na pn., a spływające stamtąd lodowce pokryły prawie całe Wyspy Brytyjskie (z wyjątkiem pd. części), M.Północne po ujście Renu, oparły się o Średniogórze Niemieckie, Sudety i Karpaty Zach., objęły górne dorzecza Dniepru, Donu i Wołgi oraz dorzecza Dwiny i Peczory. Ostatnie zlodowacenie (zakończyło się przed 10 tys. lat) miało mniejszy zasięg; lodowiec skandynawski dotarł do Płw. Jutlandzkiego, objął dorzecza dolnej i środk. Odry, dolnej Wisły, dorzecza Niemna, Dźwiny i dolnej Dwiny. Poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia procesy peryglacjalne (zachodzące na zamarzniętym podłożu) w znacznym stopniu zatarły formy związane ze starszymi zlodowaceniami, natomiast w zasięgu ostatniego zlodowacenia występują dobrze zachowane wzgórza moren czołowych, kemów i ozów, liczne zagłębienia bezodpływowe oraz jeziora, powstałe po wytopieniu się martwego lodu (pojezierza Południowobałtyckie i Wschodniobałtyckie). Na Płw. Skandynawskim występuje obszar przeważającej egzaracji lodowcowej, skąd został wyniesiony przez lodowiec materiał skalny, osadzony dalej na pd.; przeważają tam formy wyżłobione w starych skałach podłoża. Obszary nizinne znajdują się również po wewnętrznej stronie łuku Alp (Niz. Padańska) i wewnątrz łuku Karpat (Kotlina Panońska). Depresje w Europie zajmują ok. 143 tys. km2, największe: Niz. Nadkaspijska leżąca w znacznej części p.p.m. (stanowi odsłonięte w holocenie dno morza) i w pn.-zach. Holandii. Wyżyny i średniej wysokości góry rozciągają się w 3 strefach; w pn. strefie silnie przekształcone przez zlodowacenia G.Skandynawskie oraz góry pn. Szkocji; na wsch. Ural (i Mugodżary); strefy zach. i środk.: Meseta Iberyjska, Masyw Centr., Ardeny, Reńskie G.Łupkowe, Wogezy, Schwarzwald, Harz, Masyw Czeski, G.Świętokrzyskie, Wyż. Wołyńsko-Podolska. Na pd. od pasa średnich gór i wyżyn ciągnie się system młodych sfałdowanych i wypiętrzonych w trzeciorzędzie gór (alpidów); otaczają je od pn. i pd. zapadliska przedgórskie oraz starsze masywy włączone w obręb fałdowań alp. (G. Kantabryjskie, Pireneje oraz G.Betyckie). Centralne miejsce wśród alpidów zajmują Alpy, ciągnące się od M.Śródziemnego łukiem wygiętym ku zach. i pn. po Kotlinę Wiedeńską, ich przedłużeniem są Karpaty i od przełomu Dunaju — Bałkany. Odgałęzienia pd. stanowią G.Dynarskie, góry Albanii i Pindos (na Płw. Bałkańskim) oraz Apeniny (tworzące oś Płw. Apenińskiego); do Alpidów należą również G.Krymskie. Po wewn. stronie Apenin występują czynne współcześnie wulkany: Wezuwiusz, Stromboli, Etna (na Sycylii), również na odległej o1000 km od stałego lądu Islandii (Hekla); wygasłe wulkany trzeciorzędowe znajdują się m.in. w Masywie Centr., Apeninach, Karpatach. Najwyższe góry Europy, zwł. Alpy i Apeniny, częściowo Pireneje, Karpaty i góry Płw. Bałkańskiego (Riła, Pirin) noszą ślady rzeźby glacjalnej (alp.); specyficzne formy rzeźby (kras) są związane z występowaniem wapieni i in. skał węglanowych w G. Dynarskich.

Budowa geologiczna

Najstarszą częścią Europy jest Europa Wschodnia, stanowiąca platformę prekambryjską (wschodnioeur.); podłoże jej jest zbudowane z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), intensywnie sfałdowanych podczas orogenez prekambryjskich, a następnie zdenudowanych; na podłożu leży pokrywa skał osadowych (pokrywa platformowa) wieku od najwyższego prekambru do kenozoiku. Skały podłoża odsłaniają się jako tarcze: ukraińska i bałtycka. Na obniżonych częściach podłoża prekambryjskiego (syneklizach i zapadliskach) pokrywa osadowa (platformowa) osiąga grub. 5-10km, a niekiedy nawet ponad 20 km; na kopułowatych nabrzmieniach podłoża, zw. anteklizami lub wyniesieniami, pokrywa jest cienka. Ważniejsze syneklizy: moskiewska, nadbałtycka, permska, ważniejsze zapadliska: nadkaspijskie i peczorskie, ważniejszy rów: dnieprowsko-doniecki; ważniejsze wyniesienia: kursko-woroneskie, wołgo-uralskie, mazursko-białoruskie. W zach. i środk. części Europy ostatnie ruchy górotwórcze odbywały się w paleozoiku; wynikiem ich było powstanie łańcuchów kaledonidów i hercynidów; od wsch. ogranicza Europę hercyński łańcuch Uralu. Łańcuchy kaledonidów i hercynidów są w przeważającej części zdenudowane i przeważnie przykryte pokrywą osadowych skał dewońsko-kenozoicznych (na kaledonidach) lub permsko-kenozoicznych (na hercynidach), tworząc platformę paleozoiczną, wśród której wyróżniają się niecki: pol.-niem., anglo-paryska i akwitańska. Spod pokrywy osadowej (platformowej) wyłaniają się izolowane części zdenudowanych łańcuchów kaledońskich i hercyńskich: Sudety, G.Świętokrzyskie, Masyw Czeski, Rudawy, Harz, Reńskie G.Łupkowe, Ardeny, Masyw Centr., Masyw Armorykański, Meseta Iberyjska, Dobrudża. Europa Południowa należy do strefy alpidów; tworzą ją najmłodsze góry: Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkany, Pindos. W osiowych strefach tych gór często występują masywy prekambryjskie, kaledońskie i hercyńskie. Strefa alpidów jest zbud. gł. ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, które ostatecznie zostały sfałdowane w trzeciorzędzie (w miocenie). Góry te charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa i łuskowa. Wypiętrzaniu alpidów towarzyszyło powstanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, np. zapadlisko przedalp., przedkarpackie, panońskie. Z orogenezą alp. był związany silny wulkanizm, czynny do dziś. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam., brun., ropa naft., gaz ziemny, rudy żelaza, metali nieżel. (cynku iołowiu, miedzi, bizmutu, kobaltu iniklu, rtęci, wolframu, srebra, cyny) oraz siarka, boksyty, sól kam., sole potasowo-magnezowe.

Klimat

Europa leży w strefie przeważającej cyrkulacji z zachodu. Napływ mor. mas powietrza znad Oceanu Atlantyckiego i łagodzący wpływ ciepłego Prądu Zatokowego, a także znaczne rozczłonkowanie lądu powodują, że klimat Europy (zwł. wczęści zach.) jest łagodniejszy niż klimat innych kontynentów, leżących w tej samej szer. geograficznej. Dzięki równoleżnikowemu przebiegowi większości łańcuchów górskich, masy powietrza mor. docierają daleko w głąb lądu. Prawie cała Europa leży w strefie klimatów umiarkowanych, tylko pd. półwyspy Europy znajdują się wzasięgu strefy podzwrotnikowej (klimat śródziemnomor.), a pn. krańce mają klimat subpolarny. Temperatura w miesiącach letnich maleje z pd. ku pn. (w lipcu od 26-28° do 8-10°C; w zimie silniej zaznacza się łagodzący wpływ powietrza mor. i występuje większe zróżnicowanie temperatur między zach. i wsch. (średnia temp. w styczniu ok. 10°C na pd.-zach., poniżej -15°C na pn.-wsch.); amplituda roczna temp. wzrasta od ok. 8°C na zach. do 32-35°C na wschodzie. Większa część obszaru Europy otrzymuje w ciągu roku 500-800 mm opadów; na obszarach górskich (zwł. na stokach zach.) opady przekraczają 2000 mm (lokalnie do 4000 mm i więcej); najwyższa roczna suma opadów w miejscowości Crkvice w G. Dynarskich wynosi ok. 5000 mm. Opady występują w ciągu całego roku; w zach. części wyższe sumy przypadają na miesiące zimowe, w środk. i wsch. — na letnie, tylko w klimacie śródziemnomor. zaznacza się wyraźniejszy okres suchy (lato) i deszczowy (jesień, zima). Klimat obszarów górskich cechuje wzrost opadów i pionowa strefowość.

Stosunki wodne

Europa należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, ale ponad 1/5 pow. zajmują obszary bez odpływu do oceanu (należące do zamkniętego zlewiska kaspijskiego); gł. dział wodny przebiega zgodnie z osią lądu, od Cieśn. Gibraltarskiej w kierunku pn.-wsch.; największymi rzekami pn.-zach. skłonu są: Peczora, Ren, Łaba i Wisła, pd.-wsch. — Wołga, Dunaj, Dniepr i Don; najwięcej wody w ciągu roku odprowadzają: Dunaj (ok. 277 km3), Wołga (255), Peczora (129), Dwina (101), Ren (62) i Dniepr (53); całkowity odpływ roczny wynosi 2576 km3 (co odpowiada 265-milimetrowej warstwie wody); na zlewisko atlantycko-ark. przypada 1661 km3 (64%), na śródziemnomor. i kaspijskie 915 km3. Bilans wodny całej Europy przedstawia się następująco: opady 630 mm, odpływ 265 mm, parowanie 365 mm, współczynnik odpływu 0,42 (w pn.-zach. części 0,86, wpd. — 0,30, we wsch. — 0,38). Większe rzeki (Dunaj, Ren) mają ustrój hydrolog. złożony, różny na poszczególnych odcinkach; na rzekach o zasilaniu lodowcowym (w Alpach) wysokie stany przypadają na miesiące letnie (topnienie lodowców), a niskie na miesiące zimowe; odwrotny rytm stanów wody wykazują rzeki o ustroju śródziemnomor. (b. niskie stany wody latem — w porze suchej, a wysokie zimą); rzeki wsch. części Europy mają ustroje: deszczowo-śnieżny, śnieżno-deszczowy lub śnieżny kontynent. (wysokie stany na wiosnę i niskie latem oraz zimą); na rzekach płynących ku pn. (Odra, Wisła) wysokie stany wiosenne są powodowane zatorami lodowymi. Zlodzenie pojawia się od Łaby na wschód (od paru tygodni do 5 mies.). Ponieważ gł. dział wodny nie przebiega najwyższymi wzniesieniami, lecz schodzi w obniżenia i przecina równiny, powstała możliwość łączenia dorzeczy żegl. kanałami, zwł. we wsch. części Europy; wzach. części Europy stworzono jednolity system dróg wodnych od Francji po Polskę; 1993 połączono Ren z Dunajem (Kanał Ren-Men-Dunaj). Łączna powierzchnia jezior w Europie wynosi ok. 170 tys. km2 (1,7% pow.); najwięcej jezior znajduje się na obszarach ostatniego zlodowacenia; wpn. Szkocji, Norwegii, Szwecji, Finlandii i Karelii są to jeziora tektoniczno-egzaracyjne (których misy są wyżłobione w odpornym podłożu skalnym), wpn. części Niz. Wschodnioeuropejskiej i na Pojezierzach Bałtyckich — rynnowe i morenowe; w wysokich górach liczne niewielkie jeziora cyrkowe, u podnóża Alp również duże jeziora egzaracyjno-morenowe (Genewskie, Bodeńskie, Garda, Maggiore). W Masywie Centr., górach Eifel (Reńskie G.Łupkowe) i na Płw. Apenińskim występują jeziora w kalderach i kraterach wygasłych wulkanów; na Płw. Bałkańskim — jeziora tektoniczno-krasowe (Szkoderskie, Ochrydzkie, Prespa); na pn.-zach. brzegach M.Czarnego — odcięte mierzejami limany, na pn. brzegach M.Adriatyckiego — laguny, a na pd. brzegach M.Bałtyckiego — słonawe zalewy (Szczeciński, Wiślany, Kuroński) i słodkowodne jeziora; odrębny typ tworzą jeziora deltowe. W Kotlinie Panońskiej występują płytkie reliktowe jez. Balaton i Nezyderskie; na Niz. Nadkaspijskiej — również jeziora słone (Baskunczak, Elton). Oprócz jezior naturalnych w Europie jest ponad 3800 jezior zaporowych (w tym ok. 500 opojemności ponad 100 mln m3); największymi pod względem powierzchni są zbiorniki: Samarski, Rybiński i Wołgogradzki (kaskada Wołgi), Cymlański na Donie i Krzemieńczucki na Dnieprze; największą ilość wody gromadzą zbiorniki: Samarski (58 km3) i Wołgogradzki (33,5 km3). Wieczne śniegi i lodowce zajmują w Europie ponad 130 tys. km2 (1,3% pow.), z tego na Spitsbergenie 58 tys. km2, Nowej Ziemi 30 tys. km2 , Ziemi Franciszka Józefa 18 tys. km2 i na Islandii 13,5 tys. km2. Granica wiecznego śniegu na Ziemi Franciszka Józefa schodzi prawie do poziomu morza, na Spitsbergenie i Nowej Ziemi podnosi się do 400-600m, w G. Skandynawskich od 700 m (na pn.) do 1800 m (na pd.); występują tu podobnie jak na Islandii zarówno powierzchniowe czapy lodowe, jak i lodowce dolinne pokrywające łącznie ok. 5000 km2. Po pn.-zach. stronie Alp granica wiecznego śniegu przebiega na wys. 2500m, we wnętrzu gór i po ich pd. stronie na wys. 2700-3350 m; lodowce alp. (przeważnie dolinne) zajmują ok. 3600 km2 (największe: Aletsch, Mer de Glace, Pasterze). W Pirenejach lodowce pokrywają zaledwie 30 km2, a na Uralu 10 km2; w innych górach występują niewielkie płaty wiecznego, częściowo zlodowaciałego, śniegu (np. wTatrach).

Świat roślinny

Europa leży w obrębie państwa roślinnego wokółbiegunowego pn. holarktycznego (Holarctis); daleką pn. zajmuje bezleśny obszar ark., z roślinnością typu tundrowego; dalej na pd. (szczególnie w Skandynawii) występuje strefa zarośli i widnych lasków brzozowych. Od pn. granicy po obszar śródziemnomor. i irano-turański na pd. rozciąga się silnie zróżnicowany obszar eurosyberyjski; jego prowincję pn. stanowi tajga, z bagnami i torfowiskami, która od pd. graniczy ze środkowoeur. prowincją lasów liściastych i mieszanych (pasma górskie — piętrowy układ roślinności); zach. część Europy (W. Brytyjskie i nadbrzeżny pas lądu od zach. Norwegii po zach. Hiszpanię) zajmuje prowincja atlantycka z lasami dębowo-brzozowymi i wrzosowiskami. Pontyjsko-panońska prowincja lasostepów i stepów czarnomor. obejmuje pd. Ukrainę, Podole i przez Niz. Węgierską sięga do Dolnej Austrii. Na Niz. Nadkaspijskiej stepy przechodzą w półpustynie i pustynie (przeważnie słone), tworząc obszar irano-turański, ciągnący się w głąb środk. Azji. Wybrzeża i wyspy M.Śródziemnego oraz Płw. Iberyjski zalicza się do obszaru śródziemnomor., z zimozielonymi, twardolistnymi zaroślami (makia) i szczątkowymi, zimozielonymi lasami (z dębami i sosną alp.). Naturalna roślinność Europy została w ogromnym stopniu przekształcona w wyniku gosp. działalności człowieka, zastąpiły ją pola uprawne, łąki, pastwiska i zbiorowiska ruderalne; jej najcenniejsze resztki są chronione w rezerwatach i parkach narodowych. Obszar śródziemnomor. (wraz ze śródziemnomor. krainami Afryki) jest ojczyzną niektórych gat. roślin uprawnych, np.: lnu, buraka, kapusty, grochu.

Świat zwierzęcy

Powstała w wyniku przemian klim. czwartorzędu fauna obszaru Europy należy do paleark. krainy zoogeogr. (Palearktyka) i jest zróżnicowana zależnie od stref klim.-roślinnych. W strefie tundry występują: renifer, niedźwiedź biały, piesiec, lemingi, pardwa; w strefie tajgi: łoś, rosomak, głuszec, cietrzew, jarząbek; w strefie stepów — suhak, suseł, bobak, drop, dawniej też tarpan; w strefie lasów na pd. od tajgi — jeleń, sarna, dzik, żbik, żubr (dawniej też tur), popielica, koszatka, orzesznica. Obszar południowej Europy zamieszkują m.in.: daniel, muflon (pierwotnie Sardynię i Korsykę), ichneumon i cyweta (Hiszpania), szakal (Płw. Bałkański), magot — jedyna małpa w Europie (Gibraltar), ponadto z ptaków pochodzące z pd. czerwonaki i pelikany; liczne gady (np. gekony). Fauna gór Europy, zróżnicowana w poszczególnych piętrach, jest bogata w typowe gat. górskie, np.: kozica, koziorożec, świstak, orzeł przedni, pomurnik, salamandry. W związku z zagospodarowaniem olbrzymich obszarów Europy i znacznym zmniejszeniem lesistości, niektóre gat. wyginęły (np. tur), inne przetrwały tylko na obszarach trudno dostępnych; niektóre przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, np. wśrodowisku zurbanizowanym: wróbel, dzierlatka, szpak, sierpówka, anawet zyskały w nich lepsze możliwości rozwoju, np. liczne szkodniki spośród gryzoni i owadów.

Regiony fizycznogeograficzne - W Europie wyróżnia się 4 obszary fizycznogeogr.:

1) Europa Północna — Płw. Skandynawski oraz wyspy na O.Arktycznym i w pn.-wsch. części O.Atlantyckiego;

2) Europa Wschodnia — zwarty blok kontynent. zamknięty od wsch. górami Ural;

3) Europa Południowa — półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański wraz z wyspami;

4) Europa Zachodnia — silnie zwężony kraniec kontynentu do Wisły i W. Brytyjskie.

AUSTRALIA

Słabo rozczłonkowana linia brzegowa. W zasadzie tylko dwie duże zatoki: Zat. Karpentaria na płn. i Wielka Zatoka Australijska na płd. Australia jest oblana: od zachodu Oceanem Indyjskim; od północy morzami Timor i Arafura; od wschodu morzami Koralowym i Tasmana.

Jest to kontynent trudno dostępny: wysokie brzegi, mielizny u ujścia rzek albo lasy namorzynowe na wybrzeżu.

Australia jest jedynym zaludnionym kontynentem znajdującym się w całości na półkuli południowej.

Cokół kontynentalny (platforma kontynentalna) Australi obejmuje także Nową Gwine i Tasmanię.

Góry na Nowej Gwinei są bardzo młode. Jaya (5029 mnpm) - najwyższy szczyt w N. Gwinei.

Melenezja - archipelag o budowie lądowej (na płn.wsch. od Nowej Gwinei).

Nowa Zelandia też ma budowę lądową.

Australia podobnie jak Afryka ma duże jednostki: obniżenia, niecki i wyniesienia. Taka budowa potwierdza, że kiedyś był to jeden ląd - Gondwana. Obszary, które kiedyś wchodziły w skład Gondwany czasami nazywa się "kontynentami południowymi" (Afryka, Australia, Ameryka Płd., Dekan...). Są na tych obszarach ślady zlodowaceń karbońsko-permskich (niektórzy uczeni twierdzą, że zlodowacenia na Ziemi występują co ok. 220 mln lat co wiąże się z obiegiem Słońca dookoła centrum galaktyki).

Na wschodnim wybrzeżu Australi leży Wielka Rafa Koralowa ok. 2000km.

Australia ma mało urozmaiconą budowę pionową - małe kontrasty wysokościowe.

Australia jest szwem 2 tarcz krystalicznych - podobne szwy występują w Afryce.

Zachodnia część jest nieco wyższa od wschodniej 300-600 mnpm

Wschodnia część (bez gór) 100-150 mnpm

12 mppm depresja jeziora Eyre (Irii)

Jezioro Eyre jest największe w Australi - jest słone.

We wschodniej części kontynentu są Wielkie Góry Wododziałowe

czasami nazywane są: Alpy Australijskie, Kordyliery Australijskie

3500-4000 km - długość W. Gór Wododziałowych. Są to raczej niskie góry 1000-1500 mnpm.

Najwyższy szczyt Góra Kościuszki 2228 mnpm. Znana jest ta góra w Australi dlatego, że pada czasami na niej śnieg.

Na płn. Półwysep York.

KLIMAT

-prąd zachodnioaustralijski (zimny prąd)

-prąd wschodnioaustralijski (ciepły prąd)

Latem temperatury są najwyższe w północnej części kontynentu.

W północnej części kraju mówi się o klimacie monsunowym, który jest związany z oddziaływaniem kontynentu azjatyckiego.

Płn. część - klimat równikowy wilgotny - pada cały rok a szczególnie latem (monsuny)

Środ. część - klimat podzwrotnikowy? - w porze suchej 50% wód nie ma odpływu.

Stałe rzeki są tylko na północy i na wschodnich stokach gór Wododziałowych.

Jezioro Eyre tylko co jakiś czas jest zasilane w wodę (ok. 30 lat ?)

Na płd. Australi rzek praktycznie nie ma (1 rzeka 1500 km).

Rzeka Darwin - najdłuższa w Australi ale okresowa 2500 km.

W Australi występują wody artezyjskie

Wody na powierzchni są zazwyczaj słone.

ROŚLINNOŚĆ

Wilgotne lasy równikowe - na płn. ale jest ich już bardzo mało

Sawanny - zajmują największe powierzchnie ale nie są to typowe podręcznikowe sawanny

Duże obszary mają charakter pustyń i półpustyń

Australia jest kontynentem endemitów

150 gatunków eukaliptusa

AUSTRALIA - wiadomości encyklopedyczne

Najmniejszy kontynent Ziemi, na półkuli pd.; od pd. izach. otoczony O.Indyjskim, od pn. iwsch. przybrzeżnymi morzami O.Spokojnego (Arafura, Timor, Koralowe iTasmana); skrajnymi punktami lądowej części Australii są przyl.: Jork 10°41'S, Wilsons Promontory 39°08'S, Steep Point 113°09'E, Byron 153°39'E; największa rozciągłość południkowa 3150 km (z Tasmanią 3680km), równoleżnikowa ok. 4000 km; pow. 7,7 mln km2.

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome

Australia odznacza się dużą zwartością isłabym rozczłonkowaniem; jedynie 2 wielkie zatoki (Karpentaria na pn. iWielka Australijska na pd.) wcinają się wgłąb lądu; dł. linii brzegowej 33,5 tys. km (z Tasmanią — 36,7 tys.km); łączna pow. szelfu wokół Australii wynosi 2,45 mln km2, szer. przy wsch. wybrzeżu iTasmanii — ok. 20 mil mor., przy pd. ipn.-zach. do 200 mil mor. iwięcej (na wsch. izach. zaznacza się dość wyraźnie próg kontynent.). Wybrzeża trudno dostępne: nizinne ibagienne na pn., riasowe na pn.--zach. iwsch., klifowe na pd.; wzdłuż pn.-wsch. wybrzeża ciągnie się na dł. ponad 2000 km największa bariera koralowa Ziemi (Wielka Rafa Koralowa); gł. półwyspy: Jork, Eyre'a; największe wyspy: Tasmania, Kangaroo, Bathurst, Melville'a, Groote Eylandt.

Ukształtowanie pionowe

Australia jest najbardziej równinnym kontynentem Ziemi; średnia wys. ok. 300 m; ok. 87% pow. leży poniżej 500m, zaledwie 0,5% wznosi się powyżej 1000 m; najwyższy szczyt Góra Kościuszki (2228m); najniżej położone jez. Eyre (12 mp.p.m.). 2/3 pow. zajmuje Wyż. Zachodnia (wys. 300-600m) zrozległymi pustyniami (Wielką Piaszczystą, Gibsona, Wielką Wiktorii); między zat. Karpentaria na pn. aujściem Murray na pd. rozciąga się aluwialna Niz. Środkowoaustralijska pocięta gęstą siecią okresowo płynących cieków (zw. creeks) zdepresją jez. Eyre wpd. części; wzdłuż wybrzeża wsch. (także na Tasmanii) ciągną się Wielkie G.Wododziałowe, silnie rozczłonkowane, opadające stromo ku nadbrzeżnej nizinie (szer. od kilku do ponad 100km).

Budowa geologiczna

Zachodnią część Australii stanowi platforma prekambryjska; jej podłoże jest zbud. ze skał metamorficznych imagmowych, sfałdowanych, anastępnie zdenudowanych. Na większej części podłoża leży pokrywa skał osadowych paleozoiku, mezozoiku ikenozoiku. Zdenudowane podłoże prekambryjskie wyłania się spod pokrywy osadowej itworzy tarczę wzach. części Australii, występuje także wgórach MacDonnella, Musgrave, Króla Leopolda, Gawler ina wyż. Selwyn. Na nieckowato wklęśniętych częściach podłoża nagromadziła się gruba pokrywa osadowa (np. zach. niecka nadbrzeżna, niecka Wielkiej Pustyni Piaszczystej, Pustyni Simpsona, niz. Nullarbor). We wsch. części Australii odbywały się orogenezy: kaledońska ihercyńska. Do łańcuchów kaledońskich, zbud. ze skał prekambryjskich ikambryjsko-dewońskich, znacznie zmetamorfizowanych ipoprzecinanych intruzjami skał magmowych, należą: G.Flindersa i— w Wielkich G.Wododziałowych — na pd. Alpy Australijskie, ana pn. wyż. Atherton. Część środk. Wielkich G.Wododziałowych wypiętrzyła się worogenezie hercyńskiej; jest zbud. ze skał prekambryjskich ipaleozoicznych, częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami skał magmowych. Wielki Basen Artezyjski ibasen Murray są nieckami platformy paleozoicznej; ich podłoże, które stanowią zdenudowane łańcuchy kaledonidów ihercynidów, jest przykryte serią osadów górnego paleozoiku imezozoiku. WAustralii występują utwory zlodowacenia karbońskiego. Australia aż do kredy wchodziła wskład lądu Gondwana. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam. ibrun., boksyty, rudy żelaza, ołowiu icynku, miedzi, manganu, niklu, wolframu, tytanu, cyrkonu iuranu, złoto, srebro, ropa naft. igaz ziemny.

Klimat

Przeważająca część Australii ma klimat zwrotnikowy kontynent. suchy lub wybitnie (skrajnie) suchy, na wsch. (poza barierą gór) — wilgotny (częsty napływ mor. mas powietrza); pn. część leży wstrefie klimatów równikowych (klimat podrównikowy suchy, przechodzi wwilgotny na wsch., natomiast na krańcach Terytorium Pn. iw pn. części płw. Jork — odmiana monsunowa); krańce pd.-zach. ipd.-wsch. kontynentu oraz Tasmania mają klimat podzwrotnikowy mor. (typu śródziemnomor.); 80% pow. otrzymuje średnio mniej niż 600 mm opadów rocznie, 50% — mniej niż 300 mm; najniższe opady: ok. 100 mm wrejonie jez. Eyre, 50 mm na niz. Nullarbor; na wsch. wybrzeżu Australii, znajdującym się wzasięgu pasatu, ina Tasmanii, leżącej wstrefie przeważającej cyrkulacji zach., średnie roczne opady wynoszą 1000-2000 mm iwięcej (na pd. od m.Cairns przekraczają 4000 mm); stosunkowo wysokie opady (ponad 1000 mm) na pn. wybrzeżu Terytorium Pn. ina płw. Jork są ograniczone do jednej pory deszczowej (grudzień-marzec); średnia temperatura wnajchłodniejszym miesiącu (lipcu) wynosi 20-25°C, tylko wpd.-wsch. części Australii ina Tasmanii spada poniżej 10°C (w górach poniżej 5°C); wpn.-zach. części Australii średnia temperatura wnajcieplejszym miesiącu (styczniu) dochodzi do 34°C, amaksima absolutne przekraczają 50°C; roczne wahania temperatur są stosunkowo niewielkie (do 15°C we wnętrzu Australii). Wpn.-zach. części Australii występują burze (do 100 dni wroku); na pustyniach często powstają burze pyłowe; do pn. wybrzeży docierają cyklony tropik., zw. willy-willy (średnio 2-4 wroku).

Stosunki wodne

Australia jest najuboższym pod względem zasobów wodnych kontynentem Ziemi; panujące tu często wyże baryczne są przyczyną zalegania suchych mas powietrza nad większą częścią kontynentu (tylko pn. część oraz wąskie pasy pobrzeża są poddane wpływom wilgotnych mas powietrza przynoszącym wysokie opady atmosf.), co powoduje, że ponad połowa Australii cierpi na niedostatek wilgoci; okresowo występują długotrwałe susze, jak np. wlatach 1895-1903, 1958-68, 1982-83.

Obszary bezodpływowe stanowią ok. 60% pow. kontynentu; liczne suche koryta lub łożyska wypełniają się wyłącznie wporze deszczowej; po okresie wezbrań stopniowo tracą wodę wpiaskach lub zwietrzelinie skalnej; do zlewiska O.Indyjskiego należy ok. 30% pow., do zlewiska O.Spokojnego — 9%; najlepiej jest rozwinięty system rzeczny Murray-Darling, zasilany przez zanikające wokresie suszy dopływy; ustrój rzek na ogół zjednym maksimum wciągu roku; wrzekach na pn.-wsch. wporze letniej, na pd. iwsch. — jesienią lub zimą; największe jez.: Eyre, Torrens iGairdner wporze suchej pokrywają się grubą warstwą soli; liczne jeziora na Wyż. Zachodniej napełniają się wodą wyłącznie po deszczach; na niz. Nullarbor niewielkie jeziora krasowe; duże znaczenie dla gospodarki Australii mają podziemne zbiorniki wodne (Wielki Basen Artezyjski); wody artezyjskie lub subartezyjskie są silnie zmineralizowane, często mają podwyższoną temperaturę; wniektórych miejscach występują samoczynne wypływy.

Świat roślinny

Australia stanowi osobne państwo roślinne (Australis) oswoistej florze, zdużą liczbą endemitów (np. 750 gat. eukaliptusów i450 gat. akacji); wzbiorowiskach roślinnych przeważają formacje charakterystyczne dla klimatów suchych igorących. Wnętrze kontynentu zajmują pustynie piaszczyste (bez roślinności) oraz półpustynie ze słonoroślami ikolczastymi krzewinkami (karłowate akacje, eukaliptusy, kazuaryny, łobody iin.) tworzące tzw. skrub. Pustynie ipółpustynie graniczą, zwł. od pn., ze stepami twardolistnych traw. Na pn. stepy przechodzą wsawanny, ate — wlasy monsunowe; wybrzeża pd.-wsch. ipd.-zach. porastają lasy wawrzynolistne izimozielone zarośla. Odrębna jest roślinność wsch. części Australii: na obszarach odużych opadach (gł. płw. Jork) rosną wiecznie zielone lasy podrównikowe (figowce, palmy, pandanusy, liany iepifity), ana wybrzeżach pn. — namorzyny; dalej na pd., wgórach, występują wiecznie zielone lasy araukarii inotofagusów (buk pd.), natomiast na najwyższych wzniesieniach Alp Australijskich — roślinność alpejska. Plagą gospodarczą Australii są zawleczone tu imnożące się opuncje.

Świat zwierzęcy

Obszar Australii zTasmanią iNową Gwineą tworzy pod względem zoogeogr. krainę australijską, oswoistej faunie, która wytworzyła się wskutek wczesnego (od początku trzeciorzędu) odizolowania Australii od innych kontynentów. Fauna kręgowców jest stosunkowo uboga, np. ssaki łożyskowe są reprezentowane przez nietoperze, psa dingo inieliczne gryzonie (z endemicznym gat. bobroszczura); b.liczne natomiast są torbacze — silnie zróżnicowane, zreguły gat. endemiczne (np. kangury, koala, kret workowaty, wilk workowaty, wombaty); 2 rodziny — kolczatki idziobak — to stekowce, rzadki inajosobliwszy rząd wśród ssaków; fauna ptaków b.bogata, najciekawsze są: emu, kazuary, lirogony, altanniki, papugi iptaki rajskie. Wichtiofaunie osobliwością jest endemiczny rogoząb, jeden z3 rodzajów ryb dwudysznych.

Ochrona środowiska

W1863 wydano na Tasmanii pierwszą ustawę chroniącą krajobraz austral.; 1879 utworzono pierwszy wAustralii (drugi na świecie) park nar., na pd. od Sydney nad zat. Port Hacking (ob. Park Nar. Royal, 15 tys. ha); wlatach 50. i60. poszczególne stany uchwaliły wiele aktów prawnych dotyczących przestrzennego planowania, ochrony powietrza, wód, gruntów ilasów; 1972 została powołana Austral. Rada Środowiska (Australian Environment Council) skupiająca ministrów do spraw ochrony środowiska zposzczególnych stanów; federalnym organem odpowiedzialnym za sprawy ochrony środowiska jest min. spraw wewn. iśrodowiska, którego zadaniem jest koordynacja działalności iudzielanie pomocy władzom stanowym wzakresie ochrony środowiska iprzyrody. W1988 było wAustralii 1370 terenów chronionych ołącznej pow. ok. 28,2 mln ha, tj. ok 3,7% pow. (na Tasmanii — 14%), wtym 154 parki nar. opow. 10 tys. ha iwięcej; na Listę Świat. Dziedzictwa Przyr. iKult. UNESCO zostały wpisane: Wielka Rafa Koralowa, wyspa Lord Howe, Park Nar. Kakadu (część rezerwatu Arnhem Land), region wyschniętych jezior Willandra, parki nar. wzach. Tasmanii, fragmenty lasów tropik. na pn. wybrzeżu Nowej Pd. Walii oraz święte góry ludności rdzennej: Ayers Rock iOlga (Park Nar. Uluru).

Regiony fizyczno-geograficzne

Australia Zachodnia, Niz. Środkowoaustralijska iG. Wschodnioaustralijskie.

AZJA

Na odcinku ik. 3000 km graniczy z Europą

Afrykę od Azji oddziela przesmyk Sueski

Amerykę Płn. od Azji oddziela cieśnina Beringa

? Australię od Azji oddziela granica umowna (ale jest chyba jakiś pas anomali magnetycznych)

ok 150 deg. - rozciągłość E-W Azji

Azja to kontynent oblany wieloma morzami (Ocean Arktyczny w tym przedmiocie jest częścią Oceanu Atlantyckiego)

Azję oblewają morza:

-od północy: Morze (Ocean) Arktyczny, Morze Karskie, Morze Łaptiewów, Morze Wschodniosyberyjskie, Morze Czukockie,

-od wschodu: Morze Beringa, Morze Ochockie, Morze Japońskie, Morze Żółte, Morze Wschodniochińskie, Morze Południowochińskie, Ocean Spokojny

-od południa: Morze Andamańskie, Morze Arabskie, Ocean Indyjski

-Kontynent azjatycki graniczy także z morzami wewnętrznymi (Morze Czerwone, Morze Czarne, Morze Kaspijskie)

-Również pomiędzy wyspami na Pacyfiku występują morza: (Morze Sulu, Morze Celebes, Morze Jawajskie, Morze Moluckie, Morze Banda?)

Półwyspy:

płw. Indochiński

płw. Indyjski

płw. Arabski

płw. Koreański

płw. Arabski 5 mln lat temu oderwał się od Afryki. Jest to najwiekszy półwysep w Azji

płw. Arabski i Indyjski należały kiedyś do Gondwany

Morze Arabskie i Zatoka Bengalska - niekonsekwencja w nazewnictwie, obie są zatokami. Ale jak już wcześniej było wspomniane nazwy własne są niezmienne.

Ukształtowanie powierzchni

Łatwo tu wyróżnić jednostki

1000 m npm - średnia wysokość

tarcza syberyjka - skały prekambryjskie

tarcza chińska

tarcza dekanu

tarcza arabska

Orogeneza Kaledońska: Ałtaj Mongolski

Orogeneza Hercyńska: Góry Ural (to co jest teraz Uralem to tylko niewielka część istniejącego kiedyś potężnego górotworu, który był bardziej na wschód), Ałtaj Południowy, Tien-Szan, Góry Kulnun?, Obrzar Wyżynno-Górski Kazakstanu

Orogeneza Alpejska: w tej orogenezie wszystkie góry zostały odmłodzone a także powstały nowe: Kałkaz, Karakorum, Himalaje, Wyż. Irańska.

ok. 150 mln lat - średni czas życia wysokich gór fałdowych. Po takim czasie będzie po nich równina tak jak to się stało po dawnym Uralu (dziś chyba to Nizina Zachodno Syberyjska?)

Góry fałtowe na Ziemi tworzą (obróconą o 90 deg przeciwnie do wskazówek zegara) literę T.

Nizina Zachodnio-Syberyjska (są to zdenudowane góry Ural)

Nizina Północno-Syberyjska

Nizina Turańska

Nizina Gangesu (kiedyś dno morza)

Nizina Chińska

Nizina Indu

Nizina Mandżurska

Nizina Mezopotamii

Na tym kontynencie są praktycznie wszystkie surowce mineralne

90-95% złóż surowców energetycznych (ropa i gaz) występuje w sąsiedztwie gór (zapadliska śródgórskie)

Węgiel występuje w okolicach gór hercyńskich (węgiel aby stać się kamiennym potrzebuje ok. 250 mln lat)

Azja - kontynent wielkich rzek:

Nierównomierne rozmieszczenie rzek - środek kontynentu jest ich pozbawiony. Rzeki azjatyckie mają podręcznikowy charakter.

Rzeki płn. Azji charakteryzują się częstymi powodziami ponieważ w górnym ich biegu jest wiosna a w dolnym jeszcze zima.

Większe rzeki płn. Azji: Ob, Jenisej, Lena, Indygirka, Kołyma

Rzeki uchodzące na wschodzie: Amur, Huanghe, Jangcy, Mekong

Rzeki południa: Ganges, Bramaputra, Indus, Tygrys, Eufrat

Do Jez. Aralskiego uchodzą Syrdaria i Amudaria

Najdłuższa rzeka Azji to Jangcy (3 na świecie)

Bajkał - najgłebsze na Ziemi jezioro tektoniczne

Bałchasz - też tektoniczne ale jest znacznie płytsze bo ma więcej osadów

Morze Martwe - największa depresja na Ziemi

Morze Kaspijskie, Jeziora Aralskie

Zat. Adeńska, Zat. Omańska, Zat. Perska

Borneo - największa wyspa Azji, 3 co do wielkości na świecie po Grenlandii i Nowej Gwinei

1.) AZJA PÓŁNOCNA - od Uralu po Ocean Spokojny. Panuje tu długa i surowa zima oraz krótkie ciepłe lato. Praktycznie nie ma wiosny i jesieni (trwają b. Krótko ok. 2 tygodni). Na większości terytorium jest wieczna zmarzlina. Klimat wyróżnia Azję Płn. + roślinność (jest niezwykle typowa dla takiego klimatu). Obok Afryki jest to strefa gdzie b. Silnie zaznacza się strefa roślinno glebowa. Wyróżnia się tu szereg regionów:

a:) Nizina zach. Syberyjska - ogromne terytorium, którego ok. 70% powierzchni pokrywają bagna. Przeszłość geologiczna jest głęboko ukryta. W jej podłożu mamy utwory czwartorzędowe lodowcowe, niżej trzeciorzędowe morskie i niżej jeszcze struktury fałdowe. Krajobraz jest monotonny, płyną po nim duże rzeki (leniwe). Już pod koniec września zamarzają i rozmarzają pod koniec kwietnia, maj.

b:) Wyżyna Środkowo Syberyjska - od Jeniseju po Lenę. Pokrywa się to z zasięgiem tarczy syberyjskiej. Prekambryjska struktura. Całe to terytorium jest wyniesione do wysokości 400-600 mnpm. Niekiedy fragmenty są o charakterze gór zrębowych. Typ rzek podobny jak na Nizinie zach. Syberyjskiej. Klimat bardziej surowy niż na Nizinie zach. Syberyjskiej. Do tego regionu zalicza się kilka wysp.

c:) Syberia Północnowschodnia - od Gór Wierchojańskich po wybrzeże Pacyfiku z Półwyspem Czukockim i Kamczatką. Dominują tu młode struktury górskie, które nie zaznaczają się w krajobrazie. Utrzymują się płaty wiecznego śniegu. Mogą być małe lodowce cyrkowe ale klimat jest suchy.

d:) Daleki Wschód - Czasem traktowany jako jeden region z Syberią Północnowschodnią. Obejmuje wschodnie krańce Azji oraz archipelagi wysp: Sachalin, Kuryle. Południowa granica tego regionu to rzeka Amur po Góry Nadbajkalskie.

2.) AZJA CENTRALNA (ŚRODKOWA) - obejmuje pogórze kazaskie, po Góry płd. Syberi, sięga po Himalaje, Karakorum, Wyżynę Irańską , do Morza Kaspijskiego. Ukształtowanie powierzchni jest bardzo osobliwe . Dominują wyżyny i kotliny. Pochodzenie tych form jest tektoniczne.

Występują tu obszary bezodpływowe - ważna cecha!!!

Panuje tu klimat skrajnie suchy, na obrzeżach wilgotny.

Obszar ten był fałdowany w orogenezach: kaledońskiej, hercyńskiej i alpejskiej. Obszar niezwykle niespokojny .

a:) Nizina Turańska z Morzem Kaspijskim, Jeziorem Aralskim - była dnem morza. Jest to pozostałość po zbiorniku epikontynentalnym. Jest to obszar o klimacie suchym, pustynnym (np. Karakum).

b: ) Kotlina Dżungarska - obzar pomiędzy Ałtajem a Tienszanem. Jej dno 400 mnpm. Otoczona górami do 7000 mnpm. Jest to obszar zimny zimą z inwersją temperatury. Latem jest bardzo gorąco i sucho.

c:) Kotlina Kaszgarska - między Tienszanem a Kunlunem. Warunki pustynne, klimat bardzo surowy.

d:) Wyżyna Tybetu - nie jest to płaskowyż. Ciąg pasm górskich równoleżnikowych z płytkimi dolinami. Wysokość ok. 4000-5000 mnpm. Układ grzbietów i niecek. Na zach. Góry Karakorum a na południu Himalaje.

e:) Wyżyna Mongolska - mięzy Ałtajem a Górami Hing... . Klimat suchy ale nie tak bardzo. Pustynia Gobi tu występuje ale jest tu bujniejsza roślinność niż na zwykłej pustyni. Opady do 400 mm. Inwersja opadowa tu występuje. Leży w cieniu opadowym.

3.) AZJA WSCHODNIA - między Azją Środkową aż po wybrzeże Oceanu Spokojnego. Powierzchnia wiele mln km kw. Ma zróżnicowany klimat, rzeźbę, roślinność i jest bardzo zaludniona.

a:) Chiny Monsunowe - na terytorium wsch. Azji ok. 3,5 mln km kw. Dajęsię tu wyróżnić:

• Płaskowyż lessowy

• Nizina Chińska ( wielka równina chińska) - w największym stopniu przekształcona przez człowieka. Usypana została przez rzeki ( Huandhe i jej dopływy). Huanghe płynie wyżej niż nizina, którą zbudowała. Teren ten jest płaski porozcinany wieloma kanałami.

• Kotlina Syczuańska - obszar otoczony górami o wilgotnym klimacie.

b:) Nizina Mandżurska, Płw. Koreański, Tajwan, Wyspy Japońskie... - całe to terytorium leży na styku 3 płyt litosfery.

4.) AZJA POŁUDNIOWA - wszystko to co obejmuje od równoleżnikowej bariery górskiej na południe.

a:) Półwysep Indyjski - jest to Wyżyna Dekańska Od wschodu i zachodu otoczony Górami Ghaty. Jest to fragment Gondwany.

b:) Himalaje - najwyższe góry na Ziemi.

c:) Nizina Indu - na zachód od Dekanu

d:) Nizina Gangesu - oddziela Wyżynę Dekańską od Himalajów.

e:) Półwysep Indochiński

f:) Półwysep Malajski - jest półwyspem II rzędu (?). Występują tu te same struktury geologiczne co w Himalajach.

g:) Archipelag Malajski - Sumatra, Borneo itd. Współczesne ruchy górotwórcze, wulkanizm, trzęsienia ziemi.

5.) POŁUDNIOWO ZACHODNI

a:) Azja Mniejsza - Wyżyna Anatolińska (większa jej część w Turcji)

b:) Wyżyna Armeńska - na płd.-zach. Od Kaukazu. Ma bardzo bogatą przeszłość geologiczną. Jest to obszar, który formował się w orogenezie alpejskiej. Obecność stożków wulkanicznych i trzęsień ziemi.

c:) Kaukaz - Bardzo młode góry. Cały blok sfałdowany w orogenezie alpejskiej.

d:) Wyżyna Irańska - Składa się z grzbietów i niecek

e:) Nizina Mezopotamii - dawna zatoka morska - pra Perska zatoka morska.

f:) Wyżyna Syryjsko-Palestyńska - Występują tu góry zrębowe, wyżyny. Jest suchy klimat.

g:) Półwysep Arabski - największy półwysep Azji. Jest fragmentem Gondwany. Bardzo niedawno oddzielił się od Afryki. Ma charakter obszarów z pobliskimi ryftami. Brzegi odsuwających się płyt są wyniesione. Skraj półwyspu (na wsch. Od Morza Czerwonego) jest wyżej wyniesiony i łagodnie opada w kierunku zatoki Perskiej.

Dwa rodzaje pustyń w Azji

• Na Półwyspie Arabskim to typowe gorące pustynie zwrotnikowe. Duże spadki temperatur w górach. Cały rok w ciągu dnia są bardzo wysokie.

• Pustynie zimne strefy podzwrotnikowej. Zimą panuje bardzo niska temperatura ale lata są jednak gorące (np. Karakum).

AZJA - wiadomości encyklopedyczne

Największy kontynent świata. Leży na półkuli pn. (z wyjątkiem Archipelagu Malajskiego położonego częściowo na półkuli pd.). Od pn. ipd.-zachodu Azję oblewają O.Arktyczny ipoboczne morze O.Atlantyckiego — M.Śródziemne, od wsch. — O.Spokojny (wraz zmorzami przybrzeżnymi), od pd. — O.Indyjski. Od Ameryki Pn. jest oddzielona Cieśn. Beringa, od Afryki — Kanałem Sueskim iM. Czerwonym, od Europy — cieśninami Bosfor iDardanele. Umowną granicę lądową zEuropą (na dł. ok. 3000km) stanowi wsch. przedgórze Uralu, rz. Emba, brzeg M.Kaspijskiego, Obniżenie Kumsko-Manyckie. Umowna granica między Azją aAustralią iOceanią przebiega między Archipelagiem Malajskim iNową Gwineą. Skrajnymi punktami lądowej części Azji są przyl.: Czeluskin 77°43'N, Piai 1°16'N, Baba 26°10'E, Dieżniewa 169°40'W; największa rozciągłość południkowa 8400km, równoleżnikowa 8590 km. Powierzchnia (łącznie zpowierzchnią M.Kaspijskiego) 44,4 mln km2 (ok. 30% pow. lądowej Ziemi).

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome

Długość linii brzegowej Azji, najbardziej rozczłonkowanej po Europie, wynosi 62 tys. km; półwyspy stanowią 18,4% powierzchni Azji (największe: Jamał, Gydański, Tajmyr, Czukocki, Kamczatka, Koreański, Indochiński, Indyjski, Arabski, Azja Mniejsza), wyspy ok. 5% (gł. wyspy: Ziemia Pn., Nowosyberyjskie, Kuryle, Sachalin, Japońskie, Tajwan, Archipelag Malajski, Filipiny, Cejlon, Cypr); największa odległość od morza wynosi 2500 km.

Ukształtowanie pionowe

Azja jest po Antarktydzie najbardziej wyniesioną częścią świata — średnia wys. 950 m; wAzji znajduje się najwyższy szczyt Ziemi (Mount Everest, 8848m) inajgłębsza depresja (M. Martwe, pow. wody 405 mp.p.m.) oraz kryptodepresja (dno jez. Bajkał 1165 mp.p.m.); ok. 75% powierzchni Azji stanowią góry iwyżyny, ciągnące się od M.Egejskiego iM. Czarnego przez cały ląd Azji. Młode kenozoiczne systemy górskie typu alp. tworzą 2 łuki: centralnoazjat. ioceaniczny. Łuk centralnoazjat. rozciąga się od Azji Mniejszej (Góry Pontyjskie iTaurus), przez Kaukaz, Wyż. Irańską (góry Elburs iHindukusz na pn. oraz Zagros iSulejmańskie na pd.), Karakorum, Himalaje do G.Arakańskich iArchipelagu Malajskiego. Drugi łuk oddziela wyspowym łańcuchem górskim przybrzeżne morza od O.Spokojnego (góry Kamczatki, Kuryli, Japonii, Filipin iArchipelagu Malajskiego). Starsze paleozoiczne imezozoiczne systemy górskie występują wśrodk., pn. iwschodniej Azji (góry Tien-szan, Ałtaj, Sajany, Stanowe, Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Południowochińskie). Cechą charakterystyczną rzeźby Azji są rozległe, wysoko położone płaskowyże (wyż.: Anatolijska, Armeńska, Irańska, Pamir, Mongolska, Tybetańska) oraz zapadliskowe kotliny śródgórskie (Kaszgarska, Dżungarska, Cajdamska). Wpn.-zach. części Azji rozciągają się największe na Ziemi niziny (Zachodniosyberyjska iTurańska); wpozostałej części Azji niziny występują gł. wstrefie przybrzeżnej (Północnosyberyjska, Chińska) lub wprzedgórskich obniżeniach (Mezopotamska, Hindustańska).

Budowa geologiczna

Azja ma b.zróżnicowaną budowę geol.; najstarszymi częściami Azji są platformy prekambryjskie: wschodniosyberyjska ztarczą ałdańską itarczą anabarską, północnochińsko-koreań. ztarczą szantuńsko-koreań., środk. ipołudniowochiń., dekańska, ztarczą otej samej nazwie. Podłoże tych platform jest zbud. zprekambryjskich skał metamorficznych imagmowych (głębinowych iwylewnych); podłoże to jest przykryte pokrywą osadów paleozoiczno-mezozoicznych (a miejscami ikenozoicznych), spod których wyłania się ono tylko wobrębie tarcz. Wpokrywie osadowej występują miejscami skały wulk., odużej miąższości (niecka tunguska, trapy dekańskie). Inne prekambryjskie masywy: indochiń., tybet., tanguski, masywy Anatolii iśrodk. Iranu występują wmłodszych łańcuchach górskich. Platformę prekambryjską wsch. Syberii obrzeżają łańcuchy górskie powstałe wmłodszych orogenezach; są to łańcuchy Kazachstanu, Tien-szanu, Kunlunu, Ałtaju, Sajanów, G.Stanowych, Dżugdżuru, Wielkiego iMałego Chinganu, G.Jabłonowych, Qilian Shan iHuaiyang Shan; są one zbud. zmetamorficznych, magmowych iosadowych skał prekambru ipaleozoiku, sfałdowanych worogenezach wpóźnym proterozoiku ipaleozoiku (orogenezy kaledońska ihercyńska). Na zach. od prekambryjskiej platformy wschodniosyberyjskiej rozpościerają się platformy paleozoiczne — zachodniosyberyjska iturańska. Podłożem tych platform są zdenudowane łańcuchy kaledonidów ihercynidów, które na zach. wynurzają się spod pokrywy osadowej jako hercyński łańcuch Uralu, Nowej Ziemi iTajmyru; są one zbud. zmetamorficznych, magmowych iosadowych skał prekambru ipaleozoiku. Na pn.-wsch. ina południu Azji wznoszą się łańcuchy górskie, powstałe werze mezozoicznej, sfałdowane wkońcu triasu lub wjurze (kimerydy). Są to m.in. góry: Czerskiego, Wierchojańskie, Czukockie, Sichote Aliń, pd. Tybetu, Płw. Indochińskiego. Najmłodszą częścią Azji są łańcuchy alpidów występujące w2 strefach: alp.-himalajskiej ipacyficznej. Wstrefie alp.-himalajskiej rozróżnia się 2 pasma rozdzielone starymi masywami Anatolii iśrodk. Iranu; są one zbud. gł. ze skał paleozoiku imezozoiku. Do pasma pn. należą góry: Pontyjskie, Kaukaz, Kopet-dag, Hindukusz, Pamir, Karakorum; do pasma pd. — góry: Taurus, Zagros, Sulejmańskie oraz Omanu iBeludżystanu. Oba pasma łączą się wPendżabie we wspólny łańcuch himalajsko-birmański. Półwyspy — Arabski, stanowiący część platformy afryk., iIndyjski — wchodziły wskład lądu Gondwana, od którego zostały odłączone wciągu kredy itrzeciorzędu iprzyłączone do Azji. Pacyficzny system azjat. alpidów (wyspy: Sachalin, Kuryle, Japońskie, Filipińskie, Tajwan, Archipelag Malajski) jest zbud. ze skał paleozoiczno-kenozoicznych. Ruchy górotwórcze trwają tu do dziś (trzęsienia ziemi idziałalność wulk.). Wzdłuż pacyficznych alpidów ciągną się rowy oceaniczne: Aleucki, Kurylsko-Kamczacki, Japoński, Bonin, Mariański, Filipiński, Jawajski; łuki wysp iprzybrzeżne morza azjat. znajdują się wobrębie czynnej strefy subdukcji, na granicy płyt litosferycznych pacyficznej iazjatyckiej. Ważniejsze bogactwa naturalne Azji: węgiel kam., ropa naft., gaz ziemny, rudy: żelaza, manganu, chromu, miedzi, ołowiu, cynku, rtęci, wolframu, niklu, cyny, antymonu oraz srebro, złoto, diamenty, boksyty, fosforyty, sól kam. isiarka.

Klimat

Ogromna powierzchnia Azji, równoleżnikowy układ gór, cyrkulacja monsunowa, wpływ zimnych (Oja Siwo) iciepłych (Kuro Siwo) prądów mor. są przyczyną silnego zróżnicowania warunków klimatycznych. Azja leży we wszystkich pasach klim. półkuli pn. (równikowym na pd.-wsch., zwrotnikowym ipodzwrotnikowym na pd., umiarkowanym oraz podbiegunowym na krańcach pn.). Klimat wysp pd.-wschodniej Azji iPłw. Malajskiego cechują średnie temp. roczne powyżej 20°C, duża wilgotność powietrza, opady roczne 1500-3500 mm, częste cyklony. Obszary pd. ipd.-wschodniej Azji mają klimat monsunowy zsuchą zimą, opadami wpółroczu letnim (ponad 1000 mm) iśrednią temp. roczną do 20°C; wokresach zmiany monsunów (wiosna, jesień) występują tajfuny. Wpd.-zachodniej Azji poza śródziemnomor. wybrzeżami Azji Mniejszej występuje klimat suchy, opady roczne poniżej 250 mm (w kotlinach poniżej 100 mm), lata upalne (średnia temp. wlipcu powyżej 30°C), zimy ciepłe, wietrzne, zburzami pyłowymi. Wielkie łańcuchy górskie iwyżyny mają klimat chłodny isuchy, na stokach wystawionych na napływ wilgotnych mas powietrza obfite opady; na płaskowyżu Śilong (Ćerapundźi) suma roczna opadów wynosi 11 000 mm (najwyższe na Ziemi). Rozległe obszary środkowej Azji cechuje klimat kontynent. zdużą amplitudą roczną temperatury (średnia temp. wstyczniu poniżej -10°C, wlipcu powyżej 15°C) iopadami do 300 mm rocznie. Kontynentalizm najsilniej zaznacza się wpn.-wsch. Syberii, gdzie średnia temp. wstyczniu wynosi poniżej -40°C; wOjmiakonie zanotowano najniższą temp. na półkuli pn. (-78°C). Wpółnocnej Azji panuje klimat podbiegunowy, wokresie nocy polarnej średnia temp. poniżej -40°C, średnia temp. wlipcu nie przekracza 10°C, opady roczne 150-300 mm.

Stosunki wodne

Obszary bezodpływowe zajmują ok. 37% pow. (gł. pustynie środk. ipd.-zachodniej Azji); do M.Kaspijskiego, Jez. Aralskiego ijez. Bałchasz uchodzą rz.: Kura, Emba, Syr-daria, Ili; wiele rzek (Tarym, Czu, Helmand) ginie wpiaskach pustyń. Kontynentalny dział wód stanowią góry środk. ipołudniowej Azji. Do zlewiska O.Atlantyckiego iO. Arktycznego należy 27% powierzchni Azji (gł. rz.: Ob, Jenisej, Lena, Indygirka, Kołyma), do zlewiska O.Spokojnego — 22% powierzchni Azji (rz.: Amur, Huang He, Jangcy, Mekong), ado zlewiska O.Indyjskiego — ok. 14% powierzchni Azji (rz.: Saluin, Irawadi, Brahmaputra, Ganges, Indus, Szatt al-Arab). Największe jez.: M.Kaspijskie iJez. Aralskie są pozostałością trzeciorzędowego morza; wzapadliskach tektonicznych leżą: Bajkał, Issyk-kul, Chubsuguł, M.Martwe, Wan, Urmia. Na obszarach bezodpływowych Wyż. Mongolskiej, Kazachstanu iWyż. Irańskiej liczne słone jeziora isolniska; na nizinach aluwialnych występują duże, płytkie jeziora (Chanka, Dongting Hu, Poyang Hu, Tonle Sap). Znaczne powierzchnie zajmują bagna, zwł. na Syberii (w większości obszar występowania wiecznej marzłoci). Współczesne zlodowacenie wAzji zajmuje ok. 118 tys. km2 (gł. wyspy ark., najwyższe szczyty Himalajów, Karakorum, Pamiru, Tien-szanu); największe lodowce: Sjaczen, Fedczenki, Baltoro. Linia wiecznego śniegu dochodzi do maks. wysokości 6100 mna pn. stokach Himalajów, na wyspach ark. schodzi do poziomu morza.

Świat roślinny

Azja leży wobrębie 2 państw roślinnych: wokółbiegunowego pn. (Holarctis) itropik. Starego Świata ( Paleotropis); roślinność holark. pn. części Azji tworzy strefy równoleżnikowe, zgodne zprzebiegiem stref klim. iglebowych; na pn. występują pustynie ark. ibezleśna trawiasto-krzewiasta strefa tundry, przechodząca ku pd. wlasotundrę istrefę borów iglastych (tajga) zrozległymi bagnami; jeszcze dalej na pd. występują lasostepy przechodzące wstrefę stepów (gł. suchoroślowe trawy ipółkrzewy); na zach. iw części środk. stepy przechodzą wpółpustynie ipustynie. Wysokie pasma Azji Środkowej są wwiększej części bezleśne; tylko ich stoki zewn. (np. we wsch. Tybecie ipd. Himalajach) porastają lasy (gł. iglaste). Lasy Dalekiego Wschodu, zrzucające liście na zimę, są b.bogate pod względem liczby gat. drzew (w tym wiele reliktowych, np. miłorząb). Wybrzeża Azji Mniejszej, Syrii iPalestyny porasta roślinność śródziemnomor. zimozielone zarośla makii ifrygany oraz śródziemnomor. gat. sosen); Płw. Arabski jest gł. pustynny. Roślinność paleotropik. (pd.-wsch. część Azji) stanowią przeważnie lasy; najbujniejszą ich formacją są wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe Archipelagu Malajskiego, b.bogate gatunkowo (m.in. liany, epifity); do pd. Chin sięgają wiecznie zielone lasy zwrotnikowe; na wyspach ipółwyspach występują zrzucające liście lasy monsunowe (z drzewem tekowym); najsuchsze części Indochin pokrywają sawanny. Na błotnistych wybrzeżach mórz są bogato rozwinięte formacje namorzynów (mangrowe). Wielkie obszary Azji zajmują obecnie uprawy rolne; zAzji pochodzi wiele roślin użytkowych, m.in. ryż, soja, herbata, cytryny, pomarańcze, brzoskwinie, banany, palma kokosowa, trzcina cukrowa, żyto, pszenica, owies, jęczmień, ogórek, konopie.

Świat zwierzęcy

Pod względem zoogeogr. obszar Azji wznacznej części (do Himalajów ibez Płw. Arabskiego) należy do krainy paleark. (Palearktyka), afauna jest zróżnicowana zależnie od stref klim.-roślinnych. Spośród 28 rodzin ssaków (nie licząc nietoperzy) żyjących wtej części Azji tylko 2 są endemiczne: należące do gryzoni ślepce iselewinki; wtundrze żyją: renifer, niedźwiedź polarny, lemingi, ptactwo, zwł. mor. (np. alki, mewy, nury); wtajdze: bóbr, jeleń, łoś, rosomak, soból, polatucha, cietrzew, głuszec; wstepach: antylopa suhak, bobak, suseł, zptaków — drop; wpustynnej Azji Środkowej, m.in. gazele, dżejran, kułan, kiang, koń Przewalskiego, wielbłąd dwugarbny; faunę Wyż. Tybetańskiej reprezentuje gł. jak, Azji Wschodniej — gł. tygrys, jenot, bażanty. Obszar na pd. od Himalajów tworzy krainę orientalną, zbogatą iróżnorodną fauną; z30 rodzin ssaków (nie licząc nietoperzy) są tylko 4 endemiczne: latawce, tworzące jednocześnie rząd endemiczny (z lotokotem), tupaje iwyraki spośród naczelnych ijedna rodzina gryzoni; ponadto żyją tu m.in.: liczne małpy (połowa rodzin wszystkich naczelnych) zgibonem, makakiem iorangutanem, oraz słoń ind., tapir ind., nosorożec, bawół ind., gaur igajal, tygrys, gepard; zptaków: liczne bażanty, paw, argus, kur bankiwa; wiele gat. gadów: pytony iokularniki, gawial ialigator, liczne jaszczurki; Płw. Arabski należy do krainy etiopskiej ima powiązania faunistyczne z Afryką.

Regiony fizyczno-geograficzne

Azja dzieli się na 5 wielkich regionów: 1) Azja Północna (Niz. Zachodniosyberyjska, Wyż. Środkowosyberyjska, Syberia Pn.-Wsch., ros. Daleki Wschód, obszary górskie Syberii Pd.); 2) Azja Środkowa (Niz. Turańska, Pogórze Kazaskie, Pamir, Tien-szan, kotliny Dżungarska iKaszgarska, wyż. Tybetańska iMongolska); 3) Azja Wschodnia (Chiny Pn.-Wsch., Chiny Wsch., Płw. Koreański, W.Japońskie, Riukiu); 4) Azja Południowa (Płw. Indyjski, Niz. Hindustańska, Himalaje, Płw. Indochiński, Archipelag Malajski zFilipinami); 5) Azja Zachodnia (Azja Mniejsza, Wyż. Armeńska, Kaukaz, Wyż. Irańska, Niz. Mezopotamska, Wyż. Syryjska, Płw. Arabski).

AMERYKA PÓŁNOCNA

Granicę pomiędzy Ameryką Północną a Południową stanowi Przesmyk Panamski. Od Azji oddzielona jest Cieśniną Beringa.

Ameryka Środkowa - część Ameryki Północnej od Przesmyku Theuantepec (w Meksyku) po Przesmyk Panamski.

Ameryka Centralna - Ameryka Środkowa bez wysp.

Wyspy - Region Karaibski

Ameryka Północna rozciąga się od ok. 83 N do Przesmyku Panamskiego. Od Eurazji oddziela ją: Morze Grenlandzkie, Morze Arktyczne, Ocean Atlantycki, Cieśnina Beringa i Ocean Spokojny.

Główne struktury orograficzne mają przebieg generalnie połudnkiowy.

Są to młode góry ale występują w nich terrany (egzotyczne miejsca ze starymi skałami).

Ok. 2/3 terytorium Ameryk zostało podbite przez Hiszpanów i Portugalczyków i stąd jest dużo nazw w tych językach, np. Kordyliery.

Na wschód od Kordylierów jest pas równin mających niekiedy charakter wyżyn. Dalej na wschód są Apallachy a potem znowu równiny zwane Nizinami Nadbrzeżnymi.

Na południu jest Wyżyna Meksykańska. Na południe od niej Kordyliery rozdzielają się na dwa łańcuchy górskie.

Geologia

Tarcza Kanadyjska (Laurentyjska) - prekambryjska, obejmuje ona obszar od Wielkich Jezior na północ, łącznie z Grenlandią.

Morze Baffina dzieli Grenlandię od kontynentu - rozłam ten jest młody (ok. 5 mln lat).

Apallachy - góry wieku kaledońskiego

Centrum zlodowacenia Ameryki północnej był Labrador

Wielkie Jeziora mają pochodzenie tektoniczno-lodowcowe, są one na granicy tarczy Laurentyjskiej.

Klimat

Większość Ameryki Północnej jest w klimacie umiarkowanym. Skraj północny to klimat podbiegunowy. Skraj południowy to klimat podzwrotnikowy, zwrotnikowy, równikowy. Obszar Wielkich Równin jest drogą do przemieszczania się powietrza z płn. na płd. Lub odwrotnie - zależy od pory roku. Zimą zimne powietrze może dochodzić nawet do Zatoki Meksykańskiej i obniża temperaturę nawet na wyspach np. na Kubie (ale nie jakoś drastycznie).

Stosunki wodne

Liczne jeziora w północnej części - w większości jeziora polodowcowe. Na południu jest mało jezior a w większości są one tektoniczne, np. Jezioro Nikaragua w Nikaragui.

Jezioro Nikaragua - największe w Ameryce Środkowej położone w obniżeniu tektonicznym.

Jezioro Górne - największe i najgłębsze z Wielkich Jezior - tektoniczno lodowcowe (jest to największe słodkowodne jezioro na Ziemi).

Jezioro Niedźwiedzie i Jezioro Niewolnicze - duże jeziora w Kanadzie, polodowcowe

Największy system rzeczny to Missisipi Missouiri.

Mackenzie, Athabaska i rz. Niewolnicza - duży system rzeczny w płn. części, tworzy deltę

Jukon - rzeka w płn. Kanadzie i na Alasce, tworzy deltę

Inne rzeki - Rio Grande, Kolorado, Kulumbia

Ameryka Północna to kontynent dobrze uwodniony. Środkowa i wschodnia część jest lepiej uwodniona niż zachodnia. Północna lepiej uwodniona od południowej. Większość rzek uchodzi do Oceanu Atlantyckiego.

80% - Ocean Atlantycki

10% - Ocean Spokojny

10% - Obszary bezodpływowe

Labrador - największy półwysep w Ameryce Północnej

Roślinność

Na północy tundra (w Ameryce tundra sięga bardziej na południe niż w Europie). Potem na południe jest strefa tajgi (tajga kanadyjska). Dalej są lasy mieszane klimatu umiarkowanego. Kolejna strefa to lasy liściaste (ale tylko wsch. wybrzeże). Kolejna strefa to lasy liściaste podzwrotnikowe. Środek kontynentu zajmują zbiorowiska trawiaste - stepy strefy umiarkowanej (prerie - słowo pochodzi z jęz. Francuskiego i oznacza łąka). Z północy na południe trawy prerii są coraz wyższe. Na Wyżynie Meksykańskiej są pustynie i półpustynie (pustynia Sonora - okolice Zatoki Kalifornijskiej - chyba najbardziej sucha). Najwilgotniejszy jest rejon Przesmyku Panamskiego.

Archipelag Antyli

Nawietrzne stoki - duże opady (dzięki pasatowi z płn. wsch.).

Zawietrzne stoki - niekiedy prawie pustynie

Bogactwa mineralne - prawie wszystko jest. Góry są bardzo bogate w surowce mineralne (wszystkie młode góry na Ziemi są bogate w metale kolorowe).

AMERYKA PÓŁNOCNA - wiadomości encyklopedyczne

Kontynent na półkuli zach., pn. część Ameryki; od zachodu Amerykę Północną oblewa O. Spokojny, od pn. — O. Arktyczny, od wsch. — O. Atlantycki z Zat. Meksykańską i M. Karaibskim na pd.; na pd. łączy się z Ameryką Południową, na pn.-zach. oddzielony od Azji Cieśn. Beringa; część Ameryki Północnej, między przesmykami Tehuantepec i Panamskim, stanowi Amerykę Centralną, która z Antylami i Bahamami, tworzy Amerykę Środkową. Ameryka Północna na pd. od granicy Meksyku z USA wchodzi w skład Ameryki Łacińskiej. Skrajnymi punktami lądowej części Ameryki Północnej są przyl.: Murchisona 71°58'N, Mariato 7°12'N, Księcia Walii 168°05'W, Saint Charles 55°40'W; największa rozciągłość południkowa 7,2 tys. km, równoleżnikowa 6,8 tys. km; pow. 24,2 mln km².

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome

Ameryka Północna jest kontynentem silnie rozczłonkowanym, o dobrze rozwiniętej, zwł. na pn., linii brzegowej (dł. 75,5 tys. km). 8,3% powierzchni Ameryki Północnej stanowią półwyspy, 16,7% pow. — wyspy; największe półwyspy: Labrador na pn.-wsch., Floryda na pd.-wsch., Jukatan na pd., Płw. Kalifornijski na pd.-zach., Alaska na pn.-zach.; gł. wyspy i archipelagi: Grenlandia (największa wyspa świata) i Archipelag Arktyczny (największa wyspa Ziemia Baffina) na pn., Nowa Fundlandia na wsch., Antyle (Kuba, Haiti i in.), Bahamy na pd.-wsch., Aleuty na pn.-zachodzie. Największa odległość od morza w Ameryce Północnej 1640 km.

Ukształtowanie pionowe

W Ameryce Północnej przeważają wyżyny i góry; średnia wys. wynosi 677 m (z wyspami — 720 m); najwyższy szczyt McKinley (6194 m), najniższy punkt w Dolinie Śmierci — 86 m p.p.m. Ponad 64% powierzchni Ameryki Północnej leży powyżej 300 m, w tym ok. 7% — powyżej 2000 m. Charakterystycznym rysem rzeźby Ameryki Północnej jest południkowy układ gł. jednostek orograficznych. W zach. części kontynentu ciągną się od Aleutów na pn. po Przesmyk Panamski i Antyle na pd. potężne góry — Kordyliery, przebiegające kilkoma łukami. W Kordylierach wyróżnia się wiele łańcuchów górskich: na zach. — Alaska, G. Wrangla, G. Św. Eliasza, G. Nadbrzeżne, G. Kaskadowe, Sierra Nevada, Sierra Madre Zach., na wsch. — G. Skaliste (Elbert 4399 m), Sierra Madre Wsch.; poszczególne łańcuchy górskie rozdzielone wyż.: Jukońską, Kolumbii, Wielką Kotliną Kolorado, Meksykańską; w pn. części Kordylierów w górach Alaska leży najwyższy szczyt Ameryki Północnej — McKinley. Kordyliery stanowią obszar aktywny sejsmicznie, z licznymi wulkanami (najaktywniejsze: Fuego, Izalko, Pavlof, Katmai, Orizaba). Na wsch. od G. Skalistych rozciąga się wyżynne przedpole Kordylierów — Wielkie Równiny (zw. też Wielką Równiną Prerii lub Wielką Wyżyną), przechodzące stopniami ku wsch. w rozległy obszar Niz. Wewnętrznych obejmujących na pd.-zach. Wyż. Wewnętrzne (wyż. Ozark i góry Ouachita). Od wsch. Niz. Wewnętrzne są ograniczone łańcuchami starych gór Appalachów (Mitchell, 2037 m), opadających przedgórzem (Piedmont) ku nadbrzeżnym nizinom. Północno-wsch. część Ameryki Północnej (Labrador) zajmuje Płaskowyż Laurentyński. Większe obszary nizin nadmor. leżą wokół Zat. Hudsona (Niz. Hudsońska), nad O. Atlantyckim (Niz. Atlantycka) i Zat. Meksykańską (Niz. Zatokowa i nizina na płw. Jukatan).

Budowa geologiczna

Najstarszą częścią Ameryki Północnej jest prekambryjska platforma północnoamer., zajmująca centr. i pn. część kontynentu; od wsch. graniczy ona z Appalachami i pasmem fałdowym wsch. Grenlandii, od zach. — z G. Skalistymi, na pd. sięga po rz. Arkansas i Ohio. Fundament platformy, zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich i następnie zdenudowanych, odsłania się na powierzchni na tarczach kanad. i grenlandzkiej, rozdzielonych młodym rowem tektonicznym M. Baffina; na pozostałym obszarze platformy fundament jest przykryty pokrywą platformową składającą się z osadów paleozoiczno-kenozoicznych. Od wsch. i pd.-wsch. do platformy prekambryjskiej przyrasta łańcuch gór powstałych w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej; ciągnie się on wzdłuż wsch. Grenlandii, przez Appalachy do Niz. Zatokowej, gdzie jest głęboko zdenudowanym podłożem, na którym osadziła się pokrywa skał mezozoiczno-kenozoicznych, tworząc wraz z podłożem platformę paleozoiczną. Od zach. do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Kordyliery, składające się z 2 łańcuchów powstałych w orogenezie alp.; na wsch. — G. Skaliste, sfałdowane pod koniec kredy (Laramidy), na zach. — G. Nadbrzeżne, sfałdowane w trzeciorzędzie. Do końca kredy Ameryka Północna i Europa tworzyły razem prakontynent zw. Laurazją. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza, uranu, cynku i ołowiu, manganu, wolframu, rtęci, srebra, niklu, miedzi, tytanu, molibdenu, kobaltu, złoto, platyna, węgiel kam. i brun., fosforyty, ropa naft., gaz ziemny, magnezyty, sole potasowe, siarka, boksyty, azbest.

Klimat

W Ameryce Północnej występują wszystkie strefy klim.: od klimatów równikowych w Ameryce Środkowej, przez zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane, do strefy klimatów okołobiegunowych na krańcach pn.; południkowy przebieg łańcuchów górskich w Ameryce Północnej sprzyja przemieszczaniu się zimnych mas powietrza polarnego na pd., jak również ciepłego powietrza niższych szer. geogr. na pn., czego wynikiem jest duża zmienność pogody. Wpływ O. Spokojnego jest ograniczony do wąskiej strefy nadbrzeżnej, wpływ zaś O. Atlantyckiego, sięgający wprawdzie dalej w głąb kontynentu, wygasa częściowo na linii Appalachów. Roczna suma opadów od poniżej 250 mm na pd.-zach. i pn. krańcach Ameryki Północnej (na obszarach pustynnych poniżej 100 mm), 250-1000 mm w środk. części, powyżej 1000 mm na pd.-wsch., do 2000-6000 mm na zach. stokach Kordylierów, w zach. Kanadzie oraz na zach. i wsch. stokach gór w Ameryce Środkowej. Średnie temperatury w styczniu wahają się od poniżej -30°C na pn. (we wnętrzu Grenlandii poniżej -40°C) do ponad 10°C na wybrzeżach Zat. Meksykańskiej i w Kalifornii oraz do 27°C na pd. krańcach Ameryki Północnej (Panama); średnie temperatury w lipcu od poniżej 10°C na pn. i pn.-wsch. (na Grenlandii ok. 0°C) do 28°C na pd. i 33°C nad Zat. Kalifornijską; w Dolinie Śmierci zanotowano jedną z najwyższych w świecie temp. — 57°C; na pd.-wsch. częste tornada.

Stosunki wodne

Główny dział wodny Ameryki Północnej tworzą Kordyliery; ok. 75% powierzchni Ameryki Północnej należy do zlewiska O. Atlantyckiego, obejmującego wielki system rzeczny Missisipi-Missouri oraz Rio Grande, Mackenzie, Churchill, Nelson, Rz. Św. Wawrzyńca i in.; ok. 18% powierzchni Ameryki Północnej należy do zlewiska O. Spokojnego, do którego uchodzą rz.: Kolorado, Kolumbia, Jukon i in.; ok. 7% pow. kontynentu zajmują obszary bezodpływowe. Znaczną powierzchnię, zwł. na pn., zajmują jeziora; od wybrzeży O. Arktycznego aż do pn. Appalachów ciągnie się obszar licznych, gł. polodowcowych jezior, stanowiący największe na Ziemi pojezierze; do największych jezior w tym regionie należą: Wielkie Jez. Niedźwiedzie, Wielkie Jez. Niewolnicze, Athabaska, Jez. Reniferowe, Winnipeg oraz połączone ze sobą tzw. Wielkie Jeziora — Jez. Górne, Michigan, Huron, Erie i Ontario — które razem z wypływającą z jez. Ontario Rz. Św. Wawrzyńca tworzą Drogę Wodną Świętego Wawrzyńca.

Świat roślinny

Ameryka Północna wchodzi w skład państwa roślinnego wokółbiegunowego pn. (Holarctis); tylko pd. część Kalifornii, Arizony i Florydy oraz Meksyk należą, wraz z całą Ameryką Środkową, do państwa tropik. Nowego Świata (Neotropis); strefowy układ roślinności w Ameryce Północnej jest zaburzony wskutek południkowego przebiegu pasm górskich. Daleką pn. zajmują pustynie ark. (barrens); na pd. — bezdrzewna strefa tundry (mchy, porosty, trawy, turzyce i niskie krzewinki); dalej na pd. tundra przechodzi w borealną strefę lasów iglastych (odpowiadającą tajdze eurosyberyjskiej) ze świerkiem, jodłą, sosną i modrzewiem; oprócz lasów występują także bagna i torfowiska; jeszcze dalej na pd. obszar lasów mieszanych (z bukami, klonami i choiną kanad.) i liściastych (z orzesznikami, magnoliami i tulipanowcami) nad O. Atlantyckim, bezleśny (z wyjątkiem gór) obszar stepów i półpustyń we wnętrzu kontynentu oraz obszar lasów iglastych nad O. Spokojnym (z sekwojami, żywotnikami i jedlicami). Ku pd. lasy przybierają charakter podzwrotnikowy, a na pd. Florydzie nawet zwrotnikowy; na zach. od Missisipi rozciągają się stepy (prerie); w Kordylierach pasma górskie są pokryte lasami iglastymi, powyżej nich panuje roślinność alp., a w kotlinach — półpustynie i pustynie; w pd. Kalifornii roślinność wiecznie zielona, podobna do śródziemnomor. makii (chaparral). Południowo-zach. część USA i pn.-zach. Meksyk są zajęte przez gorące półpustynie i pustynie ze skrajnie suchoroślowymi krzewami (gł. krzew kreozotowy, Larrea), niskimi drzewkami (np. juka) oraz kaktusami (np. opuncje lub cereus olbrzymi). Nadmorskie części Ameryki Środkowej mają roślinność typowo neotropikalną; wybrzeża pn. i wsch. pokrywają wiecznie zielone lasy równikowe, a zach. (suche) — lasy okresowo zrzucające liście, sawanny i kserofityczne zarośla. Ameryka Środkowa jest ojczyzną wielu roślin użytkowych, np. kukurydzy i drzewa kakaowego, Ameryka Północna — słonecznika.

Świat zwierzęcy

Pod względem zoogeogr. obszar Ameryki Północnej (poza częścią Meksyku włączaną do krainy neotropikalnej) należy do krainy neark. (Nearktyka), zbliżonej do krainy paleark. i zróżnicowanej w poszczególnych strefach klim.-roślinnych. Z 24 rodzin ssaków 4 są endemiczne — 3 spośród gryzoni (goffery i szczuroskoczki na pustyniach, sewele w górach oraz endemiczny gat. — urson) i jedna z parzystokopytnych (widłorogi na preriach); najbardziej typowymi gat. są: niedźwiedź czarny i grizli (gł. G. Skaliste), wół piżmowy (tundra), karibu i amer. podgat. łosia (tajga), jeleń wirgiński, skunks (lasy liściaste obszarów wsch.), bizon (prerie, dziś tylko w parkach nar.), pekari; do gat. pochodzących z Ameryki Południowej należą: dydelf, pancernik i jeżozwierz nadrzewny. Z ptaków występują m.in.: kardynały, tanagry, kolibry, indyki dzikie; z gadów: grzechotniki, gekony, legwany, scynki i endemiczna heloderma — jedyna jadowita jaszczurka; z płazów — salamandry, ambystomy; z ryb: niszczuki, amie, bassy, liczne okoniowate i karpiowate.

Regiony fizyczno-geograficzne

W Ameryce Północnej rozróżnia się regiony fiz.-geogr.: 1) Płaskowyż Laurentyński (z Niz. Hudsońską); 2) Appalachy; 3) Niz. Wewnętrzne; 4) Niz. Nadbrzeżna; 5) Wielkie Równiny; 6) Kordyliery; 7) Wyż. Meksykańska; 8) Międzymorze Ameryki Środkowej; 9) Antyle.

KORDYLIERY

System górski w Ameryce Pn.; ciągnie się wzdłuż O. Spokojnego, od płw. Alaska do Przesmyku Panamskiego, na dł. ok. 8 tys. km, przez terytoria USA, Kanady, Meksyku i państw Ameryki Środk.; najwyższy szczyt McKinley (6194 m). Kordyliery dzielą się na Kordyliery Północne (w stanie Alaska i w Kanadzie), Kordyliery Środkowe (w USA) i Kordyliery Południowe (na pd. od USA).

Budowa geologiczna. Kordyliery zostały ostatecznie sfałdowane i wypiętrzone w wyniku kilku faz orogenezy alp. (wcześniej działały tu również orogenezy starsze). Strefa zach. (G. Nadbrzeżne, Sierra Madre Pd.), zbud. gł. z osadowych i wulk. skał trzeciorzędu, powstała pod koniec trzeciorzędu; strefa ta jest do dziś b. aktywna tektonicznie (wulkanizm, trzęsienia ziemi); najaktywniejsze wulkany: Izalco (1965 m) w Salwadorze, Fuego (3865 m) w Gwatemali, Saint Helens (2950 m) w USA, Pavlof (2518 m) w stanie Alaska w USA. Strefa środk. (G. Kaskadowe, Sierra Nevada, Sierra Madre Zach. i in.), zbud. z osadowych i magmowych skał paleozoicznych, triasowych i jurajskich, została sfałdowana w końcu jury. Strefa wsch. (G. Skaliste), zbud. gł. z osadowych i wulk. skał paleozoicznych i mezozoicznych, powstała w końcu kredy (faza laramijska). Między strefą środk. i wsch. istnieją śródgórskie masywy (wewn. wyżyny: Wyż. Kolumbii, Wyż. Kolorado i pd. Wyż. Meksykańska), zbud. z magmowych i metamorficznych skał prekambryjskich oraz z niesfałdowanych skał gł. paleozoicznych i mezozoicznych.

Rzeźba. Kordyliery Północne początkowo przebiegają równoleżnikowo, łukiem otwartym w kierunku pd., po czym skręcają, utrzymując ogólny kierunek pd.-wschodni. Na terenie stanu Alaska wyróżnia się: G. Brooksa (Isto, 2761 m), łańcuch górski Alaska (McKinley, 6194 m), G. Aleuckie (Redoubt, 3108 m) oraz góry na wyspie Kodiak, na płw. Kenai, pasmo Chugach, należące do najmłodszej strefy Kordylierów. Na obszarze Kanady Kordyliery ciągną się 2 wyraźnymi pasmami; na wsch. G. Skaliste (Robson, 3954 m), wraz z szerokim do 600 km przedpolem Wielkich Równin, na zach. G. Nadbrzeżne (Coast Mountains), przedłużające się ku pn. w G. Św. Eliasza (Logan, 6050 m, najwyższy w Kanadzie); pasma te dzieli podłużna strefa wyżyn wewnętrznych. Kordyliery Środkowe stanowią szeroką, zróżnicowaną strefę górską; na wsch. G. Skaliste, podzielone na szereg łańcuchów z licznymi szczytami przekraczającymi 4 tys. m (Elbert, 4399 m), na zach. 2 równoległe ciągi pasm górskich: G. Nadbrzeżne (Coast Ranges) oraz G. Kaskadowe i Sierra Nevada (Whitney, 4418 m), oddzielone doliną rz. Willamette i Doliną Kalifornijską; środk. część tej strefy zajmują: Wyż. Kolumbii, Wielka Kotlina z licznymi zapadliskowymi obniżeniami (Dolina Śmierci, do 86 m p.p.m.) i obszarami pustynnymi, przechodząca ku pd. w Wyż. Kolorado, głęboko porozcinaną licznymi kanionami rzek. Kordyliery Południowe mają charakter gór krawędziowych; obejmują Wyż. Meksykańską z obrzeżającymi ją górami: od wsch. — Sierra Madre Wsch. (Peña Nevada, 4054 m), od zach. — Sierra Madre Zach. (Mohinora, 3992 m), od pd. — Kordyliera Wulkaniczna z potężnymi stożkami czynnych wulkanów: Orizaba (5700 m), Popocatépetl (5452 m), Nevado de Colima (4265 m), Paricutín (2808 m); nadbrzeżne pasma górskie stanowią góry Płw. Kalifornijskiego i Sierra Madre Południowa. Na pd. od przesmyku Tehuantepec kordyliery obniżają się, zwężają i rozpadają na krótkie łańcuchy ze stożkami wulkanów: Tajumulco (4220 m), Fuego (3835 m), Chirripó Grande (3820 m), w antylskim odgałęzieniu Kordylierów wysokość dochodzi do 3175 m (Duarte na wyspie Haiti).

Klimat. W wyniku dużej rozciągłości południkowej Kordyliery przebiegają przez wszystkie strefy klim., od klimatów okołobiegunowych na pn. do równikowych na południu. Ze względu na znaczne wzniesienie prawie całe Kordyliery mają klimat górski z wyraźną piętrowością, zwł. w Kordylierach Południowych. Ograniczenie przez nadbrzeżne łańcuchy górskie wpływu O. Spokojnego powoduje znaczne różnice klim. pomiędzy zach. i wsch. częścią Kordylieróa. Najobfitsze opady występują na zach. stokach G. Nadbrzeżnych (w zach. Kanadzie do 5000 mm). Ilość ich znacznie maleje ku wschodowi. Kotliny śródgórskie i wsch. stoki G. Skalistych otrzymują poniżej 500 mm opadów. Najsuchszym obszarem jest Wielka Kotlina i Wyż. Kolorado — 100-300 mm. Mała ilość opadów występuje również w pn. części Wyż. Meksykańskiej i w strefie subpolarnej. Na obszarze Ameryki Środk. opady wzrastają do ponad 2000 mm rocznie, zwł. po stronie wsch., otwartej na wpływy pasatów. Linia wiecznego śniegu przebiega na pn. na wys. 600 m, w pd. Kanadzie — 1800 m, w G. Kaskadowych — 2500 m, w Sierra Nevada — 3800 m i w Meksyku — 4600 m. 

Stosunki wodne. Wschodni łańcuch Kordylierów — G. Skaliste, stanowi gł. dział wód Ameryki Pn.; Kordyliery są odwadniane przez źródłowe rz. Mackenzie, Saskatchewan, Missouri (i jej pr. dopływy), Rio Grande i inne uchodzące do O. Atlantyckiego oraz przez Jukon, Fraser, Kolumbię (z dopływem Snake), Kolorado, uchodzące do O. Spokojnego. Rzeki Kordylierów charakteryzują się dużymi spadkami; w celu wykorzystania zasobów energ. zbudowano liczne zapory (m.in. Hoover Dam na Kolorado oraz Roosevelta na rz. Salt). W środk. części Kordylierów — rzeki okresowe, słone błota i słone jeziora (największe Wielkie Jez. Słone) oraz kotliny bezodpływowe (Dolina Śmierci, Bolsón de Mapimí). W Kordylierach występują liczne bogactwa miner.: złoto, srebro, rudy miedzi, cynku, ołowiu, molibdenu i uranu, ropa naft., gaz ziemny, węgiel kam. i brunatny. W celu zachowania naturalnego środowiska utworzono w Kordylierach liczne parki nar., m.in.: Katmai, Denali — w stanie Alaska (USA), Jasper, Banff — w Kanadzie, Glacier, Yellowstone, Wielkiego Kanionu, Olympic, Mount Rainier, Yosemite, Sekwoi — w USA; niektóre parki nar. w Kanadzie i USA są wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.

Świat roślinny. Szata roślinna kordylierów jest bardzo zróżnicowana i rozmieszczona strefowo. W skrajnie pn. części występuje tundra ark.-górska i bory świerkowe; w zach. części Kordylierów, w Kanadzie i na pn. USA — bujne lasy iglaste (w drzewostanie sekwoja, mamutowiec, jedlica zielona, żywotniki), we wsch. — lasy borealne, gł. świerkowe, wyżej z jodłą górską; dalej na pd. przeważają formacje suchoroślowe, które wyżej przechodzą w piętro widnych lasów z sosną żółtą, ponad którym występuje piętro lasów jodłowo-świerkowych, a następnie piętro alp.; na Wyż. Meksykańskiej występuje roślinność pustynna i półpustynna lub suche lasy sosnowo-dębowe, a na wilgotnych stokach gór — lasy liściaste; dalej na pd. — lasy subtropik. zrzucające liście w porze suchej.

AMERYKA POŁUDNIOWA

Tititaca - największe wysokogórskie jezioro na Ziemi. Leży w obniżeniu tektonicznym w Peru i Boliwi

Maracaibo - wysłodzone jezioro lagunowe w Wenezueli

Ameryka Południowa jest częścią prakontynentu Gondwany. Po oddzieleniu się od Gondwany na początku nie było jeszcze Andów. Kontynent miał wtedy kształt podobny do obecnego jakby obciąć obszar Andów.

Platforma Amerykańska - obejnuje kontynent prócz Andów. Zapadlisko przeandyjskie jest zachodnim skrajem tej platformy.

Tarcza Gujańska - zajmuje trochę więcej powierzchni niż sama Wyżyna Gujańska.

Obniżenie Amazonki - w przybliżeniu odpowiada ono Nizinie Amazonki

Wyżyna Brazylijska - na powierzchni występują skały krystaliczne, prekambryjskie (są też tu tarcze ?)

Nizina Laplaty

Wyżyna Patagońska - w jej obrębie są obszary wyższe i niższe

Wzdłuż wschodniego wybrzeża ciągnie się wąski pas nizinny. Jednak nie jest to 100% nizina bo coś tam geologicznie nie pasuje.

Doliny podłużne - zgodne z biegiem łańcuchów górskich

Doliny poprzeczne - biegną w poprzek łańcuchów górskich (dominują one w większości gór)

W Andach przeważają doliny podłużne. Żadne inne góry nie mają ich w takiej ilości. Dzięki temu łatwo się wyróżnia łańcuchy górskie.

Wyżyna Boliwijska - przypuszczalny terran (na płd. od Jez. Titicaca). „Dach Ameryki Południowej). Jest to obszar miejscami płaski. Wznosi się od 4000 do 5000 mnpm.

Dolina Środkowo Czilijska - chyba Cieśnina Magellana jest jej przedłużeniam ???

W Andach jest dużo wulkanów, często są trzęsienia ziemi. Te góry są ciągle wypiętrzane.

Amazonia - największa aluwialna nizina na Ziemi. Rozszeża się ona ku zachodowi.

W paleozoiku jak nie było jeszcze Andów też płynęła tu rzeka, która uchodziła w kierunku zachodnim. Jak zaczęły tworzyć się Andy to odpływ wody na zachód został zatrzymany i wytworzył się wielki słodkowodny zbiornik. Kiedy poziom wody wzrósł odpowiednio mogła ona odpłynąć na wschód (i woda ta spłynęła do Atlantyku). Dodatkowo z gór zaczęły spływać wody i tak powstała Amazonka. Koryto Amazonki w niektórych miejscach dochodzi do 100 km szerokości a w innych ma tylko 2 km szerokości. Amazonka wlewa 1/5 wody, która jest wlewana do oceanów przez rzeki świata. W niektórych miejscach dno Amazonki jest kryptodepresją i obecnie jest zasypywane przez rzekę. Źródłowymi rzekami Amazonki są: Ucayali i Maranion.

Falklandy (Malwiny) - wyspy na skraju szelfu. W Patagoni jest ropa a więc jest szansa, że będzie i ona na Falklandach (dlatego była wojna pomiędzy W. Brytanią a Argentyną o te wyspy).

Wyspy Galapagos i Wielkanocna fizycznie nie należą do Ameryki Południowej ale politycznie.

Klimat

Nizina Amazonki - klimat równikowy wybitnie wilgotny. Jednostajnie ciepły, opady we wszystkich miesiącach roku.

Na płn. i płd. od tej strefy jest obszar klimatów podrównikowych, który obejmuję Wyżynę Brazylijską i wszysko na północ od Niziny Amazonki.

Klimat zwrotnikowy - chyba okolice Rio De Janeiro i trochę na południe.

Klimat podzwrotnikowy - łagodny (chyba okolice Buenos Aires, Pampa wsch.). Im dalej na zachód tym mniej opadów, bardzo sucho.

Patagonia - klimat umiarkowany, średnie temperatury zimy są dodatnie.

Klimat podbiegunowy - ale nie taki srogi

Na zachodnim wybrzeżu duży wpływ wywiera zimny prąd peruwiański.

Tutaj poraz pierwszy zauważono zjawisko El-ninio. Jeżeli się zdarza El-ninio to na koniec roku (woda koło Peru staje się ciepła, znikają chyba ryby) . El-ninio - dzieciątko

Pod wpływem zaburzeń hydrologiczno-meteorologicznych w zachodniej części Oceany Spokojnego woda się ogrzewa i przez to podnosi się jej poziom o ok. 1,5 m. Biorąc pod uwagę obszar na jakim to się dzieje jest to bardzo dużo wody. Woda ta jest zabierane przez wsteczny prąd ku Ameryce. W okolicach Panamy rozdziela się on na północ i na południe (tu płynie więcej wody).

Roślinność

Roślinność w Andach traktujemy osobno - podobnie jak przy klimacie.

Nizina Amazonki - Największy obszar wieczniezielonych lasów równikowych (selwa) na ziemi (5,5 mln km2)

Lasy te występują takrze na Nizinie Gujańskiej. Lasy te kryją w sobie ogromne ilości gatunków roślin i zwierząt (szacuje się, że może nawet do 30 mln), które w większości są jeszcze nie poznane.

Sawanny - Nizina Orinoko (lianus), Wyżyna Brazylijska (kampus).

Ciach (w krainie Gran Ciacho), są to winne lasy - niektórzy mówią, że to sawanna

Ameryka Południowa jest ojczyzną mahoni

Stepy występują na Pamnpie ale teraz już ich nie ma bo obszary te są zazwyczaj zaorane. Prawdziwy step można zobaczyć jedynie wzdłuż linii kolejowych.

Andy (chyba tyczy się to strefy międzyzwrotnikowej)

0-1000 mnpm - górskie lasy równikowe

1000-2000 mnpm - lasy mgliste (po amazońskiej stronie Andów). Mgliste bo są w strefie tworzenia się chmur

Pustynie w Ameryce południowej są mgliste (stała inwersja termiczna) przez zimny prąd peruwiański. Wszystko to się rypie jak pojawi się El-ninio. Są to najsuchsze pustynie na Ziemi.

W środkowych Andach są kotliny odcięte od świata, w których są pustynie np. Atakama (niewłaściwie mówi się o niej jako o pustyni przybrzeżnej).

AMERYKA POŁUDNIOWA - wiadomości encyklopedyczne

Kontynent na półkuli zach.; pd. część Ameryki; od zachodu Amerykę Południową oblewa O. Spokojny, od wsch. — O. Atlantycki, od pn. — M. Karaibskie; na pn. łączy się z Ameryką Północną Przesmykiem Panamskim, na pd. oddzielony od Antarktydy Cieśn. Drake'a. Skrajnymi punktami lądowymi części Ameryki Południowej są przyl.: Gallinas 12°25'N, Froward 53°54'S, Parińas 81°20'W, Branco 34°47'W; największa rozciągłość południkowa 7,4 tys. km, równoleżnikowa — 5,2 tys. km; pow. 17,8 mln km².

Warunki naturalne.

Ukształtowanie poziome

Ameryka Południowa jest kontynentem zwartym, o słabo rozwiniętej linii brzegowej (dł. 28,7 tys. km); półwyspy i wyspy stanowią zaledwie 1% pow.; największymi półwyspami są: Guajira i Paraguaná w części pn. oraz Brunswick i Taitao w części pd.; gł. wyspy i archipelagi: Ziemia Ognista, Riesco, Santa Inés, Wellington, Chonos i Chiloé na pd., Trynidad na pn., Marajó w ujściu Amazonki; do Ameryki Południowej zalicza się też wyspy Falklandy (Malwiny) na O. Atlantyckim oraz Galápagos i Juan Fernández na O. Spokojnym. Największa odległość od morza w Ameryce Południowej wynosi 1600 km.

Ukształtowanie pionowe

Ameryka Południowa jest w znacznej części kontynentem nizinnym; średnia wys. 655 m; najwyższy szczyt Aconcagua (6960 m), najniższy punkt w solnisku Salinas Chicas — 42 m p.p.m. Ponad 49% pow. Ameryki Południowej leży poniżej 300 m, ponad 68% — poniżej 500 m, 8,5% — powyżej 2000 m. Wzdłuż zach. i pn. wybrzeża Ameryki Południowej ciągną się potężne góry fałdowe, Andy, złożone z kilku łańcuchów rozdzielonych obniżeniami; stanowią one obszar aktywny sejsmicznie, z licznymi wulkanami (najaktywniejsze: Cotopaxi, Sangay, Puracé), m.in. Llullaillacó, 6723 m — najwyższy czynny wulkan Ziemi. Na wsch. od Andów leżą obszary nizinne, obejmujące od pn.: Niz. Orinoko i Niz. Amazonki (największa na Ziemi nizina aluwialna) ciągnące się aż do O. Atlantyckiego, Niz. Boliwijską i Niz. La Platy. Wschodnią część Ameryki Południowej zajmuje rozległa Wyż. Brazylijska opadająca na zach. progami ku nizinom i urywająca się stromą krawędzią na pd. wschód ku O. Atlantyckiemu. Na pn.-wsch. Ameryki Południowej leży Wyż. Gujańska, na pd. — Wyż. Patagońska opadająca łagodnie od Andów ku O. Atlantyckiemu.

Budowa geologiczna

Najstarszą częścią Ameryki Południowej jest prekambryjska platforma południowoamer., obejmująca pn.-wsch. i środk. część kontynentu; stanowi ona fragment dawnego lądu Gondwany, wykazuje wiele wspólnych cech z platformą afryk., od której została oddzielona w mezozoiku. Fundament platformy zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich, a następnie zrównanych (zdenudowanych) odsłania się na powierzchni na tarczach: gujańskiej, środkowobrazyl., wschodniobrazyl. i urugwajskiej; rozdzielające te tarcze niecki: Amazonki, Paranaíba, São Francisco i Parany są wypełnione osadami paleozoiczno-kenozoicznymi stanowiącymi pokrywę platformową. W Patagonii odsłaniają się izolowane i zniszczone części łańcucha górskiego powstałego w orogenezie hercyńskiej, zbud. ze skał prekambru i paleozoiku. Na większej części obszaru Patagonii zdenudowane łańcuchy Hercynidów są pokryte pokrywą osadów karbońsko-permskich (wśród których występują osady lodowcowe) i mezozoiczno-kenozoicznych, z którymi tworzą platformę paleozoiczną. Na zach. Ameryki Południowej do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Andy — góry powstałe w orogenezie alp., sfałdowane ostatecznie w trzeciorzędzie. Połączenie Ameryki Południowej z Ameryką Północną nastąpiło w końcu trzeciorzędu. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza, cynku i ołowiu, manganu, cyny, antymonu, molibdenu, uranu, boksyty, diamenty, beryl, siarka, ropa naftowa.

Klimat

Ameryka Południowa jest położona we wszystkich strefach klim.: od klimatów równikowych w części pn. kontynentu, przez zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane, do strefy klimatów okołobiegunowych na krańcach pd.; w Andach, ze względu na znaczne wyniesienie, panuje chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością: pn. część Ameryki Południowej odznacza się wysokimi temperaturami w ciągu całego roku (na Niz. Amazonki 24-27°C) i obfitymi opadami (na Niz. Amazonki średnia roczna suma opadów dochodzi do 4000 mm, na zach. stokach Kordyliery Zach. w Kolumbii — do 7000 mm); najsuchszymi obszarami są zach. stoki w środk. części Andów (pustynia Atakama — do ok. 50 mm); na pd. krańcach kontynentu (Ziemia Ognista) średnie temperatury miesięczne wahają się od 0 do 10°C.

Stosunki wodne

Główny dział wód Ameryki Południowej tworzą Andy. Około 85% powierzchni Ameryki Południowej należy do zlewiska O. Atlantyckiego, obejmującego 3 duże systemy rzeczne — Amazonki (druga pod względem długości i największa pod względem powierzchni dorzecza i zasobności w wodę rzeka na Ziemi), La Platy (będącej lejkowatym ujściem rz. Parana i Urugwaj) i Orinoko, oraz liczne inne rzeki, m.in.: São Francisco, Colorado, Negro, Chubut; do M. Karaibskiego uchodzi rz. Magdalena. Tylko ok. 7% powierzchni Ameryki Południowej należy do zlewiska O. Spokojnego (krótkie, bystre rzeki spływające z zach. Andów, m.in.: Loa, Bío Bío); ok. 8% pow. zajmują obszary bezodpływowe. Do najważniejszych jezior należą jez. lagunowe Maracaibo (na pn.), Patos i Mirim (na wsch.), jeziora pochodzenia tektonicznego: Titicaca i Poopó (Andy Środk.), jeziora polodowcowe lub pochodzenia lodowcowo-tektonicznego: Buenos Aires, San Martín, Viedma, Argentino (Andy Pd.).

Świat roślinny

Ameryka Południowa wchodzi w skład państwa roślinnego tropik. Nowego Świata (Neotropis), jedynie Patagonia i pd. Chile należą do państwa wokółbiegunowego pd. (Holantarctis ). Roślinność Ameryki Południowej zachowała jeszcze na ogromnych obszarach swój pierwotny charakter; gł. formacją roślinną jest wiecznie zielony, wilgotny las równikowy (hylaea). Na pn. i pd. lasy te graniczą z obszarami o roślinności bardziej kserofitycznej; na obrzeżach Niziny Orinoko panują lasy zrzucające liście w porze suchej, a w centrum — sawanny (llanos); wnętrze Wyż. Brazylijskiej oraz Mato Grosso i Gran Chaco zajmują również lasy suche (gł. kolczaste lasy okresowo bezlistne, w pn.-wsch. Brazylii zw. caatinga), a także sawanny (campos cerrados) i kserofityczne zarośla; w wilgotnej pd. części Wyż. Brazylijskiej występują lasy araukariowe, na jej nadmor. krawędziach wilgotne, wiecznie zielone lasy zwrotnikowe; ustępują one miejsca stepom (pampa) w środk. Argentynie i Urugwaju. Roślinność Andów jest odrębna i b. urozmaicona; na pd. od 40°S roślinność przybiera charakter holantarktyczny; na zach. stokach Andów panują wiecznie zielone lasy liściaste i mieszane z notofagusami (bukami pd.) i araukariami; na Wyż. Patagońskiej występują suche stepy i półpustynie; pd. krańce Ziemi Ognistej pokrywa tundra subantarktyczna. Z Ameryki Południowej pochodzi wiele roślin użytkowych, m.in.: ziemniak, tytoń, kakaowiec, ananas, papryka, pomidor.

Świat zwierzęcy

Pod względem zoogeograficznym Ameryka Południowa i Ameryka Środkowa tworzą krainę neotropikalną. Fauna niezwykle bogata, zróżnicowana i swoista. Występują tu 32 rodziny ssaków (nie licząc nietoperzy), w tym aż 16 endemicznych (najwięcej ze wszystkich kontynentów): 2 rodziny małp szerokonosych — płaksowate (czepiaki, kapucynki, sajmiri, wyjce) i pazurkowce (tamaryna i marmozeta); 2 rodziny szczerbaków — mrówkojady i leniwce (trzecia rodzina szczerbaków — pancerniki, jest znana również w Ameryce Północnej); rodzina torbaczy — zbójniki (druga — dydelfy, zasiedla też Amerykę Północną); 11 rodzin gryzoni, tworzących podrząd Cavimorpha (wśród nich kapibara, świnki mor., pakarana, paka, aguti, szynszyle, nutrie, kolczaki). Ponadto do zwierząt endemicznych należą: 3 gat. tapirów, lamy, nietoperze wampiry i in. Niezwykłe bogactwo ptaków: 2 rzędy endemiczne — nandu i kusaki, i prawie połowa rodzin, m.in.: tukany, gruchacze, hoacyny; w Ameryce Południowej występują też m.in.: czubacze, bławatniki, kolibry, papugi, kondory. Liczne gady: dusiciele, krokodyl, aligator i kajmany, żółwie, jaszczurki i wiele innych; wśród płazów przeważnie bezogoniaste; z nielicznych ogoniastych w wodach Amazonki występuje jeden z największych gat. płazów (dł. ok. 70 cm) — diabeł błotny. W ichtiofaunie osobliwością jest endemiczny prapłaziec, jeden z 3 rodzajów ryb dwudysznych, oraz liczne kąsaczowate, m.in. piranie.

Regiony fizyczno-geograficzne

W Ameryce Południowej wyróżnia się regiony fiz.-geogr.: 1) Andy; 2) Niz. Orinoko; 3) Niz. Amazonki; 4) Niz. La Platy; 5) Wyż. Gujańską; 6) Wyż. Brazylijską; 7) Wyż. Patagońską.

ANDY

partiach gór Los Andes, Cordillera de los Andes, góry fałdowe w Ameryce Pd.; ciągną się wzdłuż O. Spokojnego, od M. Karaibskiego po Ziemię Ognistą przez terytoria Wenezueli, Kolumbii, Ekwadoru, Peru, Boliwii, Chile i Argentyny; dł. ponad 9000 km, szer. 200-800 km; najwyższy szczyt Aconcagua, 6960 m. W pn. części tworzą łuk otwarty ku Niz. Amazonki, w części środk. i pd. ograniczają Niz. Boliwijską i Niz. La Platy. Andy dzielą się na Andy Północne (do ok. 12°S), Andy Środkowe (od ok. 12 do ok. 29°S) i Andy Południowe (od ok. 29°S po Ziemię Ognistą). Ze względów terytorialnych stosuje się podział na Andy: Wenezuelskie, Kolumbijskie, Ekwadorskie, Peruwiańskie, Boliwijskie, Chilijskie, Argentyńskie; używa się też nazw Andy: Kolumbijsko-Wenezuelskie, Chilijsko-Argentyńskie, Południowochilijskie oraz Patagońskie.

Rzeźba. W Andach Północnych i Środk. wyróżnić można równol. łańcuchy górskie — Kordyliery: Wsch., Środk., Zach. i Nadbrzeżną, rozdzielone tektonicznymi obniżeniami, śródgórskimi płaskowyżami i kotlinami (tektoniczne doliny rzek Magdalena i Cauca w Andach Kolumbijskich, Wielka Centr. Dolina w Andach Ekwadorskich i in.). Poszczególne kordyliery nie stanowią zwartych ciągów gór na całej długości — lokalnie zanikają, łączą się z sąsiednią kordylierą w jeden łańcuch lub dzielą się na mniejsze drugorzędne pasma górskie. Najbardziej zwarty łańcuch górski stanowi Kordyliera Zach., tworząca na obszarze Peru wysokie (do 4000 m) płaskowyże, ponad które wznoszą się ośnieżone grzbiety górskie i szczyty (Huascarán, 6768 m, w Kordylierze Białej) z licznymi formami glacjalnymi. Kordyliera Wsch. na obszarze Kolumbii i Wenezueli dzieli się na pasma Sierra de Perijá oraz Cordillera de Mérida (Bolívar, 5007 m), w której przedłużeniu na wsch. leżą G. Karaibskie, na pn. — wyż. Segovia. W Andach Środkowych Kordyliera Wsch. składa się z wielu wysokich, silnie zdenudowanych pasm (Cordillera de Carabaya, Cordillera Real — Ancohuma, 6550 m). W Peru i Boliwii Kordyliera Wsch. przechodzi w obszerne przedgórze tworzące w Peru falistą równinę (Montania), w Boliwii — obszar równol., niewysokich grzbietów (Yungas). Kordyliera Środk. stanowi łańcuch wzniesiony najwyżej w pn. część And Północnych (Huila, 5750 m i in.), w jej przedłużeniu na pn. leży izolowany masyw Sierra Nevada de Santa Marta (Cristóbal Colón, 5800 m); w Andach Środkowych Kordyliera Środk. rozszerza się znacznie i tworzy wysokie płaskowyże (3400-4200 m) Puna — obrzeżone Kordylierą Zach. i Wsch., zw. na terenie Peru i Boliwii — Altiplano, w Chile — Puna de Atacama, w Argentynie — Puna de Atacama lub Puna Argentina. Cechą charakterystyczną tego obszaru są kotliny i obniżenia zajęte częściowo przez jeziora (Titicaca, Poopó), gł. słone, oraz solniska (Salar de Uyuni, Salar de Atacama i in.). Kordyliera Nadbrzeżna stanowi wyraźnie wykształcony łańcuch w Andach Środkowych; między nią a Kordylierą Zach. (Sajama, 6542 m) ciągnie się obszerne obniżenie, w którego pd. części leży pustynia Atacama ograniczona od wsch. G. Domeyki. Andy Południowe, zw. na pd. od 42°S Andami Patagońskimi, ciągną się dwoma łańcuchami: niewysoką (do ok. 2500 m), o zaokrąglonych formach Kordylierą Nadbrzeżną, zatopioną na pd. i wynurzoną częściowo jako łańcuch przybrzeżnych wysp, oraz Kordylierą Gł., stanowiącą przedłużenie ku pd. Kordyliery Zachodniej And Środkowych, na pd. przechodzącą w rozległą Wyż. Patagońską. Na pn. łańcuchy rozdziela podłużne obniżenie — Dolina Środkowochilijska. Charakterystyczną cechą rzeźby Kordyliery Gł. są formy glacjalne; liczne jeziora polodowcowe lub pochodzenia lodowcowo-tektonicznego (Buenos Aires, San Martín, Viedma, Argentino i in.). Na pd. od 46°S współcz. zlodowacenia; liczne lodowce spływają do oceanu i jezior. W pn. części łańcucha najwyższy szczyt And — Aconcagua.

Klimat. W wyniku dużej rozciągłości południkowej Andy są położone w kilku strefach klim., od klimatów równikowych na pn. poprzez zwrotnikowe, podzwrotnikowe i umiarkowane do okołobiegunowych (klimat subpolarny) na krańcach pd.; ze względu na znaczne wyniesienie, prawie całe Andy mają surowy, chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością. Roczna suma opadów w pn. części And do 10 000 mm na zach. stokach Kordyliery Zach. (Kolumbia); między 5 i 30°S roczne opady poniżej 200 mm w zach. części And (na pustyni Atakama — do 20 mm), we wsch. — ponad 500 mm (w Peru ponad 1000 mm); na pd. od 35°S na zach. stokach ponad 2000 mm (w Andach Patagońskich miejscami do 5000 mm), na wsch. poniżej 300 mm. Linia wiecznego śniegu przebiega na pn. na wys. ok. 4800-5000 m, na równiku — ok. 4000-4500 m, w okolicy zwrotnika ok. 6300 m, na krańcach pd. schodzi do 1000-600 m. 

Stosunki wodne. Andy stanowią gł. dział wód Ameryki Pd.; we wsch. części gór biorą początek liczne dopływy Orinoko, źródłowe rzeki Amazonki i wiele jej dopływów, dopływy Paragwaju i Parany oraz rzeki uchodzące bezpośrednio do O. Atlantyckiego, jak Colorado, Negro, Chubut i in.; zachodnie Andy są odwadniane do O. Spokojnego przez wiele krótkich, bystrych rzek (Loa, Bío Bío i in.); w Andach Kolumbijskich bierze początek uchodząca do M. Karaibskiego rz. Magdalena; liczne, zwł. na pd., jeziora. Polskie wyprawy alpinistyczne 1934, 1937, 1971-75, 1978.

Budowa geologiczna. Łańcuch górski powstały w orogenezie alp.; jest zbud. z krystal. skał prekambru i paleozoiku oraz ze skał osadowych paleozoiku, mezozoiku i trzeciorzędu poprzecinanych potężnymi intruzjami granitoidów; procesom tektonicznym towarzyszył silny wulkanizm, który istnieje do dziś; liczne czynne wulkany, zwł. w Andach Północnych (Tolima 5215 m, Antisana 5704 m, Cotopaxi 5896 m — jeden z najbardziej aktywnych wulkanów Ziemi) i w Andach Środkowych (Misti, 5822 m, Llullaillaco 6723 m — najwyższy czynny wulkan Ziemi); Andy są obszarem aktywnym sejsmicznie. W plejstocenie uległy zlodowaceniom.

Świat roślinny. Szata roślinna And odznacza się dużą różnorodnością i strefowym układem. W Andach Północnych i Andach Południowych znaczne powierzchnie zajmują lasy; na pn., na stokach — wilgotne i wiecznie zielone lasy równikowe, wyżej wiecznie zielone lasy górskie, ponad nimi wilgotne trawiaste formacje paramo z espelecjami; na pd. — wiecznie zielone lasy liściaste i mieszane, z dużym udziałem notofagusa (buka pd.) i araukarii, oraz roślinność stepowa; w Andach Środkowych przeważa roślinność kserofityczna, gł. półpustynna, trawiasto-krzewinkowa formacja puna (na obszarze wysoko położonych równin) oraz roślinność stepowa (formacja jalca).

Świat zwierzęcy Andy reprezentują — ze ssaków: gwanako, wikunia, wiele gat. jeleni, m.in. pudu wielkości zająca, a ponadto długowłosy tapir górski, szynszyla i wiskacza, pancerniki, jaguar, puma i niedźwiedź andyjski; z ptaków: kondory, w niższych kolibry i papugi; z gadów liczne grzechotniki.

AFRYKA

Afryka jest 3 krotnie większa od Europy. Ponad 8 tys. km rozciągłośc N-S. Afryka połączenie lądem ma z Azją poprzez Przesmyk Sueski. Od Europy oddziela ją Cieśnina Gibraltarska i Sycylijska.

Afryka cechuje się słabo rozwiniętą linią brzegową. Linia brzegowa Afryki jest krótsza niż Europy. Mało miejsca zajmują półwyspu i wyspy. Małe rozczłonkowanie kontynentu.

Jest to kontynent wyżyny. Ponad połowa powierzchni > 300 mnpm. 2% powierzchni stanowią góry powyżej 2000 mnpm. Najniższy punkt 150 m ppm (chyba koło Erytrei ???).

Praktycznie nie ma tu młodych gór - oprócz Atlasu

Mało jest gór fałdowych - Atlas i Góry Przylądkowe (tylko 2 pasma)

Jest tu wiele rozległych kotlin otoczonych wzniesieniami.

Kotlina Kalahari (Afryka Płd.) jej dno ok. 1000 mnpm.

Kotlina Kongo (Kotlina Zair)

Kotlina Czad

Rowy Wschodnio Afrykańskie - są to widoczne na powierzchni ryfty

Specyficzna sieć rzeczna - rzeki zbiegają się do środka kotlin (dobrze widać to w przypadku Kotliny Kongo)

Rzeka Niger ma 2 delty. Jedna w biegu środkowym a druga u ujścia

Zakręcanie rzek jest tłumaczone kaptażem albo występowaniem wielkich jezior (kiedyś ?)

Podobny układ kotlin jest w Australi i na Dekanie

Budowa geologiczna

Afryka znajduje się na płycie afrykańskiej. Kontynent jest zbudowany ze starych prekambryjskich skał krystalicznych (bez Atlasu i Gór Przylądkowych). Jest pogląd, że Afryka w prekambrze powstała z połączenia małych tarcz litosfery a wyniesienia dzielące kotliny są starymi górami, może fałdowymi. Afryka kiedyś należała do Gondwany. Młodsze skały występują w dnach kotlin. W Afryce nie było transgresji ani regresji morskich.

Atlas - orogeneza alpejska

Góry Przylądkowe - orogeneza hercyńska

W jurze w Afryce był duży wulkanizm. Wulkanizm ten był dość zagadkowy gdyż nie wiadomo skąd się wziął. Ten okres wulkaniczny stworzył to maary.

W rejonie rowów afrykańskich jest obecnie dużo wulkanów. Po zachodniej stronie kontynentu jest wulkan, w Kamerunie - Góra Kamerun.

Klimat

Strefowość klimatyczna

Afryka północna jest cieplejsza bo jest więcej lądu

Strefa klimatów równikowych

Strefa zwrotnikowa

Klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski

Roślinność

Na terenach nisko położonych jest wilgotny las równikowy (Kotlina Kongo i wybrzeże Zatoki Gwinejskiej). Połowę tego lasu już nie ma bo wycinają je i robią pola uprawne.

Sawanny - jest ich najwięcej w Afryce. Ok. 50% powierzchni kontynentu

Ok. 1500 mm opadu - sawanna wilgotna zwana gwinejską

Ok. 700-1000 mm opadu - sawanna sudańska (typowa)

W dolinach rzek są tu lasy galeriowe

W sawannie wilgotnej możemy już zaobserwować tracenie liści u drzew. W sawannie sudańskiej jest to już normalne.

Ok. 400-500 mm opadu - sawanna sucha (kolczasta) wiele krzewów kolczastch, mało drzew

Widne lasy - Są na płd. od lasów równikowych. Tracą liście w porze suchej. Ich korony są przejżyste.

Półpustynie i pustynie - półpustynie można by pominąć ale nie robi się tego bo różnią się klimatycznie

Hamada - góry na pustyni. Sródsaharyjskie masywy górskie. Dużo ostrokrawędzistego gruzu

Serir - pustynie żwirowe, występują w sąsiedztwie hamad. Osady przyniesione przez rzeki ale wiatr wywiał drobny materiał i został tylko bruk deflacyjny - żwir, kamienie

Ergi - pustynie piaszczyste, utworzone z materiału wywianego z pustyń żwirowych. 10% Sahary to pustynia piaszczysta

Jezioro Wiktorii - największe jezioro w Afryce

Rzeka Zair (Kongo, Lualaba) - w Afryce druga po Nilu co do długości. Po Amazonce niesie najwięcej wody na świecie.

AFRYKA - wiadomości encyklopedyczne

Kontynent w większości na półkuli wsch., po obu stronach równika. Od Europy oddzielony M. Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśn. Gibraltarskiej 14 km), od Azji — Kanałem Sueskim i M. Czerwonym, zach. wybrzeża Afryki oblewa O. Atlantycki, wsch. — O. Indyjski Skrajnymi punktami kontynentu są przylądki: Ras al-Ghiran 37°21'N, Igielny 34°51'S, Almadi 17°33'W, Hafun 51°23'E; największa rozciągłość południkowa Afryki wynosi ok. 8000 km, równoleżnikowa — ok. 7500 km. Pod względem wielkości pow. — 30,3 mln km ², Afryka jest drugim, po Eurazji, kontynentem Ziemi.

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome

Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym; dł. linii brzegowej 30,5 tys. km; jedynym większym półwyspem jest Płw. Somalijski; wyspy stanowią zaledwie 2% pow., największe: Madagaskar, Komory, Maskareny, W. Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra. Największa odległość od morza wynosi w Afryce ponad 1500 km.

Ukształtowanie pionowe

Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wys. 658 m; najwyższy punkt stanowi wulkan Kibo w masywie Kilimandżaro (5895 m), najniżej położony punkt znajduje się w depresji jez. Assal (150 m p.p.m.). Ponad 75% powierzchni Afryki leży na wys. 300-2000 m. Wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, od pn. jest ograniczony górami Atlas, a od pd. — G. Przylądkowymi. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie rozległych kotlin i niecek rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami; środk. część północnej Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od pd. wyż. Adrar des Iforas i Air; ten górski obszar otaczają kotliny i niecki: od pd.-zach. kotlina górnego Nigru (zamknięta od pd. wyżynami Górnej Gwinei z masywem Futa Dżalon), od zach. niecka pustyni Al-Dżuf, od pn.-zach. kotlina Wielkiego Ergu Wsch., od pn.-wsch. niecka Pustyni Libijskiej, od pd. Kotlina Czadu (od wsch. ograniczona wyż.: Ennedi, Darfur, od pd.-zach. — Dżos); najdalej na wsch. jest położona Kotlina Białego Nilu, między wyż.: Darfur, Wschodnioafrykańską i Azande. W środk. części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, oddzielona od Kotliny Czadu wyż. Adamawa, a od Kotliny Białego Nilu wyż. Azande; wsch. obrzeżenie Kotliny Konga stanowią góry Mitumba. W Afryce Południowej 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, otoczona pasem wyżyn południowoafryk.: od zach. wyżynami Nama, Damara, od pd.-wsch. i wsch. wyżynami Weldów (w Oranii i Transwalu) oraz płaskowyżami Matabele i Maszona, a od pd. płaskowyżem Górnego Karru; od Kotliny Konga oddzielają ją wyż.: Lunda i Bije. W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rz. Zambezi do M. Czerwonego); rozdziela on wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wygasłych lub czynnych wulkanów (Kilimandżaro, 5895 m, Kenia, 5199 m, Meru, 4567 m, Elgon, 4321 m). Na północy Afryki Wschodniej leży wysoko wydźwignięty blok Wyż. Abisyńskiej i Wyż. Somalijskiej, rozdzielonych Rowem Abisyńskim.

Budowa geologiczna

Niemal w całości Afryka stanowi platformę prekambryjską, zw. platformą afryk., której podłoże jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na podłożu spoczywa pokrywa platformowa składająca się z osadów kambryjsko-plejstoceńskich, o grub. od kilkuset do kilku tysięcy m (miejscami do 7-9 tys. m). Zdenudowane skały podłoża odsłaniają się jako tarcze zach. Sahary i zach. Sudanu (m.in. masywy: Ahaggar, Tibesti) oraz tarcze środk. i południowej Afryki (m.in. masywy w Kamerunie, Tanzanii, Rodezji, Katandze). Na zapadniętych częściach podłoża prekambryjskiego utworzyły się niecki wypełnione szczególnie grubymi seriami pokrywy osadowej, np. niecka Río de Oro, Tindufu, senegalska, alg., libijska, nigeryjska, kongijska. Na pn. i zach. z platformą prekambryjską jest zrośnięty łańcuch górski Ar-Rifu, Atlasu Tellskiego, Wysokiego, Saharyjskiego i Wyż. Szottów, ostatecznie uformowany w orogenezie alp., oraz łańcuch Antyatlasu powstały w orogenezie hercyńskiej, na pd. — hercyński łańcuch G. Przylądkowych. Platforma afryk. jest porozcinana uskokami, które rozdzielają pasma górskie (np. uskok Agadiru, między Atlasem Wysokim i Antyatlasem), ograniczają głębokie niecki (np. nieckę zach. Madagaskaru) lub tworzą system wielkich rowów tektonicznych (ryft) i zrębów w środk. i wschodniej Afryce (rów M. Martwego i M. Czerwonego, rowy wielkich jezior, np. Rudolfa, Alberta, Niasa). Rowy te powstały w trzeciorzędzie; są z nimi związane potężne wylewy law (Wyż. Abisyńska, wulkany: Kenia, Kilimandżaro, Meru i in.). Aż do triasu Afryka, wraz z Ameryką Pd., a do kredy z Australią, Płw. Indyjskim i Arabskim, tworzyła ląd Gondwana. Główne bogactwa naturalne: złoto i diamenty, platyna, rudy cyny, manganu, miedzi, uranu, cynku i ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyt, fosforyty, chromit, węgiel kam. i ropa naftowa.

Klimat

Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref klim.; środk. część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od klimatu równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa i długa pora sucha); szczególnie dużą wilgotnością odznacza się wybrzeże Zat. Gwinejskiej (roczna suma opadów ponad 3000 mm, na pd.-zach. stokach Kamerunu — ponad 9000 mm). Wraz ze wzrostem szer. geogr. roczna suma opadów znacznie maleje. Najmniej opadów występuje w strefach klimatów zwrotnikowych, gł. na obszarze pustyń (średnie roczne sumy opadów nie przekraczają 200 mm); na półkuli pn. strefa pustyń (Sahara) obejmuje szeroki pas od O. Atlantyckiego do M. Czerwonego, na półkuli pd. — tylko zach. część kontynentu (Namib, Karru, częściowo Kalahari), natomiast część wsch. leżąca w zasięgu pd.-wsch. pasatu ma klimat bardziej wilgotny; na znacznych obszarach Sahary roczna suma opadów nie przekracza 20 mm, w pustyni Namib — 15 mm; wnętrze Sahary i wybrzeże M. Czerwonego są jednymi z najgorętszych obszarów kuli ziemskiej (średnie temp. w lipcu przekraczają 35°C, maksima dobowe 50°C). Północne i pd. krańce Afryki mają klimat podzwrotnikowy mor. z gorącym, suchym latem i łagodną, deszczową zimą (opady ponad 500 mm, w Atlasie — 1000 mm).

Stosunki wodne. Około 51% powierzchni Afryki należy do zlewiska O. Atlantyckiego (w tym ok. 15% do M. Śródziemnego), a ok. 18% do zlewiska O. Indyjskiego; ponad 30% pow. kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zach. część Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części powierzchni kontynentu występują rzeki stałe związane z wilgotną strefą równikową oraz podrównikowymi i podzwrotnikowymi strefami wilgotnymi; gł. rz.: Nil (z Kagerą), Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikację na wielkich rzekach Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt. Liczne jeziora, gł. pochodzenia tektonicznego, największe: Jez. Wiktorii, Tanganika, Niasa (Malawi), Czad, Turkana, Kioga, Alberta, Mueru, Tana. W strefach zwrotnikowych i podzwrotnikowych jeziora okresowe, na obszarach pustynnych charakterystyczne są słone jeziora okresowe, w północnej Afryce zw. szottami (m.in. Wielki Szot, Asz-Szatt asz-Szarki); największym jeziorem Afryki okresowo zmieniającym powierzchnię (10-26 tys. km²) jest jez. Czad. Bogate zasoby wód artezyjskich (gł. w północnej Afryce). W kotlinach duże skupiska bagien (m.in. Macina, Okawango, Makgadikgadi). Lodowce występują tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori (pow. ok. 240 km²).

Świat roślinny

Afryka leży w obrębie 3 państw roślinnych: wokółbiegunowego pn. (Holarctis) — pn. część Afryki, tropikalnego Starego Świata (Paleotropis) i przylądkowego (Capensis, najmniejszego państwa roślinnego świata) — pd. cypel Afryki. W obszarze śródziemnomor. (pn. wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na pd. skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem) przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika b. różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wschodniej) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zat. Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe (z palmą oliwną, rafią, lianami i epifitami); dalej na pd. formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem — welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne starce (kaktusy); na nizinnych wybrzeżach morskich Afryki międzyzwrotnikowej formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o b. bogatym składzie gat., na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie” (Lithops); w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomor. makię, lecz utworzone z krzewów gł. z rodziny srebrnikowatych. Z Afryki pochodzą niektóre rośliny użytkowe, m.in. kawa, arbuz, sorgo, palma oliwna, drzewo kola, rącznik, proso afryk. (Penisetum), ryż afryk. (Oryza glaborrima ), gat. roślin strączkowych, bawełny, jęczmienia, pszenicy, także rośliny ozdobne, np. amarylisy, gerbery.

Świat zwierzęcy

Obszar Afryki na pd. od Sahary należy pod względem zoogeogr. do krainy etiopskiej, na pn. od Sahary — do obszaru śródziemnomor. krainy palearktycznej (Palearktyka). Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain; cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, których liczbą ustępuje tylko Ameryce Pd.; występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki, 3 rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni; w pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gat., jak słoń afryk., nosorożec biały i zwyczajny, zebry, z małp człekokształtnych — goryl i szympans. Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, licznych gat. antylop, a także liczne drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyje hipopotam oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli; w wodach rzek i jezior b. bogata fauna ryb, np. osobliwy endemiczny rodzaj prapłetwiec (4 gat.), natomiast jeziora Wielkich Rowów Afryk. zamieszkują setki endemicznych gat. ryb pielęgnicowatych. W lasach występuje obfitość małp i ptaków. W bogatej ornitofaunie Afryki jest 7 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi, Prionopidae). Fauna gadów jest też bogata, zwł. wężów i kameleonów. Ponadto niezwykle bogata fauna bezkręgowców; np. największe bezkręgowce lądowe — ślimaki Achatina achatina (masa do 0,5 kg).

Regiony fizyczno-geograficzne

W Afryce wyróżnia się wielkie regiony fiz.-geogr.: 1) Atlas, 2) Sahara, 3) Sudan (od wybrzeży Senegalu do podnóży Wyż. Abisyńskiej), 4) Górna Gwinea (wzdłuż wybrzeża O. Atlantyckiego i Zat. Gwinejskiej od Gwinei Bissau po zach. krańce wyż. Adamawa), 5) region Konga (Kotlina Konga z przyległymi wyżynami, Dolna Gwinea), 6) Afryka Wschodnia (Wyż. Abisyńska, Wyż. Somalijska, Wyż. Wschodnioafrykańska z Wielkimi Rowami Afrykańskimi), 7) Afryka Południowa (kotlina Kalahari z przyległymi wyżynami i pd. krańce Afryki z G. Przylądkowymi), 8) Madagaskar i niewielkie wyspy O. Indyjskiego.

---