Beata Marciniak
Raymond Firth
„Czy antropologia społeczna ma przyszłość?”
Na początek kilka słów o autorze tekstu. Raymond Firth urodził się w 1901 r. w Nowej Zelandii, gdzie spędził swoje dzieciństwo i rozpoczął studia. Później wyjechał do Londynu, gdzie ukończył Londyńską Szkołę Ekonomiczną. Zasłynął dzięki swoim badaniom nad Maorami i innymi mieszkańcami Oceanii i południowo-wschodniej Azji. Jego pierwszym i jednym z ważniejszych dzieł to Pierwotna ekonomia Maorów z Nowej Zelandii z 1929 r. później zajął się badaniem organizacji ekonomicznej innych pierwotnych społeczności, ich struktury społecznej i religii. Zasłynął także dzięki swoim pracom na temat oddziaływania ekonomicznego na ideologię składania ofiar. Firth zmarł w 2001 r.
Wielu antropologów XX wieku przedstawia antropologię społeczną jako naukę w stanie rozkładu. Co prawda nie sugerują oni, że definitywnie nie ma dla niej przyszłości, jednakże przewidują różne kierunki jej rozwoju. Firth twierdzi, że dotychczasowe dokonania są raczej owocne niż niszczące. Przyznaje, że antropologia jest w stanie kryzysu, ale nie jest on wywołany powodami „endemicznych” (epistemologia, metodologia), tylko bardziej zewnętrznymi czynnikami, które obejmują naturę i dostępność pól badawczych, skalę i szybkość oddziaływania różnych elementów, wywierających wpływ na to, co badamy oraz typy źródeł dostępnych antropologowi. Argumentacja na rzecz syntezy teorii antropologicznych jest częściowo oparta na tęsknocie za cechującą ją zintegrowaną przeszłością, której tak naprawdę nigdy nie było. Od początku były dwa obozy myśl antropologicznej: 1) biologiczne ujęcie Malinowskiego oraz 2) socjologiczne spojrzenie na fundamenty kultury ludzkiej Radcliffe'a - Brown. Ponadto zawsze występowały różnice w koncepcji funkcji w ramach antropologii funkcjonalnej: formy społeczne determinujące zachowania i myśli, a z drugiej strony kreatywna rola jednostki w kształtowaniu form społecznych; interpretacje statyczne kontra interpretacje dynamiczne; ideologiczne elementy wpływające na działania ludzkie przeciw elementom materialnym.
Następstwem różnorodności teorii i jej fragmentarycznych osiągnięć może być powstanie powszechnego zasobu ogólnych teoretycznych koncepcji natury społeczeństwa i sposobu studiów nad stosunkami społecznymi, instytucjami i wierzeniami.
Antropologia społeczna jest nauką sceptyczną, szuka ukrytych determinantów ludzkiego zachowania. Towarzyszy jej problem określenia skali porównawczej, skali analogicznych zachowań w innym społeczeńswie.
Firth zadaje pytanie dokąd antropologia zmierza. Widzi jej zakres wszędzie tam gdzie występuje komunikacja międzyludzka. Nastąpi zmiana geograficznego ulokowania badań. Antropologia społeczna skupi sie na problemach narodowych i lokalnych dzięki rodzimym badaczom, ale przez to zmniejszy się porównawcza miara zjawisk społecznych (badacze jeżdżąc do „egzotycznych” społeczeństw siłą rzeczy odnosili je do swego społeczeństwa). Firth uważa, że może nastąpić intensyfikacja zainteresowania problemami o wymiarze moralnym np. : problemy biedy, władzy, nieszczęścia itp. (podczas gdy antropolodzy zawsze deklarowali moralną neutralność). Również nastąpić może zwrócenie uwagi na obszar nieracjonalnych zjawisk (np. problemy religii) przy równoległym wzroście zainteresowania badaniami zorientowanymi na politykę społeczną (antropologowie coraz częściej angażują się w pomoc rozwiązywania problemów społecznych) . Takie badania są praktyczne i wymierne, w to inwestuje się pieniądze, a nie w badania teoretyczne. Mimo to, badania polityki społecznej mogą niekiedy wnieść czysto teoretyczne konkluzje do dorobku nauki.
Osiągnięcia technologiczne mogą jako takie stymulować zainteresowanie nowymi problemami (np. istnieje „problem z oprogramowaniem” komputerowych analiz zjawisk społecznych). Następuje zwrócenie uwagi na czynnik ludzki, docenienie go wśród skomplikowanych technologicznych systemów (np. w przemyśle i finansach mówi się o „zmianach dostosowanych do ludzkich potrzeb” czy o „zarządzaniu ludzkimi zasobami”). Możliwe, że znajdzie się miejsce dla antropologów, aby pomagali tłumaczyć zawiłości i napięcia pojawiające się w stosunkach społecznych i ideach z nimi związanych. To wszystko może prowadzić do konfrontacji antropologów ze strukturami władzy w społeczeństwie. W przyszłości bardziej będą potrzebne narzędzi kształcenia specjalistów w dziedzinie antropologii stosowanej, a nie teoretycznej.
Nowe pola zainteresowań zawsze wpływały na zmiany teorii i metody. Firth przedstawia następującą ewolucję modelu antropologicznego : model strukturalno - funkcjonalny -> analiza sieciowa -> transakcjonizm -> nowoczesny strukturalizm -> marksizm -> feminizm -> antropologia refleksyjna -> antropologia interpretatywna. Charakter tych metod można podzielić na klasyczny i romantyczny. Widoczny jest kontrast pomiędzy naciskiem kładzionym na strukturę lub proces. Firth sądzi, że ta przeciwstawność przeniknie do przyszłej antropologii.
Antropologia prawdopodobnie będzie się rozwijać przez systematyczne poszerzanie naszej wiedzy porównawczej o różnych formach ludzkiego społeczeństwa, będącego w stanie ciągłej zmiany. Firth proponuje następujące rozważania teoretyczne dla przyszłej antropologii społecznej:
1) studia i usystematyzowanie wiedzy w niektórych obszarach intelektualnych i estetycznych zainteresowań np. etnomuzykologia oraz tłumaczenie kulturowego kontekstu sztuki.
2) stosunek antropologii społecznej do psychologii społecznej (np. antropologia kognitywna, badania nad marzeniami sennymi) i socjologii (socjologia zaczyna wchodzić w sferę problematyki antropologicznej. Badania nad procesami mikrospołecznymi były kiedyś utożsamiane z badaniami antropologów. Dziś się o nich przy tych zagadnieniach zapomina -np. badania nad rodziną, strukturą gospodarstw domowych, pokrewieństwem itp.)
3) zwrócenie uwagi na samo znaczenie i zdobywanie naszej wiedzy (np. można przeprowadzić badania nad tym w jaki sposób nasze badania mogą zostać uznane za wiarygodne, bardziej szczegółowe badania nad zagadnieniami epistemologicznymi w historii idei)
4) bardziej systematyczne teorie społecznych turbulencji („chaosu”, nieprzewidywalności). Im więcej jest niepewności i braku precyzji w ludzkich sprawach, tym bardziej potrzebne są badania antropologiczne, aby je zrozumieć.
Firth formułuje parę ostrzeżeń dla przyszłej antropologii społecznej:
a) w przyszłości mogą się nasilić postawy nadzorcze podczas badań terenowych (głównie władz danego kraju), nawet we własnym kraju. Im bardziej praca antropologa ma praktyczny wymiar, tym bardziej może się nasilić presja podporządkowania konwencjonalnym normom. Prezentacja wyników antropologicznych ujawniających „drugie dno” często jest niewygodna dla administracji władzy. Mogą narastać sprzeczności pomiędzy wiedzą a władzą.
Antropolodzy powinni mieć świadomość społecznej odpowiedzialności. Powinni czuć się zobowiązani w stosunku do ludzi, wśród których pracują. Antropolog powinien poszukać względnego dystansu do swej pracy badawczej.
Firth krytykuje niektóre aspekty dzisiejszej metody nastawionej na „refleksyjność” i „autobiografię”. Podkreśla rolę empiryzmu, ale z miejscem na intuicję i teoretyczne rozważania.
b) problem z komunikacją :
Trzeba przekonać ludzi, że antropologia ma coś ważnego do powiedzenia.
Antropologia społeczna nie ma wymiernego i konkretnego owocu swoich badań jak np. nauki przyrodnicze i techniczne ( rewolucyjny wynalazek inżyniera jest lepiej odbierany w społeczeństwie). Antropologia jest trudna do objawienia innym, mimo iż potrafi ostrzegać przed możliwymi szkodliwymi skutkami proponowanych środków udoskonaleń społecznych. Rzadko potrafi formułować gotowe rozwiązania, ale często może wskazać istotne pytania, na które nalezy szukać odpowiedzi.
Antropologia ma dużą wartość edukacyjną. Dzięki rozwojowi telewizji i internetu może być przedstawiana masom. Jednakże ta szansa komunikacyjna może się okazać zdradziecka. Aby materiał był zrozumiały trzeba go od nowa uporządkować i pominąć wiele szczegółów, a granica pomiędzy rekonstrukcją i przygotowaniem a świadomym zniekształcaniem jet bardzo cienka. Media dbają o ranking ogldalności, a nie o rzetelność.
Antropologia na początku była przejawem brytyjskiej ekscentryczności, a dziś jest międzynarodową dyscypliną o coraz szerszym zasięgu (np. pojawili się na antropologicznej scenie naukowcy radziecki, chińscy naukowcy są wciąż odgórnie ograniczeni w kontaktach intelektualnych).
Wciąż pozostaje pytanie o organizację. Słabym punktem jest brak odpowiedniej struktury zatrudnienia poza ośrodkami akademickimi.