J. Sławiński Semantyka wypowiedzi narracyjnej
Odmienność metodologiczna badań:
teorię poezji zdominowała problematyka lingwistyczno-semantyczna. Do struktury świata poetyckiego, treści, podmiotu lirycznego dociera się przez ogląd materiału leksykalnego, analizę syntaksy, intonacji zdaniowej. Świat poetycki jest traktowany jako rzeczywistość międzysłowna;
badania nad prozą narracyjną - tendencja do ujmowania tego, co przedstawione w utworze jako rzeczywistości pozasłownej:
powieść jest zbudowana ze scen, akcji i postaci literackich,
wypowiedź narracyjna ma inną funkcję językową niż przekaz poetycki - oznaczanie jest w poezji przytłumione przez stosunki elementów wypowiedzi i ich odwołania do systemu językowego. W prozie funkcja poznawcza słowa ma honorowe miejsce,
słowa w powieści znaczą inaczej niż w poezji.
Problematyka struktury utworu epickiego rozpada się na 2 dziedziny:
ukształtowanie słowne, narracja, wypowiedzi, sposoby przytoczeń,
konstrukcja fabuły, organizacja czasu, budowanie sylwetek bohaterów, pozycja narratora.
Teraz przenosi się w powieści uwagę z przedmiotu narracji epickiej na jej podmiot, z rzeczywistości opowiadanej na okoliczności związane z narratorem. Skomplikował się świat odsłaniany w narracji, ale nie uległo zmianie jej rozumienie jako „formy podawczej”.
Wśród formalistów ukształtowały się dwie teorie przekazu prozatorskiego: droga od języka „pozarozumowego” do „teorii wątku” (Szkłowski). Obie te dziedziny były traktowane analogicznie (tworzenie = montaż jednostek literackich). Język pozarozumowy - elementy lingwistyczne, w teorii wątku - tematyczne.
B. Eichenbaum - zjawisko „skazu” - „skaz” dotyczy szczególnego typu prozy opowiadającej,
analiza „skazu” uświadamia zdeterminowanie porządku fabularnego utworu przez koncepcję narracji;
w „skazie” narracja generuje fabułę.
W. Winogradow - interesuje się stylistyką kategorii podmiotu lirycznego:
złożoność stylistyczna prozy to dynamiczne przenikanie się sposobów mówienia,
zjawiska przedstawiane nie „substancjalnie” a jako stosunki znaczeniowe.
Winogradow rozróżnia „obraz pisarza” i „narratora”:
jeśli jest rozróżnienie między wypowiedzią narracyjną (literacko-inteligencką) a formami gwarowymi, stylizowanymi - „obraz pisarza” & „narrator” istnieją jako zespoły cech stylistycznych;
równolegle do „obrazu autora” istnieje „obraz słuchacza” - sfery semantyczne wypowiedzi.
Bachtin i Wołoszynow:
koncepcja określająca charakter wypowiedzi w terminach stosunków wzajemnych między mową „własną” i „cudzą” - wskazuje na dialogiczną naturę wszelkiej wypowiedzi.
s. 106: Narracja nie jest monologiem biegnącym równolegle do wypowiedzi postaci, lecz mową zorientowaną na te wypowiedzi, tworzącą wraz z nimi rozmaite połączenia.
Bachtin w książce o polifoniczności Braci Karamazow:
proza Dostojewskiego - brak monologu autorskiego,
dialogi i polemiki podmiotu autorskiego z „cudzą” mową.
Badacze chcą wypracować język, który mógłby ująć bez rozdzielania ukształtowanie tekstu narracyjnego i obszar zjawisk przedstawionych. Odkryto rzeczywistość lingwistyczno-literackką pośredniczącą między zdarzeniami semantycznymi a konstrukcją utworu.
Wyższe układy znaczeniowe (termin Markiewicza) - płaszczyzna dzieła. Obok: płaszczyzna znaków językowych i płaszczyzna znaczeń wyrazów i zdań. Potem płaszczyzna dzieła = wewnętrznie zróżnicowana „sfera” dzieła.
Wyższe układy znaczeniowe - nie konfiguracje jednostek znaczeniowych, odpowiadających słowom i zdaniom, lecz byty wyznaczane przez znaczenia.
Tezy dotyczące znaczeniowej struktury przekazu narracyjnego:
w wypowiedzi poetyckiej porcje znaczeniowe są odróżnialne na wszelkich poziomach jednostek lingwistycznych. W wypowiedzi narracyjnej są odróżniane od poziomu zdania. Przytłumianie autonomii mniejszych porcji znaczeniowych;
wyższe układy semantyczne w utworze narracyjnym składają się ze znaczeń zdań. Semantyka zdania - sformułowana w czeskim strukturalizmie - Jan Mukarovsky określa 3 zasady znaczeniowej konstrukcji zdania:
zasada jedności sensu zdania (nie jest wyprowadzalny z sensów jego poszczególnych elementów,
zasada akumulacji znaczeniowej zadania - znaczenie każdego elementu wchodzi w związek ze znaczeniami elementów, które się wyłoniły poprzednio:
a b c d e f
a b c d e
a b c d
a b c
a b
a
zasada oscylacji między znaczeniową statycznością i dynamicznością - każdy element ma zdolność do oznaczania i sam jest oznaczany.
Takie zasady działają też przy powstawaniu tworów znaczeniowych wyższego rzędu (postać, narrator, fabuła).
Kształtowanie się semantyki zdania nie wyraża się przez relacje syntaktyczne, ale w ramach przez nie wyznaczanych.
Struktura semantyczna zdania nie ma formalnych wykładników, ale ma formalne ograniczenia. Utwór to rezultat kombinacji 2 systemów - języka i tradycji literackiej.
Wielkie figury semantyczne, narrator, fabuła, bohater, potencjalny odbiorca - z jednej strony charakteryzują je sposoby narastania znaczeń, a z drugiej - reguły systemowego skupiania i porządkowania znaczeń. Sposób przybywania jednostek znaczeniowych, z których powstają wielkie figury semantyczne charakteryzuje fenotyp utworu, natomiast reguły niesekwencjonalności ich scalenia, grupowania i hierarchizowania - należą do genotypu utworu (s. 122).
funkcja autoteliczna (poetycka) utworu narracyjnego - w poezji - nadorganizacja, wiele ról segmentów. W prozie - tendencja do zagłuszania mniejszych segmentów przez większe. W przekazie narracyjnym funkcja autoteliczna wyraża się przez nadorganizację wyższych układów znaczeniowych i odpowiada jej w strukturze przekazu interferencja wielkich figur semantycznych;
Wielkie figury semantyczne narracji są zespołami złożonymi z bardziej elementarnych składników.
Np. charakterystykę podmiotu narracyjnego wyczerpuje 5 odniesień:
stosunek do świata opowiadanego (postaci, fabuły),
stosunek do odbiorcy,
stosunek do osoby autora (podmiotu czynności twórczych),
stosunek do metod uprawiania narracji i środków mowy narracyjnej,
stosunek do komunikowanego wzoru osobowego narratora.