Lesław Koćwin, Polityka gospodarcza Polski w okresie transformacji ustrojowej, Wydawnictwo UWr., Wrocław 1994.

Rozdział I. s. 9-27

POLITYKA GOSPODARCZA W PROCESACH KSZTAŁTOWANIA ROZWOJU

SPOŁECZNO-EKONOMICZNEGO.

(PODSTAWOWE POJĘCIA I CELE OGÓLNE)

Potrzeby świadomego i celowego kształtowania rozwoju społecznego wymagają, niezależnie od warunków ustrojowych, stosowania w tej dziedzinie polityki gospodarczej, niezbędnej w rozwiązywaniu występujących w nim różnorodnych sprzeczności i napięć, jak i z konieczności przestrzegania obiektywnych praw ekonomicznych. Wywiera ona wpływ „na zjawiska systemu gospodarczego: od płaszczyzny mikro - dotyczącej produkcji, dystrybucji i konsumpcji, przez płaszczyznę makro - sterowanie globalnymi czynnikami cyrkulacji oraz wpływ na powstanie, podział i zastosowanie produktu społecznego, płaszczyznę struktury - wpływ na sektoralny i regionalny podział produkcji i konsumpcji, do płaszczyzny ustrojowej - kształtowania ramowych warunków dla procesów sfery mikro i makro”.

1. Pojęcie, rodzaje i funkcje polityki społeczno-gospodarczej

W literaturze ekonomicznej występują rożne definicje polityki społeczno-ekonomicznej, które poszczególni autorzy konstruują najczęściej z punktu widzenia tych jej elementów, jakie według ich opinii maja decydujące znaczenie w praktycznej działalności politycznej i gospodarczej.

Na pojęcie polityki gospodarczej składa się wiec wiele elementów, zarówno o charakterze ekonomicznym, jak i społecznym, albowiem problematyka rozwoju gospodarczego jest nierozerwalnie związana z procesami rozwoju społecznego.

Odmienność podejścia do charakteru i zasadniczego pojęcia polityki ekonomicznej w rożnych systemach gospodarczych, tj. w kapitalizmie i socjalizmie oraz w ich modelowych rozwiązaniach sprawia, iż jedynie wychodząc z podstawowych przesłanek danego systemu gospodarczego i przyjętych w nim rozwiązań modelowych można prawidłowo określić istotę polityki ekonomicznej. Oprócz kryteriów wzrostu gospodarczego staje się przy tym konieczne uwzględnienie przesłanek pozaekonomicznych, tj. polityczno-ustrojowych związanych z ogólna koncepcją rozwoju społecznego i jej ideologicznymi wartościami.

Najczęściej w literaturze przedmiotu spotyka się m.in takie określenia polityki społeczno-gospodarczej, jak:

-polityka społeczno-gospodarcza, to świadoma i celowa działalność państwa zmierzająca do realizacji różnorodnych celów społecznych i gospodarczych na podstawie wybranych metod i środków realizacji tych celów;

-polityka społeczno-gospodarcza, to świadoma i celowa działalność państwa polegająca na kształtowaniu, według praw ekonomicznych, optymalnego przebiegu procesów społeczno-ekonomicznych;

-polityka społeczno-gospodarcza, to planowa działalność państwa i występujących z jego upoważnienia, lub z nim współdziałających podmiotów i organizacji gospodarczych prowadzących działalność w sferze życia ekonomicznego, zmierzających do zapewnienia wszechstronnego postępu społecznego na podstawie optymalizacji wzrostu gospodarczego i jego struktury oraz do kształtowania optymalnych warunków bytu ludności na podstawie systematycznej rozbudowy i unowocześniania bazy materialnej oraz planowego przeobrażania struktur społecznych i gospodarczych.

Wszystkie przytoczone definicje polityki ekonomicznej podkreślają rolę państwa jako jej naczelnego podmiotu i to niezależnie od określających działalność gospodarcza przesłanek społeczno-ustrojowych.

Analizując rożne ujęcia polityki społeczno-gospodarczej z punktu widzenia jej najbardziej istotnych elementów, nie można pominąć faktu, iż jest ona częścią sensu stricto ogólnej polityki państwa i jest związana ze sprawowaniem władzy politycznej i ekonomicznej przez określone duże grupy społeczne i emanowane przez nie partie polityczne. W takim rozumieniu: polityka społeczno-gospodarcza, to działalność polegająca na określeniu celów rozwoju społeczno-ekonomicznego w interesie panującej grupy społecznej (reprezentującej podobne wartości ideologiczne) oraz metod, środków i dróg osiągnięcia wyznaczonych celów.

Prezentowane definicje polityki społeczno-gospodarczej ukazują najbardziej istotne elementy określające jej podstawowe cele oraz stanowią odbicie współczesnych tendencji rozwojowych tej dyscypliny naukowej. Za główne elementy polityki społeczno-gospodarczej przyjmuje się najczęściej określanie celów rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz wybór odpowiednich środków i metod ich realizacji, natomiast tendencje rozwojowe dotyczą koordynacji problemów i kierunków odrębnie ujmowanej polityki społecznej i gospodarczej, lub ich integracji w zespół wzajemnie skoordynowanych działań.

Współzależność rozwoju społecznego i gospodarczego wymaga równorzędnego traktowania polityki społecznej w stosunku do polityki gospodarczej, której najczęściej nadaje się znaczenie priorytetowe, poprzez ograniczenie wydatków na zaspokojenie takich potrzeb socjalnych ludności, jak ochrona zdrowia, oświata i nauka, kultura itp. wchodzących w zakres polityki społecznej.

W procesie rozwoju następuje wzajemne przeplatanie się społecznych i ekonomicznych elementów wzrostu, a ich powiązanie można wyrazić najprościej w twierdzeniu, że o zakresie zaspokojenia potrzeb socjalnych człowieka i społeczeństwa decyduje poziom rozwoju gospodarczego. Środków przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb społecznych nie należy jednakże traktować jako kosztów niezbędnych, gdyż poniesione wydatki wpływają dynamizująco na wzrost gospodarczy. Miedzy nakładami na politykę gospodarcza i politykę społeczna istnieje ścisła współzależność, która K.Secomski przedstawia następująco:

"a) Wzrost ekonomiczny stwarza materialne podstawy dla rozwoju świadczeń i usług społecznych oraz rozwoju urządzeń socjalnych, a wiec - dla wszechstronnego rozwoju społecznego.

b) Postępujący rozwój społeczny stwarza dodatkowe bodźce dla przyspieszenia wzrostu ekonomicznego, głownie poprzez wzrost wydajności pracy, m.in. na tle wyższego poziomu kwalifikacji, oświaty, kultury, efektywności wypoczynku i innych elementów rosnącej stopy życiowej.

c) W wyniku działania tych dodatkowych bodźców, wzmagających proces wzrostu gospodarczego, następuje zwiększenie możliwości i środków realizacyjnych, z których odpowiednia cześć może być dodatkowo przeznaczona na zwiększenie tempa rozwoju społecznego - co z kolei prowadzi do dalszego zintensyfikowania wzrostu ekonomicznego.

d) W konkluzji ma miejsce nieprzerwany proces stałego wzajemnego dynamizowania: wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego".

Reasumując dotychczasowe rozważania można przyjąć następującą definicję roboczą dla potrzeb dalszego wykładu: polityka społeczno-gospodarcza to świadome i celowe kształtowanie rozwoju społeczno-ekonomicznego, polegające na wyborze celów społecznych i gospodarczych oraz ich realizacji przy wyborze odpowiednich środków i metod, uwzględniających jego obiektywne uwarunkowania.

Do obiektywnych uwarunkowań wewnętrznych umożliwiających formułowanie założeń polityki społeczno-gospodarczej oraz ich realizacje zaliczyć należy m.in.: ludność, zasoby naturalne, majątek narodowy, system gospodarczy.

Niezmiernie ważnym uwarunkowaniem jest realność polityki społeczno-gospodarczej, która uzyskuje się poprzez wprowadzenie do niej czynnika czasu, a wiec właściwego wiązania w danym czasie celów i metod z dysponowanymi środkami na ich realizację. Wymóg ten, polegający na zapewnieniu koordynacji skali i zakresu potrzeb z możliwościami realizacyjnymi stanowi jedno z najistotniejszych założeń polityki społeczno-gospodarczej.

Czynnik czasu posiada również niezmiernie ważne znaczenie zarówno w poznaniu procesów rozwojowych, jak i zachodzących związków miedzy wzrostem gospodarczym a rozwojem społeczeństwa, albowiem ich analiza oprócz materiału krytycznego dostarcza także pozytywnych doświadczeń, które umożliwiają sformułowanie przesłanek współczesnej polityki społeczno-gospodarczej, a zwłaszcza jej podstawowych założeń. Zmiany, jakie zaszły oraz zachodzą w stanie i charakterze procesów rozwojowych, a także postęp w dziedzinie możliwości ich badania i poglądów na nowe perspektywy ich doskonalenia, wskazuje na następujące założenia polityki społeczno-gospodarczej:

- przyznawanie nadrzędnego znaczenia rozwojowi społecznemu;

- przechodzenie od polityki maksymalizacji wzrostu gospodarczego do jego optymalizacji:

- postępującej integracji procesów wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego oraz powiększającej się zależności miedzy ekonomicznymi i społecznymi elementami polityki rozwoju;

- pogłębianie się wpływu zewnętrznych czynników wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego m.in. takich, jak tendencje ekonomiczne w skali gospodarki światowej, pogłębianie się procesów międzynarodowej integracji gospodarczej oraz kształtowanie się nowych form międzypaństwowej współpracy ekonomicznej.

Rozpatrując politykę społeczno-gospodarczą jako pewien proces należy zauważyć, iż następuje permanentne unowocześnianie jej założeń i treści, które nie wpływa jednakże na zmianę samego pojęcia polityki, lecz na sposób formułowania jej celów oraz dobór instrumentów, metod i środków ich realizacji.

Polityka społeczno-gospodarcza obejmuje rożne dziedziny gospodarki krajowej, które składają się na całokształt procesów i zjawisk społeczno-ekonomicznych. Stosując kryterium branżowości można m.in. wyróżnić następujące tzw. polityki szczegółowe, tj.: przemysłową, rolną, handlową (wewnętrzną i zewnętrzną), mieszkaniową, transportową itp. Uwzględniając natomiast kryterium przedmiotowe politykę społeczno-gospodarczą dzieli się na: politykę zatrudnienia, finansów, płac, inwestycyjną, cen itp. Przyjmując jako wyróżnik kryterium organizacyjne, można wyodrębnić politykę centralną, resortową, terenową oraz politykę przedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę długość horyzontu czasowego można wyróżnić politykę: perspektywiczną (długookresową), wieloletnią i bieżącą.

Wyodrębnienie rożnych rodzajów polityki społeczno-gospodarczej wiąże się zarówno z odrębnością, jak i specyfika poszczególnych dziedzin i procesów społeczno-ekonomicznych oraz z potrzebami konkretnej analizy o charakterze makro- lub mikroekonomicznym. Poszczególne polityki szczegółowe są integralnymi częściami składowymi ogólnej polityki społeczno-gospodarczej.

Uwzględniając ogół procesów objętych gospodarowaniem, tj. produkcje, podział, wymianę i konsumpcję, będących przedmiotem polityki społeczno-gospodarczej, można wyodrębnić trzy podstawowe jej funkcje:

1. Kształtowania i rozwijania, pożądanych z punktu widzenia założeń ustrojowych, stosunków ekonomicznych.

2. Określania tempa i proporcji rozwoju społeczno -gospodarczego w krótkich i długich horyzontach czasu;

3. Oddziaływania na przebieg i kształtowanie bieżących procesów społeczno-gospodarczych.

Funkcje polityki społeczno-gospodarczej odnoszą się nie tylko do kształtowania ilościowych zmian w sferze produkcji materialnej, ale również i jakościowych dotyczących zmiany stosunków ekonomicznych, obejmujących całokształt procesów gospodarczych. W tym rozumieniu w polityce społeczno-gospodarczej występują trzy sfery odniesienia wzajemnie się warunkujące, tj.: proces rozwoju gospodarczego, zmiany w stosunkach ekonomicznych oraz w stosunkach politycznych.

2. Teoretyczne podstawy polityki społeczno-gospodarczej

Skuteczność polityki społeczno-gospodarczej zależy m.in. od stanu rozwoju badań w dziedzinie ekonomii, która stwarza teoretyczne podstawy dla podejmowanych działań mających na celu kształtowanie stosunków społecznych i ekonomicznych.

Ekonomia nie zajmuje się bezpośrednio problematyką polityki gospodarczej, ale opracowuje podstawy teoretyczne w tym zakresie, zwłaszcza charakteryzuje zakres zależności miedzy polityką a ekonomiką, sposób wykorzystania praw ekonomicznych oraz wpływ polityki na stosunki produkcji. Posiada to istotne znaczenie dla przeciwdziałania tendencjom woluntarystycznym i fetyszyzowaniu praw ekonomicznych.

Ustalając związek miedzy ekonomią a polityka gospodarczą, należy wskazać na przedmiot badań obu dyscyplin. Ekonomia, badając zjawiska społeczno-gospodarcze w zakresie produkcji i podziału, ma na celu określenie związków przyczynowo-skutkowych miedzy tymi zjawiskami oraz określenie praw rządzących produkcją społeczną dóbr i ich podziałem a także zmierza do wszechstronnego wykorzystania tych praw w celu Kształtowania optymalnego rozwoju społeczno-ekonomicznego. Przedmiotem zainteresowań ekonomii są zjawiska społeczno-gospodarcze o charakterze statycznym. Stad też podkreśla się historyczny charakter tej dyscypliny.

Polityka gospodarcza natomiast opiera się na teoretycznym dorobku ekonomii, bada życie gospodarcze w jego dynamicznym rozwoju, określa cele i wyznacza zadania rozwoju społeczno-gospodarczego, wskazując jednocześnie na metody i środki realizacji tych zadań oraz ustala metody wykonawcze i drogi wiodące do osiągnięcia tych celów.

Związek ekonomii z polityka gospodarcza ma charakter stosunków zachodzących miedzy teorią a praktyką. Wskazuje na to wielu ekonomistów nazywając politykę gospodarcza ekonomią stosowaną. Związek miedzy ekonomią a polityką gospodarczą podkreślał szczególnie Oskar Lange pisząc, że: "Polityka gospodarcza polega na wykorzystaniu praw ekonomicznych do osiągnięcia zamierzonych celów. Jak wiemy, wszystkie prawa ekonomiczne sprowadzić możemy do praw przyczynowych, tj. praw stwierdzających związek między przyczyną a skutkiem. Sposób działania polityki gospodarczej polega na wprowadzaniu do rzeczywistości przyczyn, które zgodnie z prawami ekonomicznymi wywołują skutki stanowiące cel polityki ekonomicznej".

Wzrastający dorobek teoretyczny ekonomii politycznej w coraz większym stopniu zaczyna odgrywać rolę naukowego narzędzia w świadomym kształtowaniu stosunków produkcji i całego procesu gospodarczego. Stanowi to rezultat zacieśniania się więzi miedzy ekonomią a polityką gospodarczą, która potrafi wpływać na przebieg procesów społeczno-ekonomicznych.

Polityka społeczno-gospodarcza nie tylko korzysta z rezultatów ekonomii, jako nauki ustalającej związki przyczynowo-skutkowe, ujęte w prawach ekonomicznych. Zadaniem jej jest przede wszystkim praktyczne zastosowanie praw ekonomicznych, polegające na odpowiednim ich dobieraniu do realizacji przyjętych celów. Wymaga to znajomości praw ekonomicznych oraz ich stosowania. Bez znajomości praw ekonomicznych i bez ich stosowania, polityka ekonomiczna nie osiągnie zakładanych celów i staje się nieskuteczna. Procesy gospodarcze przebiegają wówczas żywiołowo. W praktyce polityka ekonomiczna zmierza do wpływania na przebieg procesu gospodarczego w sposób przez człowieka zamierzony, dążąc do przełamania żywiołowości tego procesu w szerszym lub węższym zakresie. Polega to na tym, że określane są cele rozwoju społeczno-gospodarczego (jako zamierzone skutki), a następnie w oparciu o poznane prawa ekonomiczne ustala się środki ich realizacji (jako przyczyny powodujące zamierzone skutki). Na takim wykorzystaniu praw ekonomicznych praktycznie polega oparcie polityki społeczno-gospodarczej na podstawach naukowych.

Doświadczenia byłych europejskich krajów socjalistycznych o systemie gospodarki planowej stanowią pouczający przykład, iż woluntaryzm w koncepcjach ekonomicznych i działaniach praktycznych powodował nierealne określanie celów rozwoju, a tym samym brak możliwości osiągnięcia zakładanych rezultatów, powodując przy tym narastanie sprzeczności ekonomicznych, które przerodziły się w permanentny kryzys gospodarczy. Przyczyna jego był nie tylko prymat polityki nad ekonomią, (powodujący ideologizację celów ekonomicznych i oderwanie ich od rzeczywistości społecznej), wzrastająca omnipotencja państwa, (które próbowało objąć swoją kontrolą wszystkie procesy społeczno-ekonomiczne), ale również brak rozwoju ekonomii politycznej socjalizmu i poddanie jej partyjnej kontroli, co powodowało, iż stawała się ona "nauką dworską" służącą do uzasadniania podejmowanych decyzji.

3. Cele, metody i środki polityki społeczno-gospodarczej

Definicje polityki społeczno-gospodarczej ujmują na ogół trzy kluczowe jej elementy, tj.: cele, metody oraz środki realizacji. Podkreśla się również w nich, iż odnosi się ona do całokształtu zjawisk i procesów reprodukcji społecznej. W tym rozumieniu obejmuje ona:

- po pierwsze, zagadnienia rozwoju gospodarczego, tj. czynniki wzrostu ekonomicznego oraz metody i środki jego pobudzania;

- po drugie zagadnienia związane z podziałem wytworzonych dóbr gospodarczych, a przeznaczonych na realizacje celów polityki społeczno-gospodarczej, urzeczywistnianych w skali całego społeczeństwa stosownie do przyjętych uwarunkowań systemowych.

Określenie celów rozwoju społeczno-gospodarczego jest niemożliwe bez znajomości wielkości środków ekonomicznych jakie mogą być przeznaczone na realizację polityki ekonomicznej, jak również jego uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Metody realizacji polityki gospodarczej determinowane są natomiast przez przyjęte cele oraz przeznaczone na nie środki.

Prawidłowością polityki społeczno-ekonomicznej jest tendencja do stałych zmian i doskonalenia wspomnianych elementów, powiązana z poziomem rozwoju gospodarczego, polegająca na harmonizowaniu z nim celów oraz koordynowaniu środków i metod ich osiągnięcia. Wynika to z istnienia swoistego sprzężenia zwrotnego polegającego na tym, iż polityka społeczno-gospodarcza dynamizuje rozwój ekonomiczny, który z kolei umożliwia podjęcie nowych zadań limitowanych wcześniej brakiem środków.

Cele polityki społeczno-gospodarczej wynikają bezpośrednio z charakteru stosunków społecznoustrojowych, jak i przyjętego modelu gospodarczego. Przez pojęcie celów społeczno-gospodarczych rozumie się optymalnie wyznaczone, przy dostępnych środkach i metodach, kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego.

W strukturze celów polityki społeczno-gospodarczej można wyróżnić następujące ich grupy:

- społeczne, obejmujące: cele materialne, tj. wyżywienie, mieszkanie, odzież itp. oraz niematerialne, jak nauka. oświata, ochrona zdrowia itp.;

- gospodarcze, obejmujące m.in: cele ilościowe, tj. kształtowanie odpowiedniej dynamiki i struktury dochodu narodowego, produkcji materialnej, inwestycji itp., oraz cele jakościowe, jak wzrost postępu naukowo-technicznego i organizacyjnego, wydajności pracy itp.

Celowość i realność polityki społeczno-gospodarczej polega m.in na tym, iż przyjęte zadania rozwoju ujmowane są w rożnych horyzontach czasowych, dzielących je na bieżące, średnio i długookresowe, różniące się przede wszystkim skalą i zakresem oraz możliwościami zaspokojenia występujących potrzeb. W takim rozumieniu polityka społeczno-ekonomiczna rozwiązuje stały dylemat miedzy tym do czego zmierza społeczeństwo i gospodarka, a tym co jest możliwe do osiągnięcia w danym czasie.

Wybór celów społecznych i gospodarczych odpowiadających dążeniom i aspiracjom społeczeństwa oraz potencjalnym możliwościom gospodarki jest jednym z najtrudniejszych problemów polityki państwa. W krótkich okresach czasu polityka społeczno-gospodarcza jest determinowana przez bieżące potrzeby konsumpcyjne i produkcyjne, wymagające kierowania środków na rozwój tych dziedzin gospodarki, które je zaspokajają. Ogranicza to realizacje celów średnio i długookresowych zapewniających wzrost gospodarki i ogólnego poziomu życia, albowiem rosnące potrzeby wymagają powiększenia majątku narodowego zarówno produkcyjnego, jak i nieprodukcyjnego.

W miarę rosnącego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego państwa coraz bardziej złożonymi stają się problemy wyboru celów. Potrzeby społeczne maja bowiem charakter dynamiczny, zmieniają się w rezultacie rozwoju społeczno-ekonomicznego, powodując tym samym konieczność podjęcia nowych zadań rozwojowych.

Metody realizacji polityki społeczno-ekonomicznej wynikają przede wszystkim z przyjętych założeń społeczno-ustrojowych oraz modelu gospodarczego i są ściśle podporządkowane zmieniającym się zadaniom rozwoju społecznego.

W teorii i praktyce ekonomii dominuje pogląd, iż fetyszyzacja metod polegająca na traktowaniu ich jako niezmiennych jest przejawem dogmatycznego podejścia. "Istotnym elementem takiego podejścia jest przekonanie, że dla każdej kwestii gospodarczej istnieje jedno najlepsze, >>jedno słuszne<< rozwiązanie, jedna formułka. Cały wysiłek kieruje się wówczas na jej poszukiwanie. Gdy zaś ta formułka zostaje przyjęta i uświęcona, to - dopóki praktyka gospodarcza nie wykaże dostatecznie ostro jej słabości - fetyszyzacja polega na mechanicznym podporządkowaniu jej postępowaniu ludzi". Fetyszyzacja w teorii i praktyce gospodarczej polega na traktowaniu rożnych instytucji i zależności jako stałych (niezmiennych), nie podlegających weryfikacji i zmianie, do których należy się bezwzględnie dostosować.

Proces rozwoju społeczno-gospodarczego stwarza obiektywne możliwości doskonalenia metod i narzędzi służących do osiągania celów ogólnych i szczegółowych polityki ekonomicznej. W związku z tym istnieje wymóg wewnętrznej zgodności metod i narzędzi polityki społeczno-gospodarczej, aby nie były one sprzeczne i wzajemnie się wykluczające.

Z punktu widzenia metod realizacji polityki ekonomicznej szczególne znaczenie ma kierowanie rozwojem społeczno-gospodarczym, które sprowadza się m.in. do:

- podejmowania decyzji ekonomicznych wynikających z przyjętej polityki społeczno-ekonomicznej;

- przekazywania tych decyzji jednostkom wykonawczym i kontroli ich realizacji;

- organizowania, tj. ustalania struktury organizacyjnej gospodarki.

Obejmuje ono trzy podstawowe elementy, tj.: planowanie, zarządzanie i organizacje rozwoju społeczno-gospodarczego, za pomocą których realizuje się cele polityki ekonomicznej.

Sprawność narzędzi kierowania gospodarka zależy m.in. od ich zdolności do realizacji przyjętych celów rozwoju społeczno-gospodarczego. System sprawny to taki, który zapewnia niezbędną zgodność działania rożnych składników gospodarki oraz jest zdolny do reagowania na zmieniające się warunki i do wywoływania pożądanych zmian w procesach ekonomicznych. W tym rozumieniu przyjęty system gospodarczy powinien gwarantować:

(a) zdolność do zapewnienia równowagi;

(b) zdolność do wywoływania innowacji.

Poprzez równowagę należy rozumieć zgodność miedzy działaniami uczestników procesów gospodarczych, co wyraża się w symetrii miedzy podażą i popytem zgłaszanym przez przedsiębiorstwa i konsumentów. Ogólnie ujmując, przez stan równowagi w gospodarce należy rozumieć taki układ zamierzeń (planów) wszystkich jej uczestników, w którym wielkość popytu i podaży na wszystkie czynniki wytwórcze i dobra konsumpcyjne w skali gospodarki narodowej są sobie równe. Równowaga nie oznacza stanu bezruchu, lecz zgodność miedzy zmieniającymi się składnikami procesów gospodarczych.

Innowacje obejmują natomiast wszystkie zmiany w procesie produkcji, które polegają na innym niż dotychczas zastosowaniu rzeczowych i ludzkich czynników wytwórczych, na produkcyjnym uruchomieniu dotychczas nie wykorzystanych sił przyrody, na tworzeniu dóbr produkcyjnych i konsumpcyjnych o nowych właściwościach. Składają się na nie takie zmiany działalności gospodarczej, które związane są z inną jakością nakładów oraz wyników produkcji. Dotyczą one zarówno narzędzi kierowania gospodarka, jak i procesów realnych. W pierwszym wypadku chodzi o reformowanie samego systemu gospodarczego, natomiast w drugim o pojawianie się nowych produktów i nowych sposobów ich wytwarzania.

W systemie gospodarczym można wyodrębnić trzy główne jego elementy. Po pierwsze - zasady kierunkowe, określające "filozofię" całego systemu, które wynikają z przyjętych zasad społeczno-ustrojowych. Po drugie - rozwiązania systemowo-organizacyjne, tzw. "reguły gry", mające względnie stabilny charakter, lecz ulęgające ewolucji wraz z rozwojem systemu, określa je ustawodawstwo gospodarcze. Po trzecie - narzędzia i parametry ekonomicznego oddziaływania na przebieg procesów gospodarczych, takie jak: polityka podatkowa, kredytowa, inwestycyjna, celna itp., które powinny mieć względnie stabilny charakter.

Środki polityki społeczno-ekonomicznej obejmują zasoby czynników produkcji, ujmowane rzeczowo lub wartościowo, które mogą być wykorzystywane w procesie rozwoju.

Środkami polityki ekonomicznej służącymi realizacji jej celów są: czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego, które można podzielić na: wewnętrzne i zewnętrzne, tj. zależne wyłącznie od danego kraju lub od zagranicy; społeczne wynikające ze świadomości ludności, motywów i podatności na przyjmowanie innowacji; gospodarcze, do których należą zasoby naturalne, majątek produkcyjny, techniczne uzbrojenie pracy itp.

4. Czynniki rozwoju społeczno-ekonomicznego

Gospodarka danego kraju jest zbiorem jego ludności, zasobów naturalnych, składników majątku narodowego i systemu gospodarczego, których zespolenie w procesie produkcji, stanowi podstawę rozwoju społeczno-ekonomicznego.

1. W każdej gospodarce krajowej ludność występuje w dwoistym charakterze, tj. zbioru producentów i zbioru konsumentów. W obu wypadkach ludność kieruje się istniejącymi w danym kraju regułami postępowania, ustalonymi przez tradycje i prawo oraz aktualna politykę, w tym polityka ekonomiczna.

Najczęściej czynnik ludzki uważa się za podstawowy element kształtujący dynamikę i charakter polityki społeczno-gospodarczej. Człowiek, jego kwalifikacje i motywacje działania jako podstawa wydajnej pracy, to bezspornie decydujący nośnik postępu. Na rolę i wszechstronne oddziaływanie człowieka na zjawiska rozwoju należy jednakże spojrzeć z rożnych punktów widzenia.

Istotne są tu prawa członka gospodarstwa domowego określające swobodę jego wyboru jako wytwórcy i jako konsumenta. Pełniąc społeczną rolę wytwórcy ma on swobodę wyboru zawodu i miejsca pracy w ramach istniejących możliwości gospodarczych. Jako konsument ma natomiast swobodę wyboru ilości, rodzaju i miejsca zakupu dóbr konsumpcyjnych w ramach posiadanego dochodu.

Biorąc pod uwagę opisane wyżej dwie funkcje należy podkreślić role człowieka jako podmiotu procesów postępu społeczno-gospodarczego. W tym sensie działalność człowieka określa się jako główną siłę napędową rozwoju. Dlatego nie można, jak to czyni się w tradycyjnej polityce gospodarczej, odnosić się do zasobów pracy wyłącznie z pozycji biernej, tj. pod kątem wdrażania metod i środków zmierzających do pełnego ich wykorzystania.

Na postępowanie ludności decydujący wpływ wywierają motywacje ekonomiczne i behawioralne. Uzasadniają one bowiem wysiłek podejmowany przez jednostkę oraz pozwalają stosować odpowiednie sposoby pobudzania energii ludzkiej do osiągnięcia celów . Do nich należy m.in. obawa przed nędzą pobudzająca do minimalnego wysiłku produkcyjnego, jak i poczucie sprawiedliwości oraz chęć dominacji, która rodzi pożądane współzawodnictwo. Biorąc pod uwagę motywacje psychologiczne (ideologiczne), charakterystyczny jest fakt osiągnięcia wysokiego poziomu społeczno-gospodarczego przez kraje o przewadze ludności protestanckiej.

W zależności od dominujących w postępowaniu jednostek motywów można rozpatrywać rożne cechy ludności i jej zachowania produkcyjne. W dziedzinie produkcji cechy te różnią się w stopniem inwencji, czyli zdolności i doświadczeń poszczególnych osób do osiągania postępu w sposobie wytwarzania i kierowania pracą złożoną, w skłonności do posiadania wysokich umiejętności zawodowych, do pełnego wykorzystania czasu pracy (pracowitości), do przestrzegania przepisów i poleceń (dyscypliny) oraz preferowania określonych zajęć. Decydują one o cechach i jakości wyrobów oraz o terminowości wywiązywania się z umów, stosowaniu postępu technicznego i technologicznego.

W innych dziedzinach życia społecznego motywacje wyrażają się w odpowiednio nasilonej skłonności do posiadania potomstwa, kultywowania tradycji narodowej, przestrzegania zasad moralnych, podnoszenia kultury materialnej itp. Z punktu widzenia polityki gospodarczej mają one istotne znaczenie, gdyż decydują o stopie przyrostu naturalnego, stopie wzrostu oszczędności indywidualnych, na której opiera się akumulacja w gospodarce krajowej, a także o rodzajowej i terytorialnej strukturze popytu konsumpcyjnego oraz podaży pracy.

Omówione cechy ludności są historycznie zmienne i mogą z rożnym nasileniem występować w poszczególnych społeczeństwach.

Warunkiem nadania polityce społeczno-ekonomicznej aktywnego charakteru jest nakreślenie celów rozwoju człowieka i jego osobowości, jak też całego społeczeństwa oraz zapewnienie ogólnej afirmacji tych celów. Powszechna akceptacja charakteru i kierunków polityki społeczno-gospodarczej sprawia, że człowiek staje się współtwórcą rozwoju społeczno-ekonomicznego, będąc zarazem węzłowym ogniwem jego przekształceń jakościowych i strukturalnych. Należy przy tym podkreślić, że wyniki świadomej działalności człowieka mogą być znacznie spotęgowane przez zastosowanie nowoczesnych metod pracy, wdrażanie osiągnięć nauki i postępu technicznego oraz nowoczesnego zarządzania gospodarką.

2. Niezmiernie istotne znaczenie dla rozwoju społeczno-ekonomicznego mają zasoby naturalne, do których zaliczamy ziemię, kopaliny, wodę, powietrze i klimat. Powszechnie uznaje się, że bogactwa naturalne stanowią, oprócz zasobów pracy i środków trwałych, fundament rozwoju społeczno-gospodarczego. Zasobność kraju w dobra natury jest drugim po ludności czynnikiem warunkującym jego rozwój gospodarczy. Znaczenie ich dla prowadzenia działalności gospodarczej podkreślają twierdzenia ekonomii, wskazujące, iż produkcja jest przetwarzaniem dóbr natury na dobra zaspakajające potrzeby człowieka.

Tego rodzaju klasyczne ujęcie czynników wzrostu gospodarczego jest jednak we współczesnych warunkach niezadowalające. Wprawdzie nie można negować kluczowej roli, jaką spełniają obecnie zasoby naturalne, niemniej jednak akcentowanie ich znaczenia wyłącznie z punktu widzenia ekonomicznego jest zbyt jednostronne, zubaża problematykę bogactw naturalnych i ich zagospodarowania, jak też prowadzi do zniekształceń kierunków rozwoju.

Wykorzystanie zasobów naturalnych oraz ich znaczenie dla wzrostu ekonomicznego zależy przede wszystkim od rozwoju techniki i postępu technicznego, a także kwalifikacji ludzi, które w pewien sposób mogą neutralizować ich brak, umożliwiając wytwarzanie substytutów potrzebnych dla gospodarki surowców. Przykładem oparcia rozwoju społeczno-gospodarczego na innych czynnikach wzrostu ekonomicznego, niż zasoby naturalne, może być Japonia, która pozbawiona jest strategicznych surowców, a pomimo tego należy do światowych potęg przemysłowych.

W klasycznych podręcznikach polityki gospodarczej zwraca się uwagę, iż niejednakowy stopień wyposażenia w bogactwa naturalne wpływa znacząco na możliwości tempa rozwoju poszczególnych krajów, a w konsekwencji na poziom dobrobytu materialnego ich mieszkańców. Bezsprzecznie istnieją poważne różnice pomiędzy krajami pod względem zasobności w surowce oraz stopniem ich wykorzystania. To nierównomierne rozmieszczenie bogactw naturalnych stanowi punkt wyjścia ukształtowania się społecznego podziału pracy. Bogate zasoby poszczególnych surowców prowadzą bowiem niemal automatycznie do specjalizacji w określonych kierunkach rozwoju, do uzyskiwania poważnych korzyści przez kraje dysponujące łatwo dostępnymi i cennymi złożami.

Podstawowym zasobem naturalnym jest ziemia, niezbędna dla wytworzenia decydującego produktu strategicznego, jakim jest żywność, jak i dla lokowania gospodarstw domowych i zakładów produkcyjnych na obszarze kraju, stosownie do wielu czynników, takich jak: klimat, warunki komunikacyjne, źródła surowców itp., tworzenia regionów gospodarczych o określonej specyfice. Postęp naukowo-techniczny umożliwił powiększenie wydajności biologicznej ziemi poprzez odpowiednie zabiegi agrotechniczne oraz jej regenerację na cele rolnicze, po uprzednim wykorzystaniu przemysłowym.

Drugim niezmiernie ważnym zasobem naturalnym jest woda, która jeszcze do niedawna uważana była za dobro gospodarcze wolne o nieograniczonej zasobności. Dynamiczny wzrost produkcji przemysłowej i rolnej sprawił, że stała się ona prawie wszędzie dobrem ograniczonym i wymaga podobnie jak ziemia, działań regulujących jej zużycie oraz ponowne jej odzyskanie i wykorzystanie dla celów gospodarczych.

Klimat, który powszechnie jest uważany za dobro wolne, ma niezmiernie istotne znaczenie dla prowadzenia działalności gospodarczej, albowiem wpływa nie tylko na produkcje roślinną i zwierzęcą, ale także na koszty produkcji innych działów gospodarki krajowej. Od niego zależy budownictwo mieszkaniowe i produkcyjne oraz stosowane w nim materiały i techniki budowlane, rozmiary erozji i korozji w gospodarce, restytucja infrastruktury itp. Na ogół stanowi on sprzyjający lub utrudniający czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego.

Kopaliny należą do dóbr ograniczonych, chociaż do dziś ich zasoby w większości krajów nie są dokładnie zbadane. Postęp techniki umożliwia jednakże prowadzenie badań na coraz większej głębokości oraz stwarza nowe możliwości wykorzystania danej kopaliny. Z reguły każda kopalina wchodzi w skład produktu dalszego stadium przetwarzania. Eksploatacja i przetwarzanie kopalin, zależnie od ich ciężaru i objętości, stopnia zanieczyszczenia oraz procesu technologicznego, wpływa na masę i objętość wytwarzanego wyrobu i tym samym na koszty transportu, na zdrowotne warunki pracy i zanieczyszczenie ekologiczne, a wiec na zużycie zasobów pracy i środowiska naturalnego.

Ochrona środowiska naturalnego wymaga produkcji profilaktycznej lub regenerującej zasoby naturalne. Zanieczyszczenie środowiska naturalnego należy traktować jako produkcyjne zużycie zasobów ludzkich i naturalnych, tożsame z produkcyjnym zużyciem trwałych środków materialnych (budynków, maszyn i urządzeń itp.).

Polityka gospodarcza winna zmierzać do ochrony własnych zasobów ludzkich i naturalnych przed zanieczyszczeniem ekologicznym, a szczególnie przeciwdziałać takiemu międzynarodowemu podziałowi pracy, który narzuca gospodarce krajowej tzw. "brudne technologie". Perspektywiczne programy rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz przestrzennego zagospodarowania kraju, jego regionów i aglomeracji miejsko-przemysłowych umożliwiają dokonanie radykalnego zwrotu w kierunku powszechnego uwzględnienia właściwych kryteriów i dalekosiężnych założeń w kształtowaniu gospodarki surowcowej i ochrony środowiska. We współczesnych warunkach niezbędne jest kompleksowe ujmowanie całokształtu zjawisk, na które składa się zespół relacji: człowiek, społeczeństwo, środowisko naturalne, albowiem takie metodologiczne ich ujęcie pozwala na optymalne kształtowanie kierunków rozwoju, jak też osiąganie najlepszych wyników.

3. Podstawę dla dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju stanowi jego majątek narodowy, którym to terminem określa się wszystkie nie zużyte dobra materialne będących wytworem pracy w poprzednich okresach. Z punktu widzenia możliwości rozwojowych można go podzielić na piec części:

- majątek produkcyjny (trwały i obrotowy) zakładów działających na zasadzie rozrachunku gospodarczego, tj. pokrywających swoje nakłady z uzyskanych wyników ekonomicznych;

- majątek nieprodukcyjny (trwały i obrotowy) zakładów dotowanych, które nie sprzedają wytwarzanych dóbr i usług, należą do nich najczęściej instytucje sfery niematerialnej, jak: szkoły, szpitale, przedsiębiorstwa konserwacji zabytków itp.;

- domy mieszkalne i majątek gospodarstw domowych;

- saldo bilansu płatniczego kraju, tj. różnica miedzy należnościami i zobowiązaniami w stosunku do zagranicy;

- infrastruktura transportowa i łącznościowa, którą stanowią budowle i urządzenia pozwalające na łatwe porozumiewanie się oraz przemieszczanie ludzi i rzeczy, a przede wszystkim sprawna organizacja procesu produkcji.

Wartość majątku produkcyjnego oraz nieprodukcyjnego danego kraju jest rezultatem pracy i oszczędności dokonanych w poprzednich okresach.

We współczesnych warunkach społeczno-gospodarczych permanentny nacisk kładzie się na systematyczne unowocześnianie majątku trwałego, zapewniające wzrost postępu technicznego i wydajności pracy. Punktem wyjścia jest założenie, iż proces inwestycyjny nie może być celem samym w sobie i oderwanym od założeń polityki społeczno-ekonomicznej. Zespół tych celów wyznacza bowiem określone kierunki tworzenia bazy materialnej kraju i wprowadza niezbędne zmiany w jej strukturze. Z tego punktu widzenia polityka inwestycyjna dążąca do powiększenia majątku trwałego spełnia służebną rolę wobec generalnej koncepcji oraz celów polityki społeczno-ekonomicznej.

Proces tworzenia majątku trwałego rozpatruje się zazwyczaj z trzech punktów widzenia:

(a) dynamiki nakładów inwestycyjnych i wzrostu majątku trwałego;

(b) wyboru najbardziej celowych kierunków rozbudowy majątku trwałego i zmiany jego struktury;

(c) unowocześnienia majątku trwałego przez wprowadzenie nowych obiektów, będących wyrazem współczesnych osiągnięć technicznych, oraz przez modernizację istniejących środków trwałych.

Nagromadzony majątek narodowy jest rezultatem akumulacji, a w konsekwencji wzrostu gospodarczego osiągniętego w przeszłości. Rozmiary tego majątku wpływają na wielkość i strukturę wytwarzanego produktu społecznego oraz usług niematerialnych. Finansowanie procesów odtworzenia zużycia majątku produkcyjnego zależy od tego, czy mamy do czynienia z majątkiem produkcyjnym czy nieprodukcyjnym. W przypadku majątku produkcyjnego, którego wzrost następuje w wyniku inwestycji netto (finansowanych z funduszu akumulacji), zużywane części są odtwarzane ze środków pochodzących z amortyzacji. Zużycie majątku nieprodukcyjny nie podlega natomiast amortyzacji, traktowane jest ono jako rozłożony w czasie proces konsumpcji, a jego odtworzenie następuje z funduszu akumulacji.

4. System gospodarczy jest zbiorem zgodnych, z istniejącymi stosunkami własnościowymi, zasad kierowania życiem gospodarczym danego państwa, to znaczy zbiorem obowiązujących na jego terytorium zasad planowania, sterowania, zasilania (finansowania) i organizowana.

Planowanie jest czynnością kierowniczą, która ustala najefektywniejszy sposób wykorzystania posiadanych zasobów produkcyjnych (ludzkich i materialnych) oraz najlepszy sposób powiększania tych zasobów. Pierwszym zagadnieniem zajmują się plany jednoroczne, drugim natomiast wielookresowe. W tych ostatnich oprócz rodzajowej struktury produkcji ustala się jeszcze sprawność techniczną, lokalizację oraz przynależność organizacyjną nowych zasobów produkcyjnych. Wiąże się ono nierozerwalnie z systemem zarządzania gospodarką, którego metody są podporządkowane przyjętej koncepcji planowania.

Społeczno-ekonomiczne i naukowo-techniczne uzasadnienie planowania byłoby niemożliwe bez traktowania samego procesu planowania i jego metod, jako narzędzi kierowania gospodarką, a znajdujących się w trakcie stałego rozwoju. Oznacza to, iż planowe kierowanie gospodarką narodową jest kategorią historyczną, rozwijającą się w czasie i przestrzeni. Metody planowania i kierowania gospodarką narodową nie mogą być traktowane jako niezmienne. Rozwijają się one, zmieniają i doskonalą odpowiednio do potrzeb rozwoju sił wytwórczych oraz przyjętych założeń ustrojowych. Stopień i zakres zmian oraz doskonalenie planowania zależą od zachodzących procesów w gospodarce narodowej.

Sterownie jest czynnością kierowniczą, która za pomocą odpowiednich norm: pobudza producentów do uzyskiwania pożądanej efektywności działania i informuje w jaki sposób efektywność tę można osiągnąć, a konsumentów pobudza do oszczędzania i do takiego wydatkowania dochodów, które zapewnia rodzajową strukturę spożycia; oraz dzieli dochody kreowane podczas produkcji. Do norm sterujących zlicza się:

(a) normy oceniające produkty (ceny) i zasoby produkcyjne (stawki płacy, kursy walutowe, stopy procentowe),

(b) normy podziału dochodów (stawki amortyzacyjne i podatkowe),

(c) normy ochrony ludzi (stawki stypendiów, zasiłków i emerytur) oraz wyrobów i rzeczy (taryfy celne),

(d) normy prawne.

Zasilanie jest czynnością kierownicza, która ustala sposoby gromadzenia funduszów i zasady przydzielania ich jednostkom budżetowym i inwestorom pozostającym na rozrachunku gospodarczym, aby odpowiednio mogli pokryć koszty produkcji nieodpłatnej, dokonać rozdziału dochodów transferowych zgodnie z zasadą ochrony ludzi oraz pokryć nakłady inwestycyjne brutto łącznie z przyrostem zapasów. Można wyodrębnić trzy główne funkcje zasilania, tj.: rozdzielczą - służącą realizacji podziału dochodu narodowego; kontrolną - umożliwiającą ocenę procesów produkcji i cyrkulacji; interwencyjną - traktowaną jako narzędzie interwencji organów państwa w zakres kształtowania się stosunków społecznych i gospodarczych.

Zasilanie posługuje się pieniądzem oraz jego substytutami. Istnieją cztery kanały zasilania, tj.:

- fundusze własne - finanse przedsiębiorstw i innych organizacji typu gospodarczego oraz ludności;

- budżetowy - finanse państwa i in. związków publiczno- prawnych, jak przykładowo samorząd terytorialny;

- ubezpieczeniowy - finanse instytucji ubezpieczeniowych;

- bankowy - finanse instytucji pieniężno-kredytowych.

Podobnie jak planowanie, zasilanie posługuje się ograniczeniami, tj. limitowaniem działalności gospodarczej.

Wzrost ekonomicznej roli państwa, za którym poszły zmiany w jego polityce gospodarczej, pociągnął za sobą zasadnicze zmiany w teorii i praktyce finansów publicznych. Przy podporządkowaniu ich interwencjonistycznej polityce państwa odrzucone zostały zasady: zrównoważonego budżetu - w jej miejsce zastosowano tzw. "deficytowe finansowanie"; neutralności finansów na rzecz protekcjonizmu podatkowego - stosując pośrednie i bezpośrednie subwencjowanie rożnych gałęzi gospodarki i przedsiębiorstw. Łączy się z tym podporządkowanie polityki monetarnej i kredytowej administracji państwowej.

Zadanie oddziaływania na kształtowanie się koniunktury gospodarczej nadało szczególnego znaczenia operacjom skarbowym współczesnego państwa. Skarb jako instytucja finansowa jest powołany do zarządzania majątkiem państwowym i do wykonywania funkcji bankiera państwa, w szczególności dla zapewnienia możliwości bieżącego finansowania wydatków przy opóźnieniach w dopływie dochodów. Środkiem osiągnięcia tego celu są operacje kredytowe: zaciąganie pożyczek krótkoterminowych w banku emisyjnym, emisja bonów skarbowych oraz innych państwowych papierów wartościowych.

Organizowanie jest czwarta czynnością kierownicza, która ustala strukturę podmiotów produkcji, tj. liczbę szczebli kierowniczych, liczbę kierowników oraz ich kompetencje w dziedzinie planowania, sterowania i zasilania. Spełnia ono zawsze funkcje służebną, stwarzając tylko możliwości i warunki doboru odpowiednich środków oraz sposobów realizacji określonej polityki społeczno-gospodarczej. W tym rozumieniu zależy zawsze od stosunków wytwórczych i zmienia się wraz z nimi.

Przykładowo, przez strukturę organizacyjna przemysłu rozumie się układ podmiotów gospodarczych i wzajemne powiązanie miedzy nimi. Układ ten stwarza warunki sprawnego funkcjonowania i rozwoju przemysłu w taki sposób, aby wszystkie elementy tej zorganizowanej całości, tj. wszystkie jednostki organizacyjne rożnych instytucji i rodzajów współprzyczyniły się do powodzenia całości.

We współczesnej gospodarce światowej wyróżnia się dwa zasadnicze systemy kierowania gospodarką kraju, a mianowicie planowy i rynkowy, które oparte są na odmiennych zasadach społeczno-ustrojowych. Różnią się one miedzy sobą polityką gospodarczą, czyli sposobem kierowania jednostkami produkcyjnymi, które sprzedają wytwarzane dobra i usługi.

W modelu gospodarki rynkowej rząd nie planuje produkcji i inwestycji produkcyjnych w sposób nakazowy, tzn. nie wydaje kierownikom przedsiębiorstw nakazów dotyczących eksploatacji zasobów produkcyjnych, czy ich powiększania, jak i nie ingeruje w sprawy organizacji poszczególnych podmiotów gospodarczych oraz nie reguluje (nie steruje) płac i cen. Szeroko wykorzystuje natomiast sterowanie za pośrednictwem pozostałych norm oceniających (stopa procentowa i kurs pieniężny) oraz wszystkich norm podziału i ochrony, a także zasilanie (finansowanie).

W modelu gospodarki planowej rząd danego kraju stosuje system nakazowo-rozdzielczy we wszystkich czterech dziedzinach kierowania gospodarczego. Rynek natomiast posiada w niej znaczenie marginalne i reguluje najwyżej procesy gospodarcze związane z wytwarzaniem i podziałem dóbr konsumpcyjnych.

5. Efektywność polityki społeczno-gospodarczej warunkuje optymalne wykorzystanie wewnętrznych i zewnętrznych czynników rozwoju danego kraju. Z tych też względów polityka ekonomiczna stoi wobec konieczności stosowania zindywidualizowanych rozwiązań lub programów działań w zależności od obfitości i struktury będących do dyspozycji czynników rozwoju, wykorzystując w pierwszej kolejności czynniki występujące w nadmiarze, na których opiera wzrost gospodarczy. Ogólnie jednak głównym założeniem polityki społeczno-gospodarczej staje się wieloaspektowe wykorzystanie elementów wzrostu, optymalne ich powiązanie w konkretnych warunkach danego kraju i w danej fazie jego rozwoju.

Czynniki wewnętrzne wyrażają się w ilościowej i jakościowej zasobności kraju w ludność, dobra naturalne i kapitałowe oraz w stosowanym systemie kierowania gospodarką. Wielkość wymienionych zasobów wyznacza rozmiary rynku oraz skalę produkcji, co wraz z postępem technicznym decyduje w długich okresach czasu o tempie rozwoju społeczno-gospodarczego i konkurencyjności gospodarki. Konkurencyjność gospodarki, wyrażająca się w jej jakości, można sprowadzić do trzech zdolności każdego kraju, tj.: akumulacyjnej, inwestycyjnej i kierowniczej.

Pierwsza z nich, tj. zdolność akumulacyjna, decyduje o szybkości gromadzenia majątku narodowego, w tym także majątku produkcyjnego, co przy uwzględnieniu liczby ludności wyznacza zamożność kraju i wyposażenie pracy produkcyjnej (techniczne uzbrojenie pracy), ściśle powiązane z jej wydajnością.

Druga, tj. zdolność do inwestycji, decyduje o tempie powiększania majątku i produkcji liczonych na jednego mieszkańca.

Trzecia z nich natomiast, tj. zdolność do pracy kierowniczej, wyraża się w umiejętności postępowania zarówno kierujących, jak i kierowanych, a przejawia się m.in. w wykorzystaniu zdarzeń sprzyjających przedsiębiorczości, a unikaniu nieprzychylnych, niezależnie od źródła ich pochodzenia.

Skoordynowanie wyżej wymienionych trzech czynników efektywności polityki gospodarczej decyduje o tempie rozwoju społeczno-ekonomicznego, opartego na krajowych możliwościach produkcyjnych.

Korzyści zewnętrzne zależą od stosunków polityczno-gospodarczych danego kraju z państwami sąsiadującymi, dostępu do morza oraz odległości od tych państw, z którymi można utrzymywać wzajemnie korzystną wymianę. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne z sąsiadami wynikają m.in. z decyzji podejmowanych na szczeblu przedsiębiorstw, centralnych organów państwowych oraz wyspecjalizowanych organizacji ponadkrajowych.

Najważniejsze z nich są decyzje rządowe, wyrażające politykę gospodarczą państwa, której podporządkowane są krajowe podmioty gospodarcze. Decyzje ponadkrajowe odgrywają wyłącznie role informującą.

Polityka gospodarcza kraju w dziedzinie wymiany międzynarodowej odnosi się zazwyczaj do określania:

(a) norm oceniających produkty (taryfy celne i przewozowe, przepisy sanitarne, limity i kontyngenty itp.),

(b) norm oceniających pieniądz zagraniczny (kurs walut i dewiz) oraz krajowy (stopa procentowa),

(c) norm prawnych regulujących ruch kapitału.

Środki stosowane przez państwo w polityce gospodarczej w celu oddziaływania na stosunki ekonomiczne z zagranicą można ogólnie podzielić na bezpośrednie i pośrednie.

Środki bezpośrednie są stosowane wprost w sferze obrotów (np. towarowych i kapitałowych) z zagranica i ich działanie przynosi skutki natychmiastowe. Zaliczyć do nich możemy wszystkie środki polityki handlowej (cła i polityka celna, opłaty wyrównawcze wewnętrzne i in. bariery poza taryfowe, ograniczenia dewizowe, subwencje eksportowe itp.).

Środki pośrednie polityki ekonomicznej państwa to takie działania, które nie odnoszą się bezpośrednio do sfery obrotów z zagranica, lecz dotyczą innych dziedzin gospodarki i poprzez wpływ na nie odziaływują na stosunki z zagranica. Skutek oddziaływania tych środków na sferę współpracy ekonomicznej z zagranica nie jest widoczny od razu, lecz dopiero po pewnym czasie. Do środków pośrednich zaliczyć możemy wszystkie pozostałe, (poza handlowymi), oddziaływania państwa na stosunki ekonomiczne z zagranica, jak np. na politykę kursu walutowego i niektóre inne środki wewnętrznego interwencjonizmu państwowego m.in. zmiany w wydatkach budżetowych, zmiany stopy procentowej, czy podatkowej itp.

Przedstawione rozważania dotyczące udziału polityki gospodarczej w kształtowaniu procesów rozwoju społeczno-ekonomicznego, a także jej pojęć, zadań i celów, ukazują doniosłe znaczenie pełnionych przez nią funkcji.

.....>>>>>>

Politykę społeczno-ekonomiczna należy rozpatrywać zawsze na tle ogólnych warunków polityczno-ustrojowych, występujących w danym kraju. Generalnym zadaniem polityki gospodarczej, niezależnie od przesłanek ustrojowych, staje się przede wszystkim wszechstronne wykorzystanie tych wszystkich czynników, które składają się na wysokie tempo rozwoju i jego nowoczesne przekształcenia strukturalne. Efektywność metod i środków polityki gospodarczej zależy natomiast od przyjętych rozwiązań systemowych. Poszczególne kraje dysponują w rożnych rozmiarach i o rożnym składzie elementami (czynnikami) wzrostu gospodarczego i rozwoju społeczno-ekonomicznego. Wychodząc z tych uwarunkowań racjonalna polityka gospodarcza zmierza do zapewnienia optymalnej stopy rozwoju oraz jego pożądanych kierunków i właściwej struktury, stosując przy tym w praktyce najbardziej racjonalne wykorzystanie będących do dyspozycji czynników wzrostu o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Z każdą następną fazą wzrostu należy podejmować odpowiednią modernizacje dotychczasowej polityki społeczno-ekonomicznej. Jej elastyczność staje się istotnym warunkiem przechodzenia do wyższego stadium rozwoju.

Sterowanie procesami wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego wymaga znacznie głębszego poznania ich istoty i źródeł przyspieszenia ich dynamiki, jak też znacznego podniesienia stopnia umiejętności skutecznego oddziaływania na charakter i kierunki rozwoju.

K. J.Blahut, Elementy gospodarki Niemiec, Wrocław 1992, s. 3.

Por. D.Berg-Schlosser, T.Stammen, Einf*hrung in die Politikwissenschaft, M*nchen 1992; R.Bugaj, Społeczne uwarunkowania realizacji polityki gospodarczej, "Studia Ekonomiczne", Warszawa 1984, nr 6; Ekonomiczne strategie krajów wysoko rozwiniętych, redakcja naukowa M.Belka, Wrocław 1992; J.Kowalczyk, Rola funkcji opiekuńczych w kształtowaniu wzorów konsumpcji "Studia Ekonomiczne" 1986, nr 14; S.Kurowski, Polityka gospodarcza PRL, Warszawa 1990; K.Markowski, Rola państwa w gospodarce kapitalistycznej, Warszawa 1989; Polityka ekonomiczna. Problemy i analizy, pod redakcja B.Prandeckiej, Wrocław 1992; B. Prandecka, Cele gospodarowania a rozwój społeczny, "Ekonomista" 1985, nr 4-5; J.Stacewicz, Ekonomia na rozdrożu, Wrocław 1991.

Terminy: polityka gospodarcza i polityka ekonomiczna należy traktować według O.Lange jako synonimy określania tego samego zjawiska.

3. K.Secomski, Pojęcie i cele polityki gospodarczej, [w:] Z teorii i praktyki polityki gospodarczej, Warszawa 1972, s. 24.

Por. K.Secomski, op. cit., s. 7 i n. oraz tenże Polityka społeczno-ekonomiczna. Zarys teorii, Warszawa 1978, s. 31 i n.

5. O.Lange, Ekonomia polityczna, t. 1, Warszawa 1967, s. 190.

Por. op. cit., s. 189-193.

Por. L.Koćwin, J.Wareńczuk, Dylematy prymatu polityki nad ekonomika w teorii marksizmu a praktyka życia politycznego, [w:] Funkcjonowanie mechanizmów politycznych w socjalizmie - teoria i praktyka, pod redakcja M.Surmaczyńskiego, Wrocław 1988, s. 1 i n.

J.Beksiak, Społeczeństwo gospodarujące, Warszawa 1972, s. 94.

Por. K.Secomski, Polityka społeczno-ekonomiczna, op.cit., s. 198.

Por. J.Zieleniewski, Organizacja i działanie na tle niektórych innych pojęć ogólnych, [w:] Wybrane zagadnienia prakseologiczne, Warszawa 1962, s. 17.

---