PRAWO SPADKOWE
PRAWO SPADKOWE ( IUS HEREDITARIUM, IUS SUCCESIONIS ) to dział prawa cywilnego, który reguluje skutki prawne związane ze śmiercią osoby fizycznej ( podmiotu prawa cywilnego ).
Rzymskie prawo spadkowe stanowi w swym zarodku odmianę prawa rodzinnego. Skutki prawne, jakie powstały w wyniku śmierci ojca rodziny, przejawiają się w większości wypadków w spadkobraniu w obrębie wspólnoty rodzinnej, które to spadkobranie przenosi przewodnictwo tej wspólnoty na nowych jego wolnych uczestników jako dziedziców własnego domostwa.
DZIEDZICZENIE ( SUCCESSIO, SUKCESJA ) to następstwo ogólne ( successio universalis ). Następuje przez nie wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawnomajątkowych po zmarłym.
Następstwo to odbywa się jednym aktem ze strony dziedzica, aktem nabycia spadku zwykle w formie, iż dziedzic oświadcza, że spadek przyjmuje ( adire hereditatem ). Przez nabycie spadku dziedzic staje się ipso iure właścicielem ruchomości i nieruchomości spadkodawcy, tudzież wierzycielem jego wierzytelności i dłużnikiem jego długów.
SPADEK ( HEREDITAS, BONA ) to ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, jednakże ze spadku są wyłączone prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego ( np. służebności osobiste przysługujące zmarłemu czy uczestnictwo w spółce ). oraz prawa, które przechodzą na określony osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. W prawie rzymskim należał on do rzeczy niematerialnych.
a) za zobowiązania wynikające z actiones vindicatum spirantes, tudzież ze skarg penalnych, dziedzic nie odpowiada karnie za spadkodawcę, w myśl zasady:
HERES IN POENAM NON SUCCEDIT
b) zobowiązania wynikłe z deliktu przechodzą na dziedzica przed litis contestatio do wysokości jego wynagrodzenia, na spadkobierców wierzyciela w całości,
c) po litis contestatio wspomniane skargi przechodzą w całości na dziedzica tak wierzyciela jak i dłużnika,
DZIEDZIC ( HERES ) to osoba, która wchodzi w te stosunki,
SPADKODAWCA ( DEFUNCTUS ) to osoba zmarła.
TESTATOR to osoba zmarła, która sporządziła testament.
Do dziedziczenia wymaga prawo rzymskie:
1) śmierci pewnej osoby fizycznej, posiadającej zdolność majątkową,
2) zdolności majątkowej po stronie zmarłego, dziedziczenie po dzieciach jest dopuszczalne tylko wówczas, jeśli miały one peculium castrense/quaasi castrense,
3) POWOŁANIE DO SPADKU ( DELATIO HEREDITAS ) to możność nabycia spadku, osoba bowiem powołana do spadku staje się dziedzicem dopiero przez objęcie spadku, bądź też z chwilą śmierci spadkodawcy.
Przy dziedziczeniu odróżnić należy:
1) chwilę powołania do spadku ( delatio ),
2) chwilę nabycia spadku ( acquisitio hereditatis ),
Dziedzic mógł być powołany do spadku:
1) na podstawie woli samego spadkodawcy czyli w drodze testamentu ( secundum tabulas ) sporządzonego przez spadkodawcę ( DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE ),
2) na podstawie przepisu prawa, co mogło nastąpić bądź:
a) w razie braku objawienia woli spadkodawcy, gdy nie pozostawił on ważnego testamentu, zachodziło wówczas powołanie do spadku bez testamentu ( AB INTESTATIO ) z ustawy ( DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE ),
b) wbrew woli spadkodawcy, gdy mimo istnienia ważnego testamentu następowało dziedziczenie ustawowe ( DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE- CONTRA TABULAS )
Nabycie spadku następowało:
1) dla dziedziców, pozostających pod władzą spadkodawcy, na podstawie powołania z chwilą zgonu spadkodawcy z mocy samego prawa. Z uwagi, iż owi dziedzice, znajdujący się pod władzą spadkodawcy, nabywali spadek nawet wbrew swej woli, zwali się DZIEDZICAMI KONIECZNYMI ( heredes sui et neccessarii ),
2) dla wszystkich innych dziedziców na podstawie ich oświadczenia woli objęcia spadku w drodze actio hereditatis, nie zaś na podstawie samego powołania do spadku ( hereditas extranei sive voluntarii ).
Skutki nabycia spadku:
1) spadek zlewa się z majątkiem dziedzica w nową całość majątkową, dziedzic odpowiada więc własnym majątkiem za długi spadkowe, natomiast istniejące między dziedzicem a spadkodawcą stosunki majątkowe ulegają zgaśnięciu w drodze confusio,
2) spadek może przechodzić w drodze następstwa ogólnego na kilka osób występujących jako współdziedzice ( COHEREDES )
Z przeprowadzenia sukcesji uniwersalnej wypływają dwie zasady:
1) nikt nie może rozporządzać majątkiem częściowo w drodze testamentu ( dziedziczenie musi polegać na jednej właściwej podstawie powołania, gdyż obejmuje ono spadek jako całość ). Spadkodawca nie może rozporządzać częścią swego majątku testamentem, a resztę pozostawić dziedzicom ustawowym
-skoro pozostawiono dziedzicom testamentowym część spadku, a resztą nie rozporządzono, wówczas owa reszta przypadał dziedzicom testamentowym stosownie do wysokości ich udziałów,
- skoro jeden z współdziedziców spadku nie przyjmuje, część opróżniona przyrasta innym współdziedzicom
NEMO PRO PARTE TESTATUS, PRO PARTE INTESTATUS DECEDERE POTEST- Nikt nie może umrzeć częściowo z testamentem i częściowo bez testamentu.
2) kto raz został dziedzicem jest nim zawsze. Nabycie spadku nie może nastąpić pod pewnym warunkiem rozwiązującym lub terminem
SEMEL HERES, SEMPEL HERES.
Dziedziczenie wg prawa cywilnego ( hereditas, dziedzic- heres )-
a) hereditas ograniczała ustawowe prawo spadkobrania tylko do krewnych agnacyjnych,
b) przyjęcie hereditas było aktem prywatnym i objęcie jej nie było ograniczone terminem,
c) przy dziedziczeniu ustawowym, beztestamentowym ( hereditas ab intestao ) miała pełne zastosowanie zasada: in legitimis hereditatibus successsio non est- skoro raz powołano do spadku dziedziców ustawowych, a ci spadku nie objęli, nie deferowano go dalej, lecz stawał się on spadkiem wakującym ( bonum vacans ),
d) dla ochrony dziedzica prawa cywilnego służyło powództwo hereditatis petitio, na niego przechodziły też wierzytelności i długi spadkowe z chwilą nabycia spadku,
Dziedziczenie wg prawa pretorskiego ( bonorum possessio, dziedzic- bonorum possessor ). Wyróżniamy trzy rodzaje:
a) bonorum possessio contra tabulas- pretotskie prawo dziedziczenia koniecznego, udzielan przez edyktu, wbrew postanowieniom testamentu, tym bliskim krewnym spadkodawcy, którzy nie zostali w testamencie ani ustanowieni dziedzicami ani też wydziedziczeni
b) bonorum possessio secundum tabulas- pretorskie dziedziczenie na podsatwie testamentu, udzielane dziedzicowi ustanowienemu w testamencie, jeżeli żaden z dziedziców powołanych contra tabulas nie może lub nie chce przyjąć spadku,
c) bonorum possessio ab intestato- pretorskie dziedziczenie beztestamentowe zachodzące wówczas, gdy nie było testamentu uznanego ani przez prawo cywilne ani też przez prawo pretorskie
W zależności od skuteczności bonorum possessio wyróżniamy:
a) bonorum possessio cum re- gdy dziedzic prawa pretoskiego w rzeczywistości otrzymał spadek, tzn. jeśli uprawnienie do spadku bonorum possessora było silniejsze niż uprawnienie do spadku dziedzica prawa cywilnego,
b) bonorum possessio sine re- gdy bonorum possessor musiał wydać spadek dziedzicowi prawa cywilnego
Dziedziczenie testamentowe
TESTAMENT to jednostronne, odwołalne w przepisanej formie rozporządzenie ostatniej woli ustanawiające dziedzica.
AMBULATORIA ENIM EST VOLUNTAS DEFUNCTI USQUE AD VITAE SUPREMUM EXITUM- Wola spadkodawcy do samej jego śmierci powinna zostać nieskrępowana.
Istotą treści testamentu jest ustanowienie dziedzica. Odnośnie jego ustanowienia obowiązywały przepisy formalne, które z biegiem czasu zatraciły swą skuteczność:
a) ustanowienie dziedzica musiało nastąpić do czasów Konstantyna w uroczystych słowach w formie stanowczej w języku łacińskim ( heres esto ),
b) ustanowienie dziedzica musiało być umieszczone na początku testamentu, w przeciwnym wypadku były nieważne wszystkie rozporządzenia poprzedzające ustanowienie dziedzica,
c) ustanowienie dziedzica musiało być tego rodzaju, by wyraźnie wynikało z oświadczenia woli testatora, kto ma być jego dziedzicem.
d) ustanowienie dziedzica winno być wpływem woli testatora, nieważne było ustanowienie dziedzica, które nastąpiło z powodu błędu testatora, błąd co pobudki nie obalał jednak testamentu
e) ustanowienie dziedzica nie mogło się odnosić do osoby nieoznaczonej- persona incerta, ani też nie mogła zależeć od dowolnego postanowienia drugiej osoby,
FAVOR TESTAMENTI- przy tłumaczeniu należy zwracać uwagę nie na dosłowne znaczenie użytych wyrazów, lecz na rzeczywistą wolę testatora,
KODYCYL ( CODICILLI LIBRI ) to każde rozporządzenie ostatniej woli, nie ustanawiające dziedzica.
TESTAMENTI FACTIO ACTIVA- Zdolność testatora do sporządzenia testamentu
a) miał ją tylko obywatel rzymski sui iuris lub Latyn, jeżeli nie stracił jej z jakiegoś powodu,
b) musiał mieć ją testator w chwili sporządzenia testamentu
TESTAMENTI FACTIO PASSIVA- zdolność dziedzica ustanowionego w testamencie do dziedziczenia
a) posiadał każdy wyraźnie oznaczony obywatel rzymski bądź własnowolny ( sui iuris ) bądź pozostający pod władzą ojcowską ( in patria potestate )
Formy testamentu:
1) wg prawa cywilnego
a) Testamentym comitiis calatis- w okresie pokoju wobec zgromadzenia ludowego, odbywającego się dwa razy do roku pod przewodnictwem kapłana,
b) Testamentum in procinctu- przysługujące żołnierzom w czasie wojny, ustnie przez oświadczenie ostatniej woli danego żołnierza przed zebraniem wojska rzymskiego,
c) Testamentum per aes et libram- Testator za życia przenosił własność swego majątku za pomocą mancypacji w obecności 5 świadków i libripensa na osobą familiae emptora, w skutecz czego uważano, że ten ostatni wstępował w zastępstwie dziedzica. Familiae emptor miał obowiązek rozporządzić majątkiem testatora po jego śmierci w sposób przez niego wskazany, stąd wiązał go zapis dokonany na rzecz osób wymienionych przez testatora, które ten ostatni chciał zaopatrzyć jako swoich dziedziców.
2) wg prawa pretorskiego
- w drodze jednostkowego oświadczenia ostatniej woli w dokumencie okazanym 7 świadkom i przez nich opieczętowanym ( tabulae septem signis signatae ). Testament pretorski był zawsze pisemny. Początkowo, jeśli na okaziciela testamentu istniał dziedzic prawa cywilnego, powołany do dziedziczenia ustawowego ten ostatni miał pierwszeństwo ( bonorum possessio sine re ). Dopiero od czasu Antonina Piusa przyznano bonorum possessorowi zarzut podstępu ( exceptio doli ) przeciw hereditas petitio ze strony dziedzica cywilnego i wówczas była to bonorum possessio cum re,
3) w prawie poklasycznym i justyniańskim
a) prywatny- ustnie lub pisemnie wobec 7 świadków, musieli oni być testes:
- idonei- posiadającymi ku temu kwalifikacje pod względem prawnym ( obywatel rzymski, Latyn płci męskiej, dojrzały, posiadający testamenti factio oraz zdolność do rozporządzania swym majątkiem, nie mógł być głuchy, niemy, krewny testatora ),
- rogati- wyrażnie powołani do testamentu a nie przypadkowo obecni,
- voluntarii- występujący w tym charakterze zupełnie dobrowolnie, a więc współdziałający z własnej woli
Do testamentów prywatnych należały:
- testamentum tripertium- jego forma łączyła w sobie zasady prawa cywilnego, pretorskiego i rozporządzeń cesarskich, stworzona przez cesarza Teodozjusza II w 439 r. polegała na tym, że testator okazywał świadkom napisane rozporządzenie ostatniej woli, po czym dokument podpisywał sam oraz 7 świadków ( subscriptio ),
b) holograficzny- wprowadzony przez Walentyniana III w 446- testator własnoręcznie spisał treść testamentu
c) testamenty nadzwyczajne uprzywilejowane:
- testamentum pestis tempore conditum- sporządzony w czasie trwającej epidemii, nie musiał być podpisywany przy równoczesnej obecności 7 świadków,
- testamentum parentis inter liberos- ascendent ustanawiał dziedzicami jedynie swoich descendentów, wystarczyło to wówczas do ustnego sporządzenia testamentu oświadczenie testatora tylko wobec dwóch świadków, do pisemnego potrzeba było jedynie dokumentu napisanego i datowanego własnoręcznie przez testatora,
- testamentum ruri conditum- testament sporządzony na wsi, przy obecności 5 świadków, którzy go podpisywali,
- testamentum militis- każde nieformalne, ustne czy pisemne oświadczenie ostatniej woli żołnierza, posiadało skuteczność prawną ( wg Trajana ), wg Justyniana- tylko na wyprawie wojennej- in expeditione,
d) testamenty nadzwyczajne kwalifikowane:
- testament niewidomego ( musiał być podpisany przez miejscowego urzędnika, tabulariusza oraz przez 7 świadków, gdy nie było tabulariusza- 8 świadków,
- testament głuchoniemego- napisany w całej treści przez samego testatora,
e) publiczny:
- testamentum principi oblatum- testator oddawał cesarzowi spisane w dokumencie rozporządzenie ostatniej woli,
- testamentum apud acta conditum- oświadczenie ostaniej woli podane do protokołu wobec władz sądowych lub miejskich,
HEREDITAS oznacza w źródłach nie tylko spadek, ale także przejście spadku na dziedzica, czyli dziedziczenie- wg prawa cywilnego. Zasady dziedziczenia wg ius civile zostały uregulowane w Ustawie XII tablic. Hereditas otwierał się z mocy samego prawa.
HEREDITAS NIHIL ALIUD EST, QUAM SUCCESSIO IN UNIVERSUM IUS QUOD DEFUNCTUS HABUERIT- spadek jest niczym innym, jak wejściem w ogół praw i obowiązków zmarłego.
BONORUM POSSESSIO to spadek i dziedziczenie wg ius praetorium. O jego possessio trzeba było zawsze ubiegać się o pretora. Pierwotnie było to przyznane przez pretora posiadanie spadku na czas sporu. Dopuszczony w ten sposób do spadku nazywał się BONORUM POSSESSOR, w świetle ius civile nie był on dziedzicem. Udzielana była dla:
- wspomagania prawa cywilnego- pretor wydawał dekret, na mocy którego posiadanie otrzymywał prawdopodobny dziedzic cywilny,
- uzupełniania prawa cywilnego- ponieważ Ustawa XII tablic bardzo zawężyła krąg dziedziców, pretor udzielał bonorum possessio zgłaszającym się dziedzicom prawa cywilnego, którzy z przyczyn formalnych stracili swe prawa, a także takim pretendentom spoza kręgu dziedziców cywilnych, którzy zasługiwali na uwzględnienie. Generalnie chodziło o to, aby "Nikt nie zmarł bez sukcesora".
- poprawienia prawa cywilnego- z powodu archaicznych przepisów pretor udzielał bonorum possessio z pominięciem formalnych uprawnień dziedziców prawa cywilnego, np. dopuszczał do dziedziczenia dzieci emancypowane przed agnatami dalszych stopni.
Rodzaje bonorum possessio:
a) bonorum possessio cum re -zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze,
b) bonorum possessio sine re- zapewniała władanie spadkiem tylko prowizorycznie,
Rodzaje dziedziczenia ( w zależności od powołania do spadku- DELATIO HEREDITATIS/ VOCATIO AD HEREDITATEM ):
1) EX TESTAMENTO- na podstawie testamentu, miało ono pierwszeństwo przed beztestamentowym, nawet jeżeli testator rozdysponował nie całym majątkiem, ale jego częścią, to części nierozdysponowane przypadały dziedzicom testamentowym
NEMO PRO PARTE TESTATUS, PRO PARTE INTESTATUS DECEDEE POTEST- Obydwa rodzaje sukcesji wykluczają się wzajemnie,
TESTAMENT to czynność prawna jednostronna, mortis causa, bez udziału i wiedzy osób zainteresowanych, akt ostatniej woli ( ULTIMA VOLUNTAS )- był odwołalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci. Treść testamenty musiała zawierać ustanowienie dziedzica.
Rodzaje testamentu:
a) wg ius civile
- testamentum calatis: tylko publicznie i w szczególnych okolicznościach, w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym, który zbierało się w tym celu zaledwie dwa razy do roku,
- testamentum in procinctu: lub w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałem
- testamentum pera aes et libram ( testament mancypacyjny )- mógł być odwołany w każdej chwili, wobec 5 świadków i obsługującego wagę ( libripens ) sporządzający testament, czyli testator mancypował swój majątek zaufanej osobie ( familiae emptor ) dając jej zarazem ustne polecenie, komu ma wydać ten majątek po śmierci. Z czasem rola familiae emptora stała się tylko symboliczna, a prawdziwego znaczenia nabrała wola testatora, z reguły wyrażona na piśmie, na tabliczkach woskowych, które testator wręczał powiernikowi przy zachowaniu tradycyjnych formalności mancypacji- stąd dziedziczenie wg tabliczek ( secundum tabulas ),
b) wg prawa pretorskiego
- w I w .p.n.e. pretor ogłosił w edykcie, że udzieli bonorum possessio secundium tabulas każdemu, kto przedłoży testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej 7 świadków, miało zrazu skuteczność sine re, dopiero reskrypt cesarza Antonina Piusa zapewnił dziedzicowi z testamentu prawa pretorskiego bezwzględną ochronę ( cum re ) za pomocą exceptio doli przeciw powództwu dziedzica cywilnego,
c) wg prawa poklasycznego i justyniańskiego
- testamentum apud acta conditum- ogłaszany do akt sądowych lub gminnych,
- testamentum princpi oblatum- złożony u cesarza
- testamentym triperitium- z konstytucji Teodozjusza II i Walentyna III- złożony z trzech elementów:
- z dawnego ius civile: wymóg jednoczesnej obecności uczestników,
- z dawnego prawa pretorskiego- liczbę 7 świadków i obowiązek opieczętowania,
- z prawa cesarskiego- podpisy testatora i świadków,
- testament holograficzny ( per holographum scripturam )- własnoręcznie napisany i podpisany przez testatora bez potrzeby świadków,
d) testamenty szczególne:
- testamnetum militis- testament żołnierza- w jakiejkolwiek formie ( wg Trajana ),
- testament w czasie zarazy,
- testament sporządzony przez niewidomego lub niepiśmiennego ( wymóg dodatkowego świadka ),
Treść testamentu:
a) ustanowienie dziedzica ( heredis institutio )- np. Titus heres esto- jednego lub więcej następców o charakterze ogólnym- np. operowano uncjami jako ułamkami spadku ( 1 uncja= 1/12 spadku ),
b) ustanowienie dziedzica z terminem ( dies ) lub warunkiem ( conditio )-
- dziedzica można było powołać tylko na stałe ( SEMEL HERES SEMPEL HERES ), nie można było ograniczyć dziedzica terminem początkowym albo końcowym
- dopuszczalne było powołanie dziedzica z warunkiem, jeżeli warunek był potestatywny i negatywny ( zależny od samego dziedzica i polegający na powstrzymaniu się od działania ( "niech Titus będzie dziedzicem, jeśli nigdy nie wyzwoli swego niewolnika Stichusa" ),
- warunkowo powołany dziedzic mógł objąć spadek od razu, ale musiał złożyć stypulacyjne zobowiązanie, że spadek zwróci, jeżeli warunku nie dotrzyma ( cautio Muciana ),
c) podstawienie ( substitutio )- w obawie, że dziedzic ustanowiony nie będzie mógł lub nie zechce objąć spadku, powoływano ewentualnie na jego miejsce dziedzica podstawionego ( HERES SUBSTITUTIS )- był to też rodzaj warunkowego powołania do spadku:
- podstawienie pospolite ( substitutio vulgaris ): testator ustanawiał substytuta dla siebie: "Titus niech będzie dziedzicem. Jeżeli Titus nie będzie dziedzicem, niech będzie dziedzicem Maevius".
- podstawienie pupilarne ( substitutio pupilaris )- ojciec, powołując do dziedziczenie po sobie niedojrzałe dziecko, mógł w tym samym testamencie zadecydować, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris, ale przed dojściem do dojrzałości. Po dojściu pupila do dojrzałości substytucja traciła znaczenie, gdyż wtedy już sam pupil mógł sporządzić testament,
- podstawienie jak gdyby pupilarne ( substitutio quasi pupillaris )- ascendenci mogli ustanawiać spadkobierców w testamencie dla swych descendentów chorych umysłowo,
d) wydziedziczenie ( exheredatio ),
e) dalsza treść testamentu:
- cząstkowe przysporzenia majątkowe ( zapisy ),
- wyzwolenia niewolników,
- powołanie opiekunów dla niedojrzałych i kobiet,
- rozmaite polecenia ( modus ) skierowane do dziedziców lub do zapisobierców,
Warunki skuteczności testamentu:
a) TESTAMENTI FACTIO ACTIVA- zdolność do sporządzania testamentu- posiadał ją obywatel rzymski sui iursi, nie ograniczony w zdolności do czynności prawnych, z biegiem czasu rozszerzono ją na Latynów i peregrynów mających commercium z Rzymianami, na osoby podległe władzy ojcowskiej- w zakresie peculium ( quasi castrense ), kobiety, niewolników państwowych,
b) TESTAMENTI FACTIO PASSIVA- zdolność do dziedziczenia z testamentu, pokrywała się ze zdolnością prawną, obejmowała także:
- niewolnika ( jeżeli był równoznacznie wyzwolony )- swojego lub cudzego ( wówczas majątek przypadał jego właścicielowi ),
- osoba wolna, podległa cudzej władzy familijnej ( spadek przypadał zwierzchnikowi familijnemu, o ile sam miał zdolność do dziedziczenia ),
- instytucje kościelne ( IV w. za Konstantyna W. )
Pozbawienie jej byli:
- peregryni nie mający ius commercium z Rzymianami,
- przejściowo kobiety,
- niektóre związki osób,
c) testament nieważny- sporządzony przez osobę nieuprawnioną, w niewłaściwej formie czy też bez należytego uregulowania sukcesji ogólnej, nie rodził skutków prawnych,
- testament ważny początkowo tracił ex post swe znaczenie, jeśli testator uległ capitis deminutio albo wtedy gdy przez urodzenie pogrobowca ( POSTUMUS ) czy przez adopcję zwiększyła się liczba członków rodziny,
d) testament bezskuteczny ( testamentum destitutum/desertum )- testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył, np. dlatego, że wszyscy powołani spadek odrzucili,,
e) odwołanie testamentu:
- wg ius civile przez akt przeciwny ( sporządzenie nowego testamentu ).
- wg prawa pretorskiego- zniszczenie testamentu przez testatora,
- wg prawa justyniańskiego- odwołanie testamentu bez sporządzenia nowego po 10 latach wobec 3 świadków lub przez oświadczenie złożone do akt publicznych,
KODYCYL ( CODICILLI ) to listy zwyczajne kierowane do spadkobierców testamentowych czy beztestamentowych a także do zapisobierców.
- nie można było tu ustanowić dziedzica ani wydziedziczyć, natomiast można było umieścić wszystkie inne dyspozycje testamentowe w kodycylu potwierdzonym przez testament ( codicilli testamento confimrati )
- natomiast kodycyl nie potwierdzony znał tylko jeden rodzaj zapisów ( fideikomisy ),
KLAUZULA KODYCYLARNA umieszczana w testamentach pozwalała na utrzymanie jego znaczenia- w przypadku braku formalnych czy materialnych- przynajmniej jako kodycylu.
Funkcje testamentu:
a) eliminowanie sukcesji bezterminowej,
b) ułatwiał prowadzenie polityki familijnej zmierzającej do utrzymania majątku w całości, a nawet do łączenia majątków w większe kompleksy,
c) gdy familia upadała i groziło bankructwo można było długi i niesławę przerzucić na dziedzica właśnie wyzwolonego w testamencie spośród własnych niewolników,
d) regulowano przysporzenia szczegółowe, legaty, fideikomisy
FAVOR TESTAMENTI, BENIGNA INTERPRETATIO- przychylna testatorowi interpretacja testamentu
2) AB INTESTATO- dziedziczenie beztestamentowe, dochodziło do skutku tylko po kimś, kto nie pozostawił w ogóle testamentu ( INTESTATUS ) albo też pozostawił wprawdzie, ale nieważny czy bezskuteczny.
Etapy unormowania:
a) agancyjny system Ustawy XII tablic, dopuszczalne były trzy klasy dziedziców:
- sui heredes: osoby wolne, które podlegały bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy i z chwilą jego śmierci stawały się osobami sui iuris:
- żona w małżeństwie cum manu,
- dzieci bez różnicy płci, także adoptowane z wyłączeniem emancypowanych i córek wydanych za mąż cum manu
Byli oni dziedzicami domowymi ( domestici heredes )- ich dziedziczenie było naturalnym przedłużeniem dotychczasowej sytuacji, już bowiem za życia ojca byli uważani "za jak gdyby właścicieli", zdarzało się, że po śmierci zwierzchnika familijnego sui heredes utrzymywali nadal wspólnotę majątkowę.
Podział spadku dokonywał się tu w sposób dwojaki:
- według głów ( in capita )- dzielili się sui heredes tego samego stopnia
- w częściach nierównych "wg szczepów" ( in stirpes )- przy nierówności stopnia, sui dalszego stopnia reprezentowali wtedy łącznie osobę swego poprzednika i otrzymywali jego część do równego podziału między sobą
- proximi agnati- w braku sui, tylko wtedy, jeśli jeszcze trwała więź agnacyjna:
- rodzeństwo spadkodawcy,
- matka z małżeństwa cum manu,
- stryjkowie, bracia stryjeczni
- gentiles ( współrodowcy ):noszący to samo nazwisko,
Ograniczenia:
- prawo do spadku traciły dzieci, jeśli zerwana została więź agnacyjna,
- z kobiet agnatek dziedziczyły tylko matka z małżeństwa cum manu, siostry spadkodawcy,
- powołanie do spadku było jednorazowe ( jeżeli najbliższy z powołanych nie chciał lub nie mógł dziedziczyć, odpadali wszyscy dalsi ),
b) kogancyjno- agancyjny system edyktu pretorskiego ( bonorum possessio ab intestatio ):
- odstąpienie od jednorazowego powołania do spadku najbliżej uprawnionego, w edictum successorium wprowadzono zasadę: bonorum possessio ab intestato ogłaszano subiektywnie dla coraz to dalszych uprawnionych, wg następujących pos sobie klas i stopni pokrewieństwa, zawsze z terminem przyjęcia lub odrzucenia spadku. W edykcie wieczystym Juliana wyróżniono 4 kolejne klasy:
- unde liberi: pretor powoływał do dziedziczenia potomków spadkodawcy, zarówno związanych węzłem agnacji ( sui heredes, uxor in manu ), jak również emancypowanych, dzieci dziedziczyły wg głów, dalsi potomkowie- wg szczepów,
- unde legitimi- jeżeli nikt z klasy poprzedniej nie zgłosił się w terminie, pretor dopuszczał do spadku dziedziców ab intestato wg ius civile, kolejno: sui heredes, proximi agnati, gentiles,
- unde cognati- kognaci dziedziczyli do 6 stopnia, a niektórzy do 7 ( prawnucy rodzeństwa ), bliżsi stopniem wykluczali dalszych, równi- dziedziczyli wg głów,
- unde vir et uxor- małżonkowie
c) kognacyjny system Nowel Justyniana ( Nowele 543, 548 )- nowe uregulowanie oparło się wyłącznie na kognacji i na zasadzie równouprawnienia płci, spadkobiercy dzielili się na 4 klasy, z których każda poprzednia wykluczała następną:
- zstępni podlegli władzy i emancypowani po ojcu czy po matce, żyjący wykluczali swoich zstępnych ( syn własne dzieci ), natomiast w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy i wtedy podział odbywał się wg szczepów,
- wstępni oraz rodzeństwo "rodzone" ( takie, które miało ze spadkodawcą wspólnego ojca i matkę ), dzieci po zmarłych braciach lub siostrach,
- rodzeństwo "przyrodnie" ( jedno z rodziców wspólne ze spadkodawcą ) oraz dzieci po zmarłych braciach czy siostrach przyrodnich,
- krewni boczni ( bliżsi stopniem wykluczali dalszych- równi- dziedziczyli wg głów),
Dziedziczenie małżonków:
- wdowa bez innego zaopatrzenia otrzymała wg Nowel 537, 542 prawo do czwartej części spadku ( kwarta ubogiej wdowy ),
- spadki nie objęte przez nikogo z uprawnionych ( BONA VACANTIA ) przypadały państwu, po duchownym- kościołowi, po żołnierzy- właściwej jednostce wojskowej,
3) CONTRA TABULAS- dziedziczenie przeciwtestamentowe ( konieczne ) polegało na tym, że na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy- wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie.
Ochrona przeciwtestamentowa obejmowała:
- najbliższych członków rodziny agnacyjnej i kognacyjnej ( bez małżonków sine manu )
- uboga wdowa ( za Justyniana ),
Ochrona przed pominięciem:
a) początkowo testator nie mógł pominąć nikogo z kategorii sui, miał ich powołać do spadku lub wydziedziczyć ( SUI HEREDES INSTITUENDI SUNT VEL EXHEREDANDI )
- syna można było wydziedziczyć tylko imiennie, pozostałych ( żona in manu, córki, wnukowie ) także za pomocą bezimiennej formuły ogólnej ( inter ceteros ),
decyzje te musiały objąć także przyszłych członków familii, którzy mogli się pojawić po sporządzeniu testamentu przez urodzenie pogrobowca, adopcję czy conventio in manum,
b) ochrona pretorska
- osobny rodzaj bonorum possessio contra tabulas- rozciągnięcie dotychczasowej ochrony przed pominięciem w testamencie na wszystkich liberi,
- rozszerzenie wymogu imienne wydziedziczenia na wszystkich męskich potomków spadkodawcy,
- Justynian rozciągnął wymóg imiennego wydziedziczenia na wszystkich potomków bez różnicy płci i to zawsze pod rygorem nieważności,
QUERELA INOFFICIOSI TESTAMENTI to specjalny środek procesowy służący do obalenia testamentu ważnego wprawdzie, ale niezgodnego z powinnością, w którym testator wydziedziczał swoich najbliższych. Przyjmowano fikcję, że taki testator musiał działać w stanie zamroczenia umysłowego ( insania ) .Skargę można było wnieść w ciągu 5 lat, zacieśniono jej skuteczność przez dalsze ograniczenia:
- zaczepić testament z widokami na powodzenie mogli przede wszystkim zstępni spadkodawcy, po nich rodzice i na koniec rodzeństwo mające wspólnego ojca ze spadkodawcą i tylko wtedy, gdy testator odsunął je od dziedziczenia na rzecz "osoby bezecnej" ( persona turpis ),
- zaczepić skutecznie testament mógł tylko uprawniony, który nie otrzymał ze spadku w jakikolwiek sposób ( np. w drodze zapisu ) co najmniej minimalnego udziału w spadku- ten minimalny udział ( PARS LEGITIMA )- ZACHOWEK- oznaczał sąd, początkowo wg swego uznania, z biegiem czasu ustalono jego wysokość na 1/4 części, jaką otrzymałby uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym,
W wypadku uwzględnienia skargi testament upadał, powołanego w nim dziedzica traktowano jak gdyby nigdy nie objął spadku, zwycięski powód otrzymywał nie zaś swój zachowek, ale pełny udział ab intestato.
Jeżeli spadkodawca umniejszył swój majątek, a tym samym i zachowek dziedziców koniecznych przez nadmierne darowizny za życia lub nieuzasadnione posagi, poszkodowania spadkobiercy mogli dochodzić swoich strat od obdarowanych za pomocą specjalnie w tym celu stworzonych skarg:
- querela inofficiosae donationis,
- querela inofficiosae dotis,
Reformy Justyniana:
a) querela inofficiosi testamenti pozostała środkiem ochrony tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych w testamencie,
- jeżeli uprawniony otrzymał w testamencie jakiekolwiek przysporzenie mniejsze od zachowku, przysługiwało mu nowo utworzone powództwo o uzupełnienie zachowku- actio ad supplendam legitimam,
b) wysokość zachowku została podniesiona, ale tylko dla zstępnych do 1/3 części należnej ab intestato, a jeśli było więcej niż 4 dzieci, nawet do 1/2,
c) możliwość pomijania w testamencie i wydziedziczenia krewnych z linii prostej ( zstępnych i wstępnych ) została ograniczona do wyraźnie ustalonych przypadków- niewdzięczności czy niegodności
Nabycie spadku:
1) IPSO IURE- sui heredes nabywał spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, bez potrzeby podejmowania jakichkolwiek czynności, a nawet bez wiedzy o nadejściu momentu sukcesji
- ponieważ z nabyciem spadku łączyła się odpowiedzialność za długi, więc pretor umożliwiał uchylenie się od niej takim sui, którzy jeszcze nie zaczęli zajmować się sprawami spadku i nie chcieli z niego korzystać ( beneficium abstinendi ). Wierzyciele zaspokajali się wprost ze spadku, w trybie egzekucji,
- jedynie na niewolniku, którego właściciel powołał z jednoczesnym wyzwoleniem spadała pełna odpowiedzialność za długi spadkowe i związana z nią ewentualnie niesława bankruta,
2) przez oświadczenie woli- wxtranei heredes ( dziedzice zewnętrzni ) nie podlegający władzy spadkodawcy. Do nabycia spadku potrzebne było jeszcze oświadczenie o przyjęciu ( aditio hereditatis ). Mogło być złożone w trojaki sposób:
a) cretio- formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków w oznaczonym terminie ( zwykle 100 dni ) i pod rygorem wydziedziczenia i ewentualnego następstwa substytuta,
b) nuda voluntas- jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli, a nawet w sposób dorozumiany, przez rozpoczęcie wypłaty zapisów ( pro herede gestio ),
c) przeciąganie decyzji o przyjęciu spadku- dziedzice powołania ab intestato lub w testamencie, ale bez obowiązku oświadczenia w terminie mogli swobodnie deliberować nad przyjęciem spadku, jednakże na żądanie wierzycieli pretor wyznaczał "czas do namysłu" ( tempus ad deliberandum ) zazwyczaj 100 dni, a po jego upływie dopuszczał wierzycieli do zaspokojenia się ze spadku,
d) oświadczenie o odrzuceniu spadku
SPADEK LEŻĄCY ( HEREDITAS IACENS ) to majątek zmarłego aż do chwili objęcia przez uprawnionego.
a) można było go nabyć przez jednoroczne posiadanie ( usucapio pro herede )- zasiedzenie spadku, był to środek nacisku na spadkobierców aby przyspieszyli decyzję co do przyjęcia spadku
b) można było powołać dla spadku kuratora,
TRANSMISJA POWOŁANIA ( TRANSMISSIO ) to dziedziczenie samego powołania do spadku. Powołanie do spadku dawało "dziedzicom zewnętrznym" jedynie uprawnienie do nabycia spadku, co miało od początku charakter ściśle osobisty.
- jeżeli powołany do spadku heres extraneus zmarł przed objawieniem woli przyjęcia, powołanie nie przechodziło na jego dziedziców, ale na dalszych powołanych do dziedziczenia do spadkodawcy ( substytutów czy na następne klasy w wypadku dziedziczenia ab intestatio ),
Spadkobierca, który już nabył spadek, mógł się przy nim nie utrzymać z powodu niegodności. Przyczynami niegodności były przewinienia wobec spadkodawcy- naruszenie jego ostatniej woli, spowodowanie śmierci spadkodawcy, zniszczenie testamentu,
Stanowisko prawne dziedzica:
a) Justynian w Nowelach: dziedzic i spadkobierca są jak gdyby jedną osobą
Obowiązki i uprawnienia:
a) podtrzymywanie kultu familijnego,
b) zachowanie dobrego imienia zmarłego,
c) majątek spadkowy zlewał się z jego majątkiem w jedną całość
d) stawał się właścicielem rzeczy spadkowych, podmiotem innych praw rzeczowych, wierzycielem i dłużnikiem ze zobowiązań spadkowych ( jeśli były one dziedziczne ), w tym zakresie występował jako powód lub pozwany
e) z nabytych uprawnień mógł:
- uczynić użytek jednorazowy przez cesję czy sprzedaż całego majątku w inne ręce ( odstąpienie spadku czy odstąpienie powołania do spadku ),
- sprzedaż spadku w formie emptio venditio
Ochrona praw do spadku:
a) jeśli posiadacz spadku nie był skłonny wydać spadku dobrowolnie, dziedzic miał do dyspozycji procesowe środki ochrony swego prawa:
- hereditatis petitio ( heres )- była to actio in rem podobna do rei vindicatio- jednak dziedzic nie zmierzał do uzyskania pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości;
- legitymację czynną posiadał heres prawa cywilnego ex testamento czy ab intestatio, na nim spoczywał ciężar przeprowadzenia dowodu, ale o wiele łatwiejszy niż przy rei vindicatio,
- legitymacja bierna: pro herede possessor ( ktoś, kto twierdził, że jest dziedzicem ), pro possessore possessor- posiadacz, który legitymował się samym faktem posiadania,
- interdictum quorum bonorum ( bonorum possessor )- uprawnionemu do dziedziczenia wg prawa pretorskiego pretor dopomagał w wejście w posiadanie spadku- był to interdykt z kategorii interdicta adipiscendae possessionis- nie służył do ochrony istniejącego posiadania, ale do nabycia całkowicie nowego
Wielość dziedziców:
a) wspólnota dziedziców- sui heredes dawnego prawa cywilnego kontynuowali jedność majątku odziedziczonego pod współnym zarządem w postaci consortium,
- w prawie klasycznym i późniejszym utrzymywały się przejściowe wspólnoty pomiędzy współdziedzicami o charakterze silnie zindywidualizowanym ( współwłasność w częściach ułamkowych ),
- każdy z uczestników miał swój udział, którym dysponował sam, każdy mógł też żądać zniesienia wspólnoty w razie sporu za pomocą powództwa działowego- actio familiae erciscundae,
b) przyrost- każdy z współdziedziców był powołany w zasadzie do całości spadku, ograniczała go tylko konkurencja współuczestników, jeżeli jeden z uczestników odpadł, a w jego miejsce nie wszedł nikt inny z tytułu substytucji czy transmisji powołania zwolniony udział przyrastał do pozostałych, proporcjonalnie do ich wielości ( ius adcreescendi ),
c) zaliczenie na dział spadkowy ( collatio )- pretor dopuszczał emancypowanego do dziedziczenia obok sui tylko wtedy, jeżeli wniósł do podziału spadkowego także własny majątek ( collatio bonorum ), podobnym obowiązkiem objęto później córki z tytułu otrzymanego posagu ( collatio dotis )
ZAPIS ( LEGAT sensu largo ) to rozporządzenie ostatniej woli, na podstawie którego spadkodawca udziela przysporzenia majątkowego pewnej osobie kosztem spadku.
1) zapis szczegółowy ( w ścisłym tego słowa znaczeniu- legat sensu stricto )
Sporządzić legat mógł tylko ten, kto miał testamenti factio activa, obciążony zapisem mógł być tylko dziedzic testamentowy, później zaś ten, kto otrzymał cokolwiek ze spadku. Zapisobiorcą mógł być każdy, kto posiadał testamenti factio passiva- osoba trzecia, która nie była dziedzicem, jak również dziedzic, który wówczas nazywał się prelegatariuszem ( praelegatarius ), a zapis taki prelegatem ( praelegatum ),praelegatum ),
SUBLEGATUM- zapis polegający na tym, że obciążał zapisobiorcę, który ze swej strony miał świadczyć zapisobiorcy dalszemu,
a) legatum per vindicationem- legat ustanowiony słowami do, lego, który polegał na bezpośrednim oddaniu przez testatora rzeczy lub służebności będącej tak w chwili sporządzania testamentu jak też w chwili śmierci testatora jego własnością kwirytalną. Zapis stwarzał dla zapisobiorcy w chwili jego zrealizowania własność kwirytalną i na skutek nabycia zapisu przysługiwała legatariuszowi rei vindicatio o wydanie zapisanego przedmiotu,
b) legatum per damnatonem- ustanowiony słowami damnas esto dare- między zapisobiorcą a obciążony zapisem powstawało zobowiązanie jak gdyby z kontraktu, a zapisobiora miał roszczenie przeciw dziedzicowi o przeniesienie własności rzeczy zapisanej lub przysporzenie zapisanej korzyści majątkowej, zapisobiorcy przysługiwała przeciw obciążonemu zapisem actio ex testamento,
c) legatum sinendi modo- obciążony zapisem był zobowiązany do tego, aby zapisobiorca przedmiot zapisu zabrał i dla siebie zatrzymał,
d) legatum per praeceptionem- prelegat na korzyść jednego z współdziedziców, powództwem o świadczenie zapisu naddziałowego była actio familiae erciscundae służąca do rozdziału spadku pomiędzy dziedzicami
SC Neroinianum- legat nieważny z powodów formalnych ma być uważany za legatum per damnationem,
regula Catoniana- zapis nieważny w chwili ustanowienie nie staje się ważnym, choćby przyczyna nieważności ustała później ( nie odnosiło się do zapisów pod warunkiem ),
FIDEIKOMIS ( FIDEICOMMISSUM ) to zapis oparty na nieformalnej prośbie skierowanej przez spadkodawcę do osoby zapisem obciążonej ( fideiciariusz ) by udzieliła osobie trzecie ( fideicommissariuszowi ) pewnej korzyści majątkowej.
Różnice między legatami a fideikomisami:
a) dla fideikomisu nie wymagano nigdy ścisłych form, gdyż mógł on być ustanowiony w testamencie lub bez testamentu i to w jakichkolwiek słowach,
b) legatem mógł być obciążony tylko dziedzic testamentowy, natomiast fideikomisem każdy, kto tylko otrzymał cokolwiek ze spadku,
c) przez fideikomis powstawało pewne roszczenie obligatoryjne przeciw obciążonemu ( nie zaś własność jak przy legacie per vindicationem ),
d) fideikomis mógł nabyć również Latyn juniański
KLAUZULA KODYCYLARNA to zastrzeżenie dodane do testamentu, tej treści, że na wypadek nieważności testamentu miał on być uważany za kodycyl, wówczas dziedzice ustawowi mieli rozdzielić majątek spadkowy według treści nieważnego testamentu tak jakby był on od razu kodycylem.
Przedmiotem zapisu mogła być każda korzyść majątkowa. W szczególności:
a) zapisem mogły być objęte nie tylko rzeczy należące do spadku, lecz także cudze przedmioty, o które obciążony musiał się starać, by świadczyć je zapisobiorcy,
b) zapisem mógł być objęty jeden z wielu przedmiotów wg wyboru
c) mogła być zapisana wierzytelność należąca do spadku,
Nie mogły być przedmiotem zapisu:
- świadczenie rzeczy wyjętych z obiegu,
- świadczenia o charakterze niemoralnym,
- świadczenie dotyczące przedmiotów, które w chwili ustanowienia zapisu było własnością zapisobiorcy.
KODYCYL to każde rozporządzenie ostatniej woli, które nie było testamentem, a więc nie zawierało ustanowienia dziedzica. Mógł być sporządzony ustnie lub pisemnie, potrzebnych było 5 świadków. Jeśli oparty był na testamencie uważany był prawnie za jego część i upadał wraz z tym testamentem.
Formy ustanowienia zapisu:
a) w testamencie,
b) w kodycylu,
c) jako fideicommissium orale- w drodze bezpośredniego zlecenia spadkodawcy udzielonego obciążonemu zapisem,
d) jeśli chodzi o legaty, to ustanowienie ich musiał nastąpić w oznaczonych uroczystych słowach,
Ograniczenie swobody zapisu:
a) Lex Furia testamentaria ( 204- 169 r. p.n.e. )- nie wolno nabyć w drodze zapisu więcej jak 1000 asów, co nie dotyczyło kogantów testatora do 6 stopnia
b) Lex Voconia ( 169 r. p.n.e. )- nikt nie może nabyć drogą zapisu więcej od ustanowionego dziedzica lub wszystkich dziedziców łącznie,
c) lex Falcidia ( 40 r. p.n.e. )- dziedzic mógł wydać na legaty najwyżej 3/4 całego majątku spadkowego, co najmniej 1/4 musiała przypaść dziedzicowi ( KWARTA FALCYDYJSKA- QUARTA FALCIDIA ).
Nabycie zapisu następowało ipso iure, zapisobiorca mógł jednak odrzucić ( repudiare ) nabyty ipso iure zapis. Przy nabyciu zapisu odróżniano:
a) dies legati ( vel fideicommisii ) cedens- chwila śmierci spadkodawcy/otwarcia testamentu albo ziszczenia się warunku- jeżeli zapis był ustanowiony pod warunkiem zawieszającym,
b) dies legati ( vel fideicommissi ) veniens- chwila nabycia spadku przez dziedzica, który był obciążony zapisem
Nieważność zapisu:
a) śmierć zapisobiorcy przed chwilą dies legati cedens,
b( jeżeli testament lub kodycyl, który zawierał rozporządzenie dotyczące zapisu, stał się nieważny,
c) jeśli przedmiot zapisu zaginął wskutek przypadku,
d) przez repudiatio- odrzucenie zapisu ipso iure nabytego,
e) przez concursus duarum causarum lucrativarum- jeśli zapisobiorca uzyskał już przedmiot zapisu sposobem danym inną drogą,
f) przez odwołanie zapisu
g) przez translatio- przeniesienie zapisu z legatariusza na inną osobę,
h) w przypadkach, kiedy zapisobiorca był uważany za indiganus/incapax,
i) zapis stawał się nieważny częściowo lub całkowicie, jeśli majątek spadkowy nie wystarczał na pokrycie wszystkich zapisów z tego powodu, że dziedzic nie mógł być obciążony większymi zapisami, aniżeli wynosiła wartość spadku,
2) fideikomis uniwersalny- zachodził wtedy, gdy spadkodawca polecał dziedzicowi wydać cały spadek lub pewną jego część osobie trzeciej natychmiast lub w razie zaistnienia oznaczonych okoliczności.
Rozwój fideikomisu uniwersalnego następował stopniowo:
a) wedle dawniejszego prawa fideikomisariusz był właściwie zapisobiorcą i stąd jedynym następcą dziedzica. Wydanie ( restitutio ) spadku fideikomisariuszowi mogło nastąpić jedynie w formie pozornego kupna spadku,
b) SC Trebellianum- 56/57 n.e.- fideikomisariusz stawał się następcą ogólnym spadkodawcy, lecz musiał za to przyjąć na siebie wszelkie długi i ciężary spadkowe,,
c) SC Pegasianum ( 73 r. n.e. )- dziedzic mógł zatrzymać 1/4 spadku tak, iż nie był obowiązany wydać fideikomisariuszowi więcej jak 3/4 spadku,
d( wg prawa justyniańskiego fideikomisariusz stawał się zawsze następcą ogólnym dziedzica,
FIDEIKOMIS FAMILIJNY było to rozporządzenie na podstawie którego czyniło się pewien majątek niepozbywalnym dobrem rodziny przyszłych pokoleń. Dozwolony był wg prawa justyniańskiego tylko do 4 stopnia pokrewieństwa.
3) mortis causa capio to każde przysporzenie majątkowe na wypadek śmierci, jeśli nie wynikało ono ani z dziedziczenia, ani też z zapisu szczegółowego lub uniwersalnego
a) darowizna na wypadek śmierci- donatio mortis causa- pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę. Stosuje się do niej częściowo przepisy o darowiznach, częściowo była zbliżona do zapisu:
- nie była jednostronnym oświadczeniem woli, lecz pozostawała zawsze dwustronnym aktem prawnym i jako taka wymagał do ważności nabycie jej ze strony obdarowanego do działań prawnych, nie zaś testamenti factio,
- wywoływała skutki prawne natychmiast ze śmiercią darczyńcy, podczas gdy zapis był zależny od ważności testamentu i upadała z jego nieważnością tudzież ciążył na dziedzicu,
- jako pewien rodzaj zapisu nie podlegała zakazowi darowizn między małżonkami, obdarowany mortis causa mógł być tak samo jak legatariusz lub fideikomisariusz obciążony zapisami,
b) do rozporządzenia ostatniej woli mógł być dołączony modus- polecenie jako obowiązek dokonania pewnego świadczenia nałożony na osobę otrzymującą bezpłatnie pewną korzyść majątkową. Różnica między zapisem a poleceniem polegała na tym, że zapisobiorca mógł pozywać o świadczenie zapisu, podczas gdy obdarowany poleceniem sam nie posiadał żadnego prawa skargi o wykonania polecenia przez obciążonego,
Wykonanie polecenia mogły jednak wymusić osoby trzecie w wypadkach:
a) jeżeli jeden ze współdziedziców został obciążony poleceniem, mogli inni współdziedzice zmusić go do wykonania polecenia za pomocą actio familiae erciscundae,
b) jeśli zapisobiorca został obciążony poleceniem, mógł go dziedzic pozywać o wypełnienie tego polecenia,
c) jeśli wykonanie polecenia leżało w interesie publicznym, mógł być obciążony nim zmuszony do świadczenia w drodze przymusu adminsitracyjnego,
.