v-prawo rodzinne, V


V. PRAWO RODZINNE

1.RODZINA AGNATYCZNA

W najstarszym prawie rzymskim cała struktura rodzinna opierała się na podległości władzy pater familias.

Pater familias był naczelnikiem domu w rodzinie rzymskiej, którego władzy podlegała cała familia. Mianem tym obejmowano początkowo na równi majątek, jak i osoby podległe władzy. Naczelnikiem rodziny, mającym władzę nad podległymi mu osobami, mógł być tylko obywatel rzymski, mężczyzna. W okresie ustawy XII tablic jego władza była mało zróżnicowana, jednolita w stosunku do wszystkich osób i zwała się manus „rękę”. W okresie archaicznym można zauważyć pewne zróżnicowania władzy pater familias.

Za spokrewnione ze sobą uważano tylko te osoby, które podlegały władzy danego pater familias aktualnie lub przed jego śmiercią. Spokrewnione ze sobą było więc rodzeństwo będące pod władzą swego ojca. Spokrewnione były też dzieci synów, ponieważ podlegały (lub mogły podlegać, gdyby dziadek żył) władzy wspólnego przodka. Taki rodzaj pokrewieństwa, wynikający z podległości władzy wspólnego przodka zwano pokrewieństwem agnacyjnym (agnatio).

Pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać jedynie ze strony ojca, gdyż tylko on mógł być dzierżycielem władzy w rodzinie. Dzieci nie kontynuowały rodziny matki, lecz rodzinę ojca, pod którego władzę się znajdowały. Jeżeli dziecko nie wchodziło pod władzę ojca (np. nie było zrodzone z iustum matrimonium), od chwilą urodzenia było osobą sui iuris (osoby nie podlegające niczyjej władzy w rodzinie) i nie miało żadnych krewnych agnacyjnych. Pokrewieństwo agnacyjne mogło też powstać w sposób sztuczny przez przysposobienie oraz conventio in manum (wejście żony pod męża albo jego ojca, jeżeli mąż był osobą alieni juris tj. osoba podlegająca władzy zwierzchnika familijnego).

Po śmierci pater familias osobami sui iuris stawali się wszyscy członkowie rodziny dotychczas bezpośrednio podlegający władzy zmarłego, niezależnie od płci. Jeżeli pater familias miał pod władzą również wnuki, te przechodziły automatycznie spod władzy dziadka pod władzę ojca, który stając się osobą sui iuris, będąc mężczyzną stwała na czele nowej rodziny. Kobiety stawały się również osobami sui iuris.

2.RODZINA KOGNATYCZNA- LINIE I STOPNIE POKREWIEŃSTWA.

W prawie przedklasycznym pretorowie zaczęli wprowadzać nowe pojęcie pokrewieństwa opartego nie na podległości władzy ojcowskiej (agnatio), ale na powiązaniach więzami krwi (cognatio). Ten rodzaj pokrewieństwa- nazwany pokrewieństwem kognacyjnym. Zgodnie z nim krewnymi względem siebie pozostają osoby, w których żyłach płynie krew wspólnych przodków.

Obliczanie stopni pokrewieństwa pozostaje aktualny tak we współczesnym prawie cywilnym, jak i kanonicznym.

LINIE POKREWIEŃSTWA:

0x08 graphic
A

B C

0x08 graphic
0x08 graphic

D G

0x08 graphic

0x08 graphic

E

0x08 graphic

F

Rodzice i dzieci - I stopień w linii prostej

A - D dziadkowie z wnukami - II stopień

B - C rodzeństwo między sobą w II stopniu linii bocznej

D - C wuj z siostrzenica w III stopniu

F jest krewną C w V stopniu linii bocznej

D z G w IV stopniu linii bocznej

Stopnie pokrewieństwa oblicza się w obydwu liniach według liczby urodzeń, co obrazuje premia „quot generationes, tot gradu” dosłownie „ile urodzeń tyle stopni”, czyli o stopniu pokrewieństwa decyduje liczba urodzeń potrzebna do tego, by dane pokrewieństwo powstało.

Od pokrewieństwa należy odróżnić powinowactwo (adfinitas), czyli stosunek powstały w wyniki zawarcia małżeństwa między jednym z małżonków, a krewnym drugiego. Stopni powinowactwa Rzymianie nie obliczali.

3.ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA- WYMOGI, WAŻNOŚĆ I PRZESZKODY.

„Nuptiae sunt coniunctio maris et feminea et consortium omnis vitae,et humani iuris communicatio- Małżeństwo to związek między mężczyzną i kobietą stanowiący wspólnotę całego życia zarówno według prawa boskiego, jak i ludzkiego- Modestyn”

„Nuptiae autem sive matrimonium est vice et mulieris coniunctio, individuam consuetudinem vitae continens- Związek mężczyzny i kobiety obejmującego nierozłączny sposób życia- Instytucje justyniańskie”

Prawo rzymskie traktowało małżeństwo bardziej jako instytucje o charakterze społecznym i obyczajowym niż prawnym. Powyższe definicje nie ujmują małżeństwa od strony prawnej. Prawo określało jedynie wymogi, jakim miało odpowiadać małżeństwo zwane iustum matrimonium, lub iustae ac legitimae nuptiae, a to głownie po to, by można było ustalić, czy skutki, jakie prawo łączyło z określenym pożyciem mężczyzny i kobiety w ogóle powstały. Skutki te nie tylko dotyczyły wzajemnych uprawnień małżonków, ale i uprawnień ojca w stosunku do dzieci.

Prawo rzymskie nie regulowało sposobu zawarcia małżeństwa przyjmując, że jest to czynność prywatna i nieformalna. O istnieniu małżeństwa decydujące znaczenie ma trwała, zgodna wola mężczyzny i kobiety pozostawania w związku małżeńskim (affectio maritalis), przy czym dla osób alien iuris potrzeban była również zgoda ich zwierzchników familijnych. Wyrażenie zgody, a nie faktyczne pożycie było uważane za chwilę powstania małżeństwa (Nuptias non concubitus, sed consensus facit). Zgoda ta musiała trwać prze cały czas istnienia małżeństwa. Wszelkie inne okoliczności i obrzędy były czynnościami towarzyszącymi i stanowiły dowody zawarcia małżeństwa.

ZARĘCZYNY:

Małżeństwo rzymskie mogło być poprzedzane zaręczynami (sponsalia).

FORMY zaręczyn:

Zaręczyny rodziły między jednym z narzeczonym, a krewnymi drugiego stosunek zwany quasiadfinitas, zbliżony do powinowactwa.

Rzymskiemu prawu klasycznego obce było pojęcie przeszkód małżeńskich określanych w prawie kanonicznym terminem impedimenta matrimonii, czyli okoliczności, które nie pozwalały zawrzeć ważnego małżeństwa.

Małżeństwo było uważane za związek ważny według rzymskiego ius civile wtedy, gdy spełniało określone wymogi. Rzymianie określali wymogi tylko od strony pozytywnej, podając przesłanki, które powinny być spełnione, by dany związek był uznawany za ważny:

Wyliczenie tych przesłanek znajduje się w źródle Tiuli ex corpore Ulpiani.

Pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto formułować zakazy, zwane impedimenta matrimonii, np. zakaz zawierania małżeństwa między chrześcijanami, a Żydami.

4.WEJŚCIE ŻONY POD WŁADZĘ MĘŻA

Conventio in manum- wejście żony pod manus męża albo jego ojca, jeśli mąż był osobą alieni iuris.

Konstrukcja małżeństwa rzymskiego była zawsze taka sama, ale w zależności od epoko małżeństwo mogło połączone z conventio in manum lub nie. Gaius opisuje sposoby wejścia żony pod władzę męża.

Sposoby wejścia żony pod władzę męża:

Zarówno coemptio, jak i usus wyszły z użycia już w I wieku p.n.e. co oznaczało, iż kobieta pozostająca w małżeństwie, o ile nie znajdowała się pod patria potestas swego ojca, była osobą sui iuris. W okresie prawa klasycznego zawierana była jedynie coempatio fiduciae causa. Był to sposób pozbycia się niewygodnego dla kobiety tutora lub umożliwienia jej sporządzenia testamentu.

Gdy żona wchodziła pod władzę męża, zajmowała miejsce agnacyjnej córki (filiae loco), będąc w stosunku do swych dzieci agnacyjną siostrą (sororis loco), ale tylko w tym sensie, iż po śmierci męża dziedziczyła na równi ze swymi dziećmi. Jeśli nie wchodziła do rodziny agnacyjnej męża, pozostawała w stosunku do swych dzieci tylko kognatką.

Po rozwiązaniu małżeństwa połączonego z conventio in manum mąż był zobowiązany uwolnić żonę spod manum przez dokonanie diffarreatio (aktu przeciwnego do confarreatio), bądź przez remancipatio (aktu przeciwnego do coe(umlaut)mpatio i usus).

5.STOSUNKI OSOBISTE I MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI

A. Stosunki osobiste

Między małżonkami istniał zawsze, niezależnie od tego, czy miała miejsce conventio in manum, czy też nie, obowiązek wzajemnego szacunku (reverentia), co do strony prawnej wyrażało się w niemożności wznoszenia względem siebie, nawet po ustaniu małżeństwa skarg infamujących.

Żona uzyskiwało miano mater familia, dzieliła status społeczny męża (honor matrymonii). Powinna zamieszkiwać razem z mężem i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami oraz dochowywać mu wierności, przychwycona na cudzołóstwie mogła być ukarana nawet śmiercią.

Uprawnienia męża w stosunku do żony:

Zależały one od tego czy była pod jego władzą manus, czy też nie. Mąż nie mógł nigdy żony sprzedać, zastawić, nie miał nad nią prawa życia małżeństwie śmierci. W małżeństwie połączonym z conventio in manum mąż sprawował nad żoną sądownictwo przy pomocy tzw. sądu domowego (iudicium domesticum), czyli najbliższych krewnych z rodziny żony jak i męża. Mógł też w przypadku przetrzymywania żony przez osobę trzecią, domagać się w czasach archaicznych wydania jej za pomocą rei vindicatio. Od Dioklecjana za pomocą intedictum de uxoris exhibendis vel ducendis. W małżeństwie połączonym z conventio in manum silniejsza była pozycja męża w przypadku rozwiązania małżeństwa przez rozwód.

B. Stosunki majątkowe

Nie fakt zawarcia małżeństwa, ale podległość władzy męża lub jej brak zmieniała zasadniczo pozycję żony w prawie majątkowym.

W małżeństwach niepołączonych z conventio in manum żona pozostawała nadal w swojej dotychczasowej rodzinie agnacyjnej, zachowując w niej prawo do dziedziczenia. Jako osoba obca agnacyjnie w rodzinie męża nie nabywa żadnych uprawnień majątkowych. Po śmierci swego ojca żona stawała się osobą sui iuris i dziedziczyła po nim majątek, który był jej własnością. Małżonek nie miał do tego majątku żadnych praw. W takim przypadku można mówić o całkowitej rozdzielności majątkowej.

Jeżeli żona, będąc osobą sui iuris wchodzi pod władzę męża, to mąż nabywał cały jej majątek na skutek samego aktu wejścia pod władzę. W takim przypadku żona, stając się osobą alieni iuris, traciła podmiotowość prawną.

Gdy żona, będąc dotychczas pod władzą swego ojca, wchodziła na skutek conventio in manum do rodziny agnacyjnej męża, zrywała wszelkie więzi z dotychczasową rodziną agnacyjną, wraz z prawem dziedziczenia w niej, a nabywała prawo do dziedziczenia w rodzinie męża. W takim przypadku można mówić o całkowitej wspólności majątkowej małżonków, ale bardzo specyficznego rodzaju, gdyż właścicielem majatku był tylko mąż.

DAROWIZNA

Specyficzną cechą małżeńskiego prawa majątkowego w Rzymie był zakaz darowizn między małżonkami. Ulpian wyjaśnia to tak : „Zwyczajowo przyjęło się, by darowizny między mężem, a żoną były nieważne. To zaś przyjęło się dlatego, by z wzajemnej miłości nie ogołacali się nieumiarkowanymi darowiznami”

W okresie poklasycznym wytworzył się zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa (donatio ante nuptias). Darowizna ta faktycznie zostawała u męża i tylko w przypadku ustania małżeństwa na skutek jego śmierci lub zawinionego przez męża rozwodu mogła domagać się jej wydania. Jeżeli małżeństwo ustało z powodu śmierci żony lub przez rozwód z jej winy, darowiznę zatrzymywał mąż. W prawie justyniańskim stało się możliwe ustanawianie takiej darowizny po zawarciu małżeństwa (donatio propter nuptias).

.

6.POSAG- POJĘCIE, SPOSOBY USTANOWIENIE I RODZAJE

Zarówno w małżeństwie połączonym z conventio in manum (wejście żony pod manus męża albo jego ojca, jeżeli mąż był osobą alieni iuris) jak i bez tej conventio mąż był zobowiązany ponosić koszty utrzymania żony i całego domu. W epoce prawa przedklasycznego uznawano za słuszne pomóc w tym mężowi ustanawiając na jego rzecz przysporzenie majątkowe, zwane posagiem (Dos).

Posag mógł ustanowić:

Formy ustanawiania posagu:

W okresie poklasycznym ustanowienie posagu następowało w drodze nieformalnej umowy zwanej pollicitatio dotis lub pactum dotale.

Ustanowienie posagu było moralnym obowiązkiem ojca kobiety, zwłaszcza w przypadku, kiedy wchodziła ona pod manus męża i traciła prawo do spadku po swym naturalnym ojcu. Mąż stawał się właścicielem rzeczy posagowych i mógł nimi swobodnie dysponować. Ograniczono jedynie alienację gruntów posagowych ( za Augusta- leżących w Italii, w prawie justyniańskim- wszystkich nieruchomości).

ZWROT POSAGU:

Początkowo mąż nie był zobowiązany do zwrotu posagu. Jednak w przypadku rozwiązania małżeństwa przez śmierć męża żona będąca pod jego manus dziedziczyła po nim w kręgu sui heredes. W małżeństwie nie połączonym z conventio in manum mąż zazwyczaj zapisywał w testamencie legat na rzecz żony. Problem zwrotu posagu pojawił się dopiero wraz z upowszechnieniem rozwodów. Od III wieku p.n.e. zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu w drodze stypulacji, na podstawie którego pretor dawał actio ex stipulatu o zwrot całego posagu. Od II wieku p.n.e. w przypadku braku stypulacji pretor zaczął udzielać byłej żonie przeciw byłemu mężowi skargi zwanej actio rei uxoriae. Mąż pozwany tą skargą miał prawo retencji (tj. zatrzymanie pewnej części majątku). Potrącenie to nie mogło przekraczać połowy posagu. Rzeczy zamienne mógł zwrócić w trzech rocznych ratach, inne przedmioty musiał zwrócić natychmiast. W razie śmierci męża żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża.

7.USTANIE MAŁŻEŃSTWA

Prawo rzymskie nie reguluje rozwiązania małżeństwa. Uważano iż małżeństwo trwa tak długo, jak długo istnieje wola pozostawania w nim (affectio maritalis). Przestawało istnieć, gdy zabrakło stronom tej woli. Od najdawniejszych czasów potępiano bezpodstawne rozwody, a kobieta mająca tylko jednego męża (univira) cieszyła się szacunkiem. Pod wpływem chrześcijaństwa wprowadzono kary za dokonanie rozwodu. Wszystko to jednak nie naruszało ważności rozwodu.

Ustanie małżeństwa:

  1. Małżonkowie doszli do zgodnego porozumienia co do jego rozwiązania (divortium)

  2. Jeden z małżonków wyraził wolę zerwania związku (repudium). W małżeństwach połączonych z conventio in manum takiego jednostronnego zerwania mógł dokonać tylko mąż, w małżeństwie niepołączonym z z conventio in manum, każda ze stron mogła sama wyrazić wolę zerwania związku.

  3. Śmierć jednego z małżonków

  4. Na skutek utraty wolności jednego z małżonków (capitias deminutio maxima)

  5. Na skutek utraty obywatelstwa (media)

8.KONKUBINAT

Konkubinat (concubinatus)- faktyczne, trwałe pożycie mężczyzny z kobietą, którzy nie mieli względem siebie conubium (możność wzięcia żony zgodnie z prawem), lub między którymi nie istaniała affectio maritalis (zgodna wola mężczyzny i kobiety pozostania w związku małżeńskim).

Konkubinat stanowił związek faktyczny, lecz nie wywierał on żadnych skutków prawnych. Znaczenia prawnego nabrał za czasów Augusta na skutek uchwalenie tzw. ustaw małżeńskich. Na popularność konkubinatu wpłynął zakaz małżeństw między urzędnikami prowincjonalnymi,a kobietami z tej prowincji, zakaz zawierania związków małżeńskich przez żołnierzy. W konkubinacie mogły również pozostawać te osoby, które mogły zawszeć iustum matrimonium, ale nie miały affectio maritalis.

Konkubinat był wygodny ze względu na możność uchylenia się od konsekwencji prawnych związanych z zawarciem małżeństwa:

1. Dzieci z konkubinatu nie wchodziły pod władzę ojca (patria potestas)- ojciec nie miał w stosunku do nich żadnych uprawnień, ale też żadnych obowiązków, zwłaszcza natury majątkowej w prawie spadkowym. W razie testamentu nie musiał ich wydziedziczać, zaś w dziedziczeniu beztestamentowym dzieci z konkubinatu nie dziedziczyły po ojcu.

2. Możność wzajemnego obdarowywania się przez partnerów

3. Zerwanie związku w każdym momencie bez żadnych ujemnych skutków prawnych- brak obowiązku zwrotu posagu.

Konkubinat stał się w okresie prycypatu najbardziej rozpowszechnionym związkiem pozamałżeńskim.

9.POWSTANIE I ZGAŚNIECIA WŁADZY OJCOWSKIEJ

Władzę ojcowską (patria potestas) nabywał ojciec nad dziećmi, które znalazły się w rodzinie zgodnie z określonymi wymogami prawa- zrodzone z iustum matrimonium, dzieci przysposobione, lub dzieci legitymowane.

Dzieci pozamałżeńskie nie wchodziły pod patria potestas. Dzieci takie nabywały taki status jaki miała ich matka w chwili urodzenia dziecka. W okresie cesarstwa wykształciła się reguła, że dziecko niewolnicy rodzi się wolne, gdy jego matka była wolna w chwili poczęcia, bądź w chwili urodzenia (favor libertatis).

Dziecko zrodzone z iustum matrimonium (decydowała chwila poczęcia dziecka) wchodziło pod patria potestas ojca (dziadka) i nabywało jego prawa w rodzinie.

POWSTANIE WŁADZY OJCOWSKIEJ (patria potestas)

1. Urodzenie z iustum matrimonium

Ojciec nabywa patria potestas nad dziećmi zrodzonymi tylko z iustum matrimonium oraz nad swymi wnukami- dziećmi syna, o ile ten pozostawał pod jego władzą.

W praktyce dla ustalenia, czy dziecko urodziło się z iustum matrimonium stosowano dwa domniemania:

2. Przysposobienie

Justynian zreformował adoptio. W zależności od osoby i skutków rozróżniał:

Procedurę adoptio Justynian zastąpił postępowaniem polegającym na złożeniu do protokołu prze urzędnikiem (iudex) oświadczenia woli zarówno adoptującego, jak i oddającego w adopcję w obecności adoptowanego, który ( o ile było osobą dojrzałą) musiał wyrazić zgodę. Dopuści też możliwość adopcji przez kobietę, której dzieci zmarły.

3. Legitimatio (legitymacja)- wykształcona w okresie pryncypatu dzieci zrodzonych z konkubinatu (liberi naturales). Legitymowane dziecko wchodziło pod patria potestas uzyskując pozycję dziecka zrodzonego z iustum matrimonium.

Odbywała się ona w dwóch formach:

WYJŚCIE SPOD PATRIA POTESTAS:

Patria potestas trwała aż do śmierci ojca niezależnie od wieku dzieci.

Wyjątki:

  1. Synowie, gdy byli wybierani na najwyższe urzędy kapłańskie.

  2. Córki, gdy stawały się westalkami.

  3. Na skutek skazującego wyroku na ojca: (utrata obywatelstwa rzymskiego, roboty w kopalni)

  4. Popadnięcie ojca w niewolę wojenną (należało czekać na jego powrót; położenie prawne dziecka było w zawieszeniu. Po powrocie ojciec odzyskiwał swe uprawnienia na mocy ius postliminii)

  5. Emancipatio- ojciec sprzedawał syna trzykrotnie zaufanej osobie, która wyzwalała go za pomocą manumissio. Córki czy wnuczki wystarczyło sprzedać jeden raz. W prawie poklasycznym dopuszczono możliwość emancypacji poprzez reskrypt cesarki, a od Justyniana przez oświadczenie woli przed sądem. Emancypatio powodowało, iż syn wychodził spod patria potates ojca, ale jednocześnie zrywał z nim wszelkie więzi pokrewieństwa agnacyjnego (był wiec wykluczony w kręgu dziedziców ustawowych).

10.TREŚĆ WŁADZY OJCOWSKIEJ

Granice jej określano najczęściej poprzez sformułowanie ius vitae ac necis (prawo życia i śmierci).

Uprawnienia, jakie miał ojciec w stosunku do dzieci

1) prawo zabicia- w okresie archaicznym ograniczone, ojciec musiał wychować wszystkich synów i pierworodną córkę. Zakazywano zabijania dzieci przed osiągnięciem 3 roku życia. Ojciec mógł zabić każdego noworodka kalekiego (przed zabiciem musiał pokazać sąsiadowi). W przypadku do dzieci starszych- jeśli popełniły przestępstwo- ojciec powinien przeprowadzić śledztwo w obecności (iuducium domesticum), czyli najbliższych krewnych. Musieli oni zaaprobować wyrok. W okresie republiki ojciec miał nie tylko prawo ale i obowiązek ukarać, z godnie z interesem państwa swe dziecko- przestępcę. Jeśli tego nie uczynił, sam podlegał notom cenzorskim.

Moment formalnego zniesienia in vitae ac necis było dopiero wydania Kodeksu teodozjańskiego, w którym została umieszczona konstytucja Konstantyna Wielkiego z 318 r. Zgodnie z nią zabicie dziecka przez ojca stanowiło kwalifikowana postać zabójstwa (parricidium).

2) porzucenie- zwłaszcza córek, było praktykowane w rodzinach ubogich.

3) sprzedanie- dyskusyjne jest, czy w okresie królewskim ojciec mógł sprzedać swe dziecko obrębie Rzymu czy tylko poza granicami; czy mógł to uczynić w przypadku skrajnej nędzy, czy również za karę. By ojcowie nadużywali swych uprawnień, w ustawie XII tablic znalazł się przepis ograniczający uprawnienie ojca do wielokrotnej sprzedaży syna. Z biegiem czasu rozpowszechniła się fiducjarna sprzedaż dzieci tzn. emancipatio i adoptio.

Obowiązki wobec swych dzieci:

1) Zapewnienie utrzymania

2) Odpowiednie wychowanie zgodnie z dobrymi obyczajami (boni mores)

3) W okresie pryncypatu zapewnienie wykształcenia zgodnie z jego pochodzeniem, stanem majątkowym, zasadami moralnymi i prawnymi.

Pod koniec republiki obok pojęcia patria potestas zaczyna się kształtować pojęcie pietas, czyli oparte na miłości między ojcem a dziećmi poczucie obowiązku, wzajemnego, dobrowolnego służenia sobie. Pod wpływem tego pojęcia zarówno juryści, jak i kinstytucje cesarskie II i III wieku zaczęły ujmować patria potestas jako władzę połączoną z obowiązkiem służenia dziecku oraz jego humanitarnym traktowaniem.

11.PECULIUM

Dzieci będące osobami alieni iuris nie mogły mieć majątku. Jednak ojciec mógł oddać synowi majątek w faktyczny zarząd (peculium). Peculium to mógł jednak w każdej chwili odebrać. Nabytki syna należały do ojca, natomiast ojciec nie odpowiadał za długi kontraktowe syna. Wyłom od tej zasady jus civile uczynił pretor. Zapowiedział on w swym edykcie, w jakich ściśle wyliczonych przypadkach udzieli przeciw pater familias skargi z zobowiązań kontraktowych alieni iuris.

Z końcem republiki zobowiązania kontraktowe zawarte przez filius familias były traktowane jako zobowiązania cywilne, z których można było wytoczyć przeciw synowi skargę i uzyskać wyrok zasądzający. Nie można było jednak prowadzić egzekucji ani osobistej, ani majątkowej. Za czasów Wespazjana (69-67 n.e.) uchwalono senatu consultum Macedonianum, zakazujące udzielania synom pożyczek. Udzielenie takiej pożyczki rodziło tylko zobowiązania naturalne.

W przypadku popełnienia prze osobę alieni iuris deliktu pater familias ponosił odpowiedzialność noksalną. Poszkodowana osoba wytaczała przeciw niemu skargę z odpowiedniego deliktu, w wyniku której ojciec był zobowiązany zapłacić zasądzoną w wyroku kwotę pieniężną albo wydać sprawcę deliktu (noxae datio.

Przyznanie ograniczonej zdolności prawnej majątkowej filius familias nastąpiło za Augusta.

Wyodrębnienie penculium castrense spowodowało, iż wyjątkowo, ze względu na to penculium, syn alieni iuris uzyskiwał podmiotowość prawną majątkową, ponieważ mógł mieć odrębny majątek i swobodnie nim dysponować.

Konstantyn Wielki postanowił, że to, co syn odziedziczył po matce (bona materna) staje się jego własnością, na której ojciec ma tylko ususfructus (użytkowanie). Następnie cesarze zasadę tę rozciągnęli na majątek syna uzyskany w drodze spadkobrania lub darowizny od wstępnych matki.

Za Justyniana jedynie to, co syn dostał od ojca (peculium profecticium) stanowiło własność ojca, natomiast inne nabytki, czyli tzw. peculium adventicum, były własnością syna, którymi mógł swobodnie dysponować.

12.OPIEKA NAD KOBIETAMI

Opieka nad kobietami (tutela mulierium) niezbędna była w okresie ustawy XII tablic ze względu na wykluczenie kobiet z udziału w procesie legisakcyjnym i czynnościach formalnych. Z biegiem czasu tutela mulierum stawała się coraz większym przeżytkiem.

Dojrzała kobieta sui iuris zarządzała swym majątkiem sama, jedynie do najważniejszych czynności prawnych, jak: wyzwolenie niewolnika, testament, mancypacja, zaciągnięcie zobowiązań o wielkiej wadze potrzebny był współudział opiekuna.

Tutela mulierum uległa osłabieniu w czasach republiki, gdy w II wieku p.n.e. wprowadzono tutoris optio, czyli możliwość wyboru opiekuna przez żonę na mocy odpowiedniego sformułowania umieszczonego w testamencie przez zmarłego męża.

Pierwszym prawnym aktem znoszącym opiekę na kobietami był przywilej ustanowiony przez Augusta, zwany ius trium liberorum. Mówił on m.in. o tym, iż kobieta która urodziła troje (wyzwolenia czworo) dzieci, pozbywa się opiekuna. Również Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów nad kobietami.

Instytucja opiekuna mulierum była w II wieku n.e. słaba, opiekunowie kobiet stali się tylko figurantami przy dokonywaniu czynności i powoli zaczęli w ogóle zanikać, Z powyższych względów opiekuna kobiet nie można było pociągnąć do odpowiedzialności za nienależyte sprawowanie opieki.

W czasach Gaiusa była to instytucja, która w zasadzie ( z wyjątkiem wyzwolenic) wyszła już z użycia lub była wyjątkowa.

13.OPIEKA NAD NIEDOJRZAŁYMI

Osoby powyżej 7 roku życia, w przypadku chłopców do 14 roku, dziewcząt- do 12 roku były uważane za niedojrzałe, czyli takie które mogą samodzielnie dokonywać czynności przysparzających (powiększających majątek), nie mogą zaś samodzielnie bez zgody tutora dokonywać czynności rozporządzających i zobowiązujących, czyli uszczuplających majątek.

Sposoby powoływania opiekuna:

Opiekunowie powinni sprawować pieczę nad osobą podopiecznego (pupila), jak i nad jego majątkiem.

Tutor impuberis- zarządzał majątkiem pupila i uczył go, jak należy prowadzić sprawy majątkowe.

Pupil, po ukończeniu 7 roku życia, mógł sam podejmować akty przysparzające, czyli takie, które polepszały jego sytuację (powiększały majątek). W przypadku czynności rozporządzających i zobowiązujących, które powodowały uszczuplenie majątku, tutor winien dokonać interpositio auctoritatis, czyli udzielić przyzwolenie na zawarcie czynności przez pupila. Opieka gasła po dojścia pupila do dojrzałości, a tutor winien był rozliczyć się z byłym podopiecznym ze swej działalności. Opieka gasła też w chwili śmierci i capitis deminutio (uszczuplenie praw) czy to tutora, czy to pupila.

W przypadku niewłaściwego sprawowania opieki nad osobami niedojrzałymi tutorowie mogli być podciągnięci do odpowiedzialności przy pomocy skarg o charakterze karnym(znane już w ustawie XII tablic). Jedną z nich była skarga popularna, zwana accusatio suspecti tutoris. Miała na celu odsunięcie nieuczciwego tutora testamentowego od sprawowania opieki. Inną skargę- actio rationibus distrahendis- wytaczał sam pupil po dojściu do dojrzałości przeciw opiekunowi ustawowemu, który rozmyślnie sprzeniewierzył majątek.Po 210 roku p.n.e. mogła być stosowana skarga actio tutelea za pomocą której tak były podopieczny jaki i opiekun dochodzili swych roszczeń.

14.KURATELA

Gdy należało zadbać o majątek, prawo rzymskie posługiwało się instytucją kuratora. Najstarszą formą kurateli, znana już w ustawie XII tablic, była kuratela nad osobami chorymi umysłowo (cura furiosi) i nad marnotrawcami (cura prodigi).

Kuratorami z mocy prawa byli najbliżsi krewni agnacyjni, w poźniejszym czasie kognacyjni (były więc to osoby, które z mocy prawa dziedziczyły majątek). Jeśli nie było takich osób kuratora powoływał pretor.

Wraz z rozwojem obrotu gospodarczego zaczęto otaczać ochroną prawną osoby niedojrzałe, które nie ukończyły jeszcze 25 lat (puberes minores viginti quinque annis). Minor mógł prosić o ustanowienie mu kuratora do pomocy przy zawieraniu czynności prawnych (curator minorum). Pretor rozszerzył ochronę minorów, w razie niekorzystnych skutków czynności prawnych przez nich zawartych, poprzez udzielenie im zarzutu procesowego (exceptio), skargi lub przywrócenia do stanu pierwotnego (restitutio in integrum). Początkowo kurator był ustanawiany przez magistraturę (pretora, namiestnika prowincji) na wniosek minora. Z czasem w praktyce każdy minor miał kuratora.

W późniejszym okresie pretor ustanawiał kuratora w związku z konkretnymi sprawami np.


Wyszukiwarka