Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 10:

Pierwsza gospodarka przemysłowa: Anglia w XVI-XVIII w. (cz. II)

I. Rewolucja przemysłowa

1. Przemysł Anglii w XVI-XVII

1. W drugiej połowie XVI w. Anglia przeżywała szybki rozwój gospodarczy związany w dużym stopniu z ekspansją angielskiego włókiennictwa

2. W XVI w. Anglia była jednym z największych producentów sukna; sukiennictwo usadowiło się przede wszystkim we wschodnich i południowych regionach kraju; powstawały pierwsze manufaktury produkujące sukno - najwięksi sukiennicy zatrudniali nawet do kilkuset pracowników.

3. Drugą szybko rozwijającą się gałęzią przemysłu było górnictwo węglowe (węgiel stał się popularnym paliwem do ogrzewania domów, szczególnie wobec deficytu drewna i ograniczania wyrębu na początku XVII w.); według szacunków w połowie XVI w. wydobycie węgla na wyspach brytyjskich wynosiło rocznie ok. 210 tys. ton

4. Trzecia dziedziną przemysłu rozwijającą się w tym czasie w Anglii jest hutnictwo i metalurgia wykorzystujące nową technologię wielkiego pieca (wykorzystanie w hutnictwie węgla drzewnego będzie na początku XVII w. jedną z przyczyn deficytu drewna i wprowadzenia zakazów wyrębu lasów)

5. Charakterystyczną cechą przemysłu angielskiego było jego powiązanie nie z miastem a z wsią i posiadaniem ziemi.

6. W XVII w. gospodarka brytyjska, podobnie jak cała gospodarka europejska przeżywała kryzys,

1. Na początku wieku załamała się produkcja w najważniejszej branży przemysłu angielskiego - sukiennictwie (jej wielkość spadła o połowę)

2. W przeciwieństwie do sukiennictwa druga gałąź gospodarki angielskiej - górnictwo węgla - w XVII w. przeżywało swój rozkwit związany z wzmiankowanymi wyżej kłopotami z drewnem

3. Hutnictwo nie przeżywało tak głębokiego załamania jak sukiennictwo, jednak problemy technologiczne (konieczność stosowania węgla drzewnego, przy niedoborach tego surowca) stanowiły pewną barierę w rozwoju tej gałęzi przemysłu

1. Pierwsza gospodarka przemysłowa - Anglia w XVIII w.

1. Warunki wstępne i towarzyszące industrializacji

1. Zmiany w rolnictwie w XVI-XVIII w. miały dwa istotne skutki dla industrializacji:

• uwolniły część ludzi pracujących dotychczas na roli zwiększając podaż siły roboczej poszukującej nowego zajęcia (choć jak już była o tym mowa nowy typ grodzenia nie spowodował tak dużych konsekwencji jak wcześniejsze grodzenia)

• grodzenie zmieniło charakter pracy - wielkie rzesze ludzi stały się pracownikami najemnymi (chłopi przekształcili się w robotników najemnych)

• produkcja towarowa w rolnictwie i wzbogacenie się farmerów, spowodowało powstanie rosnącego popytu na produkty przemysłowe śród wzbogaconych rolników (w efekcie nastąpiło sprzężenie zwrotne: zwiększający się popyt na wsi będzie stymulował rozwój przemysłu, wzrost przemysłu będzie się wiązał z wzrostem zapotrzebowania na produkty wsi - zwiększający się popyt na żywność i surowce - co będzie podwyższało popyt ze strony farmerów itd.)

• Zmiany w zarządzaniu finansami publicznymi (również system podatkowy) po „Wspaniałej Rewolucji” i powstanie rynku finansowego w pierwszej połowie XVIII w. spowodowało potanienie kredytu i większą możliwość jego uzyskiwania - miało to wpływ zarówno na zwiększone inwestycje w rolnictwie jak i wytwórczości - wysoka stopa zwrotu z inwestycji powodowała powstawanie nowych nadwyżek kapitałowych lokowanych w systemie bankowym bądź w papierach wartościowych (to nie zawsze z korzyścią - zob. historię uchwalenia Bubble Act) i możliwość nowych inwestycji

• Transport

• rozwój transportu w XVIII i XIX w. w Anglii, podobnie jak to było z rolnictwem, był stymulowany przez rozwój gospodarczy i sam ten rozwój stymulował

• do XVIII w. system dróg lądowych w Anglii opierał się na źle utrzymanych gościńcach parafialnych

• pewnym udogodnieniem w przypadku Anglii było jej wyspiarskie położenie i możliwość wykorzystywania w transporcie żeglugi przybrzeżnej

• rozwój gospodarki angielskiej w coraz większym stopniu wymagał lepszej (ale również taniej) infrastruktury transportowej, z tego względu od 1660 do 1749 parlament uchwalił ponad dwieście ustaw mających spowodować poprawę stanu infrastruktury komunikacyjnej (przy czym wzrost aktywności zgromadzenia rósł w tempie geometrycznym: 1660-1689: 15, 1690-1719: 59, 1720-1749: 130)

• pierwszy etap rozbudowy sieci transportowej poszedł dwoma torami - rozbudowy śródlądowych kanałów wodnych oraz budowy sieci tzw. dróg mytniczych

• w latach pięćdziesiątych XVIII w. rozpoczęto rozbudowę sieci kanałów śródlądowych; w latach 1750- 1820 sieć kanałów powiększyła się o dodatkowe 3000 mil (wcześniej istniało 1000 mil); eksploatację kanałów prowadziły spółki nastawione na zysk (w tym przypadku ustawowo odstąpiono od Bubble Act) - pobierały one opłaty od kapitanów niezależnych statków lub barek

• w związku z zapotrzebowaniem na gęstszą siec dróg lądowych parlament uchwalił ustawę o utworzeniu przedsiębiorstw mytniczych, mających budować i utrzymywać drogi, za korzystanie z których użytkownicy wnosili opłaty; firmy mytnicze powstawały z reguły z inicjatywy lokalnych przedsiębiorców, właścicieli ziemskich i farmerów, pragnących poprawić transport do ośrodków handlowych, największe nasilenie budowy tych dróg nastąpiło w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVIII w.: w 1750 r. było ich ok. 3400 mil, a w 1770 15 000 mil, w szczytowym momencie ich rozwoju (1836 r.) liczyły 22 000 mil, ale wówczas były już uważane za przestarzałe ze względu na rozwój kolei

• przełom w komunikacji i transporcie nastąpił wraz z wynalezieniem a następnie rozbudową kolei w latach dwudziestych i trzydziestych XIX w.; powstanie sieci kolejowej było konsekwencją rewolucji przemysłowej - kolej odpowiadała na potrzeby transportowe rozbudowanych gałęzi przemysłu (górnictwa, hutnictwa i przemysłu włókienniczego), w tej sytuacji wynalazek lokomotywy George'a Stephensona (1814) został szybko zastosowany w praktyce

• Nieprzypadkowo przyśpieszenie rozwoju gospodarczego Anglii nastąpiło po „Wspaniałej Rewolucji” - wprowadzenie nowego systemu politycznego dającego przewagę parlamentowi umocniło pozycję grup społecznych odgrywających najważniejszą rolę w rozwoju ekonomicznym państwa - gentry i bogatego mieszczaństwa - polityka parlamentu ukierunkowana była na wzmacnianie i ułatwianie inwestycji miejscowych przedsiębiorców oraz ochronę ich interesów (zob. sprawę grodzenia, które staje się w tym okresie elementem polityki państwa); protekcjonizm parlamentu różnił się pod tym względem od polityki władców absolutnych na kontynencie - stały za nim realne interesy konkretnych grup społecznych, a nie jedynie wizje lub interesy monarchy (porównaj z próbą odgórnej modernizacji rosyjskiej przeprowadzanej przez Piotra Wielkiego)

• Powstanie imperium kolonialnego i rozwój handlu zamorskiego spowodowały powstanie nowych rynków zbytu dla towarów przetworzonych, jednocześnie zamorskie posiadłości były źródłem surowców dla nowego przemysłu angielskiego (przede wszystkim bawełna z Indii i Ameryki Północnej)

• Poważną zaletą Zjednoczonego Królestwa było jego wyspiarskie położenie, chroniące Wielką Brytanię przed inwazją innego państwa (jedną z przyczyn upadku gospodarki Niderlandów były zniszczenia wojenne i sąsiedztwo agresywnego francuskiego sąsiada)

• Jednym z najważniejszych, jeśli nie najważniejszym czynnikiem stymulującym rewolucyjny rozwój przemysłu pod koniec XVIII w., był wybuch wynalazczości pośród angielskich inżynierów i techników (większość wynalazków zastosowanych w zakładach angielskich była wynikiem pomysłowości ich właścicieli lub pracowników, ewentualnie wykorzystaniem wynalazków domorosłych inżynierów) - wykorzystaniu nowych rozwiązań sprzyjał duch przedsiębiorczości, który opanował Anglię w XVIII w. (wynalazki były znane już wcześniej, tyle że ich nie wykorzystywano w takim stopniu) - o wynalazczości proszę koniecznie i uważnie przeczytać rozdział z podręcznika Rondo Camerona Historia Gospodarcza Świata, s.189-197, jako lekturę uzupełniającą, ale niezwykle pożyteczną, pomocną w zrozumieniu źródeł rewolucji przemysłowej i jej umiejscowienia w Anglii zalecam Państwu lekturę trzech rozdziałów z książki Davida S. Landes'a, Bogactwo i nędza narodów, s. 196-264

• Rewolucja przemysłowa, która miała miejsce w Anglii w latach 1760-1830, była spowodowana wieloma przyczynami (powyższy katalog nie jest jeszcze kompletny, brak w nim np. wzmiankowanego we wcześniejszych wykładach kalwińskiego etosu pracy czy rozwoju oświaty i nauki), które wystąpiły jednocześnie w jednym miejscu i jednym czasie, a do tego działały na siebie na zasadzie sprzężenia zwrotnego stymulując jeszcze rozwój ekonomiczny (zob. wyżej przykład rolnictwa)

• Rewolucja przemysłowa (1760-1830)

1. Pierwsza rewolucja przemysłowa dokonała się w Anglii pod koniec XVIII w. i na początku XIX w. w dwóch gałęziach przemysłu - włókiennictwie oraz powiązanych ze sobą hutnictwie i górnictwie

2. Najwcześniej doczekał się udosko­naleń mechanicznych przemysł włókienniczy. Związane to było z wprowadze­niem do produkcji bawełny - wielki popyt na tkaniny bawełniane wywołał konieczność in­nowacji technicznych pozwalających zwiększyć produkcję:

• najwcześniejsze z nich było tzw. latające czółenko (wynalazek Johna Kaya z 1733), które przyspieszyło znacznie procesy tkania

• praktyczne zastosowanie wynalazku Kaya (ok. 1760) spowodowało dysproporcję między szybkością tkania a przędzenia: brakowało przędzy i wielu tkaczy było bez­robotnych.

• spowodowało to poszukiwanie rozwiązań umożliwiających usprawnienie przędzenia - pierwszą przędzarkę mechaniczną skonstruował James Hargreaves (tzw. spinning jenny, 1764), w następnych latach udoskonalił tę konstrukcję Richard Arkwright (napęd wodny - tzw. rama wodna).

• po zastosowaniu tych rozwiązań proces tkania - mimo powszechności stosowania latającego czółenka - był zbyt powolny (przędzy było za dużo) - ową różnicę zlikwidował patent Edmunda Cartwrighta (mechaniczny warsztat tkacki, 1787), w efekcie produkcja tkanin bawełnianych w Anglii nieby­wale wzrosła.

• wraz z wynalazkiem Josepha Jacąuarda, który opatentował (1804) metodę nanoszenia wzorów na tkaniny (tzw. tkaniny żakardowe), wszystkie procesy produkcji włókienniczej były zmechanizowane,

• tym samym włókiennictwo stało się pierwszą nowoczesną branżą przemysłowa, która przeszła pełen proces wczesnej industrializacji

• Hutnictwo

• barierą w rozwoju hutnictwa było użycie przy wytopie węgla drzewnego

• w 1735 r. Abraham Darby użył w procesie wytopu nie węgla, ale koksu (produktu suchej destylacji węgla kamiennego), co spowodowało szybki rozwój hutnictwa

• dal­sze prace innowacyjne szły w kierunku uzyskania dobrych gatunków żelaza (szczególnie istotna była stal) oraz obróbki uzyskanego z wielkiego pieca surowca (dotychczas robili to ręcznie kowale)

• w 1784 r. Henry Cort zastosował tzw. pudlingowanie, czyli mieszanie roztopionej rudy w wielkim piecu, a do obróbki zastosował walcowanie mechaniczne

• pod koniec XVIII w. opatentowano też pierwsze obrabiarki (Henry Maudslay, 1798), co oznaczało produkcję detali maszyn przez maszynę

• wszystkie te wynalazki znacznie upowszechniły wykorzystanie że­laza w gospodarce - hutnictwo stało się drugą nowoczesną branżą przemysłu obok włókiennictwa

• Węgiel kamienny i maszyna parowa

• rozwój górnictwa węgla kamiennego był pochodną poszukiwania wydajniejszych od dotychczasowych źródeł energii (przykładem tego może być zapotrzebowanie na koks w hutnictwie) oraz zastosowania nowych maszyn

• w 1769 r. James Watt opatentował maszynę parową (ulepszoną wersję wcześniejszych wynalazków jego poprzedników),

• w 1781 r. Watt przystosował swój wynalazek do napędów obrotowych (1781), w związku z czym znalazła ona szersze zastosowanie w przemyśle (kopalniach, włókiennictwie, metalurgii itp.).

• efektem zastosowania maszyny parowej w przemyśle był szybki wzrost zapotrzebowania na węgiel kamienny, niezbędny do napędzania wynalazku Watta

• zwiększenie wydobycia węgla było możliwe dzięki zastosowaniu maszyny parowej zarówno do odwadniania, jak i do wentylowania kopalni

• Skutki rewolucji przemysłowej

1. W wyniku upowszechnienia wynalazków technicz­nych nastąpił znaczny wzrost wydobycia węgla kamiennego (z 2,5 mln ton w 1740 r. do 40 mln ton w 1840 r.), produkcji surówki żelaza (dziesięciokrotny wzrost w latach 1830-1870) oraz wyrobów bawełnianych (w ciągu 130 lat w latach 1741-1871 import bawełny wzrósł wartościowo 10 150 razy).

2. Mechanizacja spowodowała przejście do masowej produkcji w dużych zakładach, co obniżyło koszty jednostkowe produkcji. Wzrosła bowiem znacznie wydajność pracy, a system fabryczny wypierał nakład i manufakturę.

3. Nowe przedsiębiorstwa przemysłowe (fabryki) różnią się od swych poprzedników nie tylko mechanizacją i skalą produkcji - ze względu na skalę ich zapleczem nie są gospodarstwa domowe, opierają się na armii najemnych „anonimowych” pracowników nie związanych w ściślejszy, emocjonalny sposób ze swoim miejscem pracy - jego cechą charakterystyczną jest wpisanie w rynek i pełne uzależnienie od sił rynkowych, w tym również od rynku pracy (pracownik staje się pozycją statystyczną)

4. W efekcie rewolucji przemysłowej wzrosła jeszcze siły gospodarcza Anglii; przed przewrotem przemysłowym Anglicy byli monopolistami w produkcji sukienniczej, natomiast obecnie przodowali w przemyśle maszynowym oraz eksportowali głównie wyroby bawełniane (w latach 1801-1850 wartość tego eksportu wzrosła o 600 %);

5. Rozwój przemysłu spowodował poważne zmiany ludnościowe na Wyspach Brytyjskich; w latach 1750-1871 zaludnienie Anglii wzrosło z 6 do 22,7 mln mieszkańców i to przy bardzo wysokiej emigracji; nasiliły się procesy urbanizacyjne: odsetek ludności rolniczej spadł z 35% w 1811 r. do 14,2% w 1871 r.

6. Przemysł wyraźnie przesunął się na północ kraju, lokował się bliżej źródeł pozyskania surowców (węgla ka­miennego)

Górnictwo węgla kamiennego i hutnictwo żelaza w Wielkiej Brytanii w latach 1740-1840

	Wydobycie	Produkcja	Produkcja surówki	Przeciętna roczna
Lata	węgla	surówki żelaza	wytapianej przy	produkcja wielkiego
	(w mln ton)	(w tys. ton)	użyciu koksu	pieca (w tonach)
1740	2,5	17	1	300
1760	4	28	20	300
1780	6	40	50	900
1800	10	175	80	1200
1820	18	450	100	2 000
1840	40	1 400	100	3 500

Źródło: E. Kaczyńska, K. Piesowicz, Wykłady z powszechnej historii gospodarczej

(od schyłku średniowiecza do I wojny światowej), Warszawa 1977, s. 203.

Przewrót techniczny w przemyśle włókienniczym w Wielkiej Brytanii w latach 1760-1840

Lata	Bawełna importowana	Liczba mechanicznych	Liczba mechanicznych
	do Anglii (w tonach)	wrzecion (w tys.) tyatys.)	warsztatów tkackich
1760	1000	—	—_
1780	4 000	20	—_
1800	40 000	1500	200
1820	80 000	5 000	14 000
1840	240 000	16 000	150 000

Źródło: E. Kaczyńska, K. Piesowicz, jw., s. 210.

II. Przemiany społeczeństwa Anglii w XVI-XVIII w.

1. Przemiany własnościowe i społeczne w wyniku zmian w gospodarce rolnej - dominacja gentry

1. Stara szlachta rodowa (nobility)

1. W XVI - XVII w. stara szlachta rodowa (nobility) przeżywała poważny kryzys; utrata wpływów przez tą grupę społeczną wiązała się ze zmniejszeniem się dochodów senioralnych oraz spadkiem znaczenia rycerstwa pod koniec średniowiecza; stara szlachta traci również w tym czasie swój prestiż społeczny (przede wszystkim w pierwszej połowie XVII w.)

2. W drugiej połowie XVI w., a szczególnie na przełomie XVI i XVII w., nastąpiła masowa wyprzedaż dóbr ziemskich przez arystokrację próbującą ratować swoje dochody - co można wiązać z gorszą kondycją terenów na których gospodarowano w tradycyjny sposób.

3. Sytuacja nobilty poprawiła się w drugiej połowie XVII i w XVIII w. - co może być wynikiem kolejnej fali przemian w rolnictwie angielskim, ale w dużym stopniu skład tej grupy był już inny (nastąpił awans wielu rodów z średniej szlachty w szeregi arystokracji)

4. Pomimo kryzysu liczebność arystokracji w okresie od połowy XVI do połowy XVII w. poważnie się zwiększyła, co było konsekwencją wchodzenia do tej grupy nowych rodzin

2. Wzrost znaczenia średniej szlachty (gentry)

1. Największe znaczenie w strukturze społecznej XVI i XVII w. uzyskuje gentry - średnia szlachta

2. Gentry bierze największy udział w skupowaniu dóbr ziemskich wystawianych na sprzedaż przez Koronę (dobra koronne i kościelne) i arystokrację ziemską

3. Średnia szlachta odgrywa również najważniejszą rolę w rozwoju sukiennictwa i innych dziedzin wytwórczości, które w przypadku Anglii w znacznej części skupione były na wsi

4. Angielska średnia szlachta nie ograniczała się do rolnictwa i przemysłu - wielu jej przedstawicieli zajmowało się również handlem (w przeciwieństwie np. do średniej szlachty w Polsce, której nie wolno było parać się taką działalnością)

5. Ze względu na największe zaangażowanie w przemiany gospodarcze i dominującą pozycję średniej szlachty w Izbie Gmin gentry była najbardziej zainteresowaną grupą społeczną w zmianie systemu politycznego prowadzącej do wzmocnienia parlamentu - z tego powodu średnia szlachta stała na czele walki parlamentu z królem podczas rewolucji angielskiej

3. Spośród chłopów najwyżej w strukturze społecznej stali wolni chłopi - yeomani, określani czasem jako wiejska klasa średnia; ich pozycja w czasie przemian w rolnictwie angielskim uległa wzmocnieniu, m.in. brali oni obok gentry udział w przejmowaniu gospodarstw bankrutującego średniego i drobnego chłopstwa; m.in. spośród tej grupy rekrutowali się zamożni farmerzy, zarówno właściciele jak i duzi dzierżawcy gospodarstw nastawionych na produkcję towarową wełny, a później zboża.

4. 75% społeczeństwa angielskiego stanowili biedni i średni chłopi, z których wielu podczas grodzenia w XVI i na początku XVII w. utraciła swoje gospodarstwa, przekształcając się w pracowników najemnych lub włóczęgów (plaga Anglii w XVI i XVII w.); chłopi, którzy pozostali na swoich gospodarstwach to w znacznej części dzierżawcy z wielkich gospodarstw we włościach starej arystokracji w zachodniej i północnej Anglii

5. Zmiany dokonujące się w rolnictwie podczas grodzenia nowego typu (w XVII w., nasilające się pod koniec stulecia i trwające przez wiek XVIII) spowodowały dokończenie procesu przemian zapoczątkowanego w XVI stuleciu:

1. Stopniowa eliminacja drobnych gospodarstw chłopskich - ich właściciele stawali się robotnikami rolnymi lub emigrowali do nowych miast przemysłowych, gdzie zasilali powstałą po rewolucji przemysłowej grupę robotników fabrycznych

2. Powstawanie dużych farm operujących na wolnym rynku i wyspecjalizowanych w produkcji konkretnego asortymentu towarów - zboże, wełna itd. (zob. również punkt o rolnictwie)

3. Wielkie skomercjalizowane gospodarstwa rolne, podobnie jak farmy produkujące na rynek i nie mające nic wspólnego z dawnymi manors starej arystokracji (wielka własność typu feudalnego).

6. Mieszczaństwo - ze względu na znaczenie dla rozwoju Anglii w XVI i XVII w. należy przede wszystkim wymienić grupę najbogatszych rodzin mieszczańskich oraz średnie mieszczaństwo

1. Górna warstwa mieszczaństwa składała się z „200 rodzin” - głównie wielkich kupców z londyńskiego City - monopolizujących na przełomie XVI i XVII w. handel angielski; politycznie grupa ta była bliska monarchom i starej arystokracji, choć ich interesy nie były do końca tożsame

2. Średnie mieszczaństwo - szybko rosnąca grupa przemysłowo-handlowa - w znacznym stopniu dzięki zakupowi dóbr ziemskich weszło w skład gentry; interesy tej grupy były odmienne od wielkiego mieszczaństwa, którego monopol handlowy próbowała złamać, z tego też względu obok gentry i yeomenów średnie mieszczaństwo znalazło się wśród zdecydowanych zwolenników rewolucji angielskiej

2. Zmiany społeczne spowodowane industrializacją

1. W czasie industrializacji powstały nowe ośrodki miejskie - skupiska ludności robot­niczej - z typowym krajobrazem przemysłowym; w tym okresie wyrosły nowe miasta przemysłowe: Manchester, Birmingham, Liverpool i inne; dawne średniowieczne miasta przekształciły się w tzw. „zgniłe miasteczka".

2. W wyniku zmian organizacji produkcji i powstania systemu fabrycznego powstała nowa grupa społeczna - robotnicy przemysłowi (proletariat fabryczny); byli to ludzie nie posiadający majątku, sprzedający zatem swoją siłę ro­boczą; proletariat rekrutował się z pracowników manufaktur, wyrzuconych z ziemi chłopów oraz ze zrujnowanych rzemieślników, którzy przegrali rywa­lizację z przemysłem fabrycznym

3. Z drugiej strony drabiny społecznej znajdowali się właściciele fabryk, wywodzący się z reguły z bogatego mieszczaństwa lub dawnej gentry.

4. Obok nowych grup społecznych cały czas istniało mieszczaństwo „starego typu”, choć jego rola szczególnie w nowych miastach przemysłowych zaczęła spadać; część dotychczasowych rzemieślników podupada zasilając szeregi proletariatu; część pozostała przy swoim zawodzie (szczególnie w branżach nie objętych rewolucją przemysłową) obsługując nowe grupy społeczne

8

---