LIRYKA NOWOŁACIŃSKA

P

Początki humanistycznej, renesansowej poezji łacińskiej ściśle wiążą się z powrotem do klasycznych miar wierszowych łacińskiej poezji starożytnej opartych nie na rymie i rytmie, ale na zasadzie iloczasu (długości i krótkości sylab) i układzie stóp wierszowych (odcinków wiersza składających się z określonej liczby sylab długich i krótkich). Zgodnie z humanistyczną zasadą imitacji starożytnych i powrotu do źródeł poezja renesansowa wracała do korzeni łacińskiej kultury, która w tym zakresie nie zawsze była należycie pielęgnowana w średniowieczu. Poeci odrzucili średniowieczne łacińskie wiersze izosylabiczne i rymowane i zrekonstruowali system prozodyczny łaciny z czasów Cycerona - klasyczny wiersz metryczny.

Pierwszym poetą nowołacińskim w Polsce był Kallimach, a dokładnie Filip Buonaccorsi (1437-1497), który uciekając po zatargu z papieżem dotarł do Polski i schronił się u arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka, który stał się bohaterem pochwalno-panegirycznego utworu Vita et mores Gregorii Sanocei. Jest także autorem Carmen sapphicum in witam gloriosissimi martyris sancti Stanislai (Pieśń saficka o życiu przesławnego męczennika św. Stanisława) oraz sześćdziesięciu elegii i epigramatów miłosnych.

Nowołacińskie wiersze pisali także typowi dla XV wieku wędrowni humaniści-poeci. Jednym z nich był Konrad Celtis, (Konrad Pickel, zwany także Celtesem, 1459-1508), który w 1488 r. trafił do Akademii Krakowskiej. W zamian z studia w dziedzinie astronomii i matematyki, założył stowarzyszenie humanistyczne Sodalitas Litteraria Vistulana. Pisał ody, elegie i epigramaty, często związane z pobytem w Polsce. Innym wędrownym humanistą-poetą, lecz nie tak utalentowanym i wszechstronnym jak Celtes, był Paweł z Krosna, który pisał wiesze okolicznościowe i religijne. Jego uczniem był Jan z Wiślicy (ok. 1485 - ok. 1520), autor poematu Bellum Prutenum (Wojna pruska), gdzie znaleźć można wzorowane na Wergiliuszu opisy epicko-batalistyczne.

Pierwszym poetą wywodzącym się ze szlachty i jedną z najciekawszych osobowości pisarskich polskiego renesansu był Andrzej Krzycki (1482-1537). Konserwatywny bibosz, cynik, pyszałek i kobieciarz, ale także erudyta, opiekun sztuki, polityk, zwolennik silnej władzy królewskiej, (o czym świadczą panegiryki: Encomium Divi Sigimundi, regis Poloniae, post victoriam de Tartaris partam i napisany z okazji ślubu Zygmunta Augusta z Barbarą Zapolya In Augustissimus Sigismundi regis Poloniae Barbarae connubium…carmen) przeciwnik reformacji (Ekonomia Lutheri czyli ironicznie: Pochwała Lutra). Pisał także satyry i pamflety, a także erotyki.

Innym politykiem, a potem dostojnikiem kościelnym był Jan Dantyszek (1485-1548), autor zbioru wierszy De Virtuti et Fortunae differentia somnium (Sen o różności cnoty i fortuny). Ważnym utworem Dantyszka była Elegia amatoria (tzw. elegia Ad Grineam), historia miłosna pełna nawiązań do mitologii i faktów historycznych. Zwieńczeniem jego twórczości był autobiograficzny utwór Vita Ioanni de Curiis Dantisci, będący zapisem jego doświadczeń, przestrzegający przed światem wielkiej polityki, intryg i dbania o sprawy doczesne.

Najwybitniejszym poetą nowołacińskim był oczywiście Klemens Janicki (1526-1543), którego twórczość krystalizuje się na dwóch osiach: języka i tematu. Nawiązywał do osiągnięć Jana z Wiślicy i Mikołaja Hussowskiego (Hussowczyka, ur. 1475-85, zm. po 1533), autora Pieśni o żubrze. Pierwszym zbiorem jego utworów były Vitae archiepiscoporum Gnesnensium (Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich), powstałe w 1536/37 r., gdy Janicki był bibliotekarzem w otoczeniu abp Krzyckiego. Ten zbiór epigramatów, (ale nie panegiryków) o dostojnikach polskiego kościoła był swoistym skrótem historii Polski, podobnie jak wydane po raz pierwszy w 1563 r. Vitae Regnum Polonorum elegiaco carmine descriptae (Żywoty królów polskich wierszem elegijnym opisane). W 1542 r. wydał Żale, Elegie i Epigramaty, zbiór o jednolitej konstrukcji i jednakowej wartości, zawierający utwory okolicznościowe i manifesty przekonań artystycznych poety. Dedykował swoje utwory mecenasom, którym wiele zawdzięczał (Krzyckiemu i Piotrowi Kmicie), jednak nie są one stricte osobiste. Jego najistotniejszym utworem jest autobiograficzna elegia De se ipso ad posteritatem (Trista, czyli Żale, VII). Pisząc ją (i inne Trista) wzorował się na Owidiuszu, na niej z kolei opierali się późniejsi twórcy. Osiągnął wysoką sprawność poetycką w języku łacińskim, a zapoczątkowane przez niego wątki myślowe przejęte zostały później gł. przez Kochanowskiego.

GATUNKI POPULARNE W XVI W.

Oda (gr. aoidé = pieśń, śpiew) - jeden z podstawowych gatunków poetyckich wywodzących się z greckiej liryki chóralnej; utwór wierszowany - najczęściej stroficzny - o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość, instytucję czy wzniosłą ideę. W staroż. Grecji o. była początkowo gatunkiem związanym z obrzędami religijnymi i świętami narodowymi; z czasem uległa specjalizacji jako pieśń sławiąca bohaterów. W tej formie uprawiali ją m.in. Simonides z Keos, Bakchylides i - przede wszystkim - Pindar, którego ody na cześć triumfatorów igrzysk (epinikion) uznawane są za prawzór gatunku.

O. pindaryczna charakteryzowała się stałym porządkiem motywów tematycznych (1. pochwała ojczyzny zwycięzcy i igrzysk, w których zwyciężył, 2. stosowny mit, 3. pochwała boga, 4. morał) i układem stroficznym, w którym występowały trzy elementy: strofa, antystrofa i epoda (triada stroficzna); układ taki mógł powtarzać się kilkakrotnie w ciągu utworu.

Rozliczne formy o. wykształciły się w liryce eolskiej (Alkajos, Safona, Anakreont); do nich nawiązywali potem poeci rzymscy: Katullus, a zwłaszcza Horacy w swoich pieśniach (Carmina). Gatunek ten wraz z innymi o proweniencji antycznej był uprawiany przez poetów humanistów w epoce renesansu w języku łacińskim (C. Celtis, Eobanus Hessus, U. von Hutten); w XVI-XVII w. przez liryków franc. Plejady (P. Ronsard), w poezji włoskiej (B. Tasso, L. Alamanni, G. Chiabrera), hiszpańskiej (F. de Herrera), niemieckiej (M. Opitz, A. Gryphius), angielskiej (E. Spenser, B. Jonson, J. Milton); w polskiej m.in. przez J. Kochanowskiego i M.K. Sarbiewskiego.

Pieśń - 1. najstarszy i najbardziej powszechny gatunek poezji lirycznej (liryka) związany genetycznie z muzyką. W najdawniejszej tradycji antycznej p. występowała jako składnik zbiorowych obrzędów; jej tekst słowny śpiewany był z akompaniamentem słownym i towarzyszeniem tańca - przez improwizatora lub wykonawcę (aojdowie) - wraz z chórem uczestników uroczystości. Ścisły związek p. z muzyką właściwy był poezji średniowiecznej, m.in. w liryce trubadurów i minnesengerów; do czasów współczesnych przetrwał w poezji ludowej (pieśni ludowe). Już w starożytności związek ten ulegał stopniowemu rozluźnieniu i doprowadził do stopniowego ukształtowania p. jako samodzielnej formy lit., występującej np. w twórczości Horacego, który nadał swym utworom tytuł Carmina. Do tej tradycji nawiązywali potem poeci czasów nowożytnych, poczynając od renesansu (Np. Jan Kochanowski). Termin "pieśń" do dziś używany jest często jako synonim utworu lirycznego w ogóle, np. w tytule cyklu K. I. Gałczyńskiego Pieśni, Z. Herberta Pieśń o bębnie. W budowie utworów pieśniowych zachowane zostały istotne właściwości związane z genezą gatunku, utrwalające sposobność tekstu do realizacji muzyczno-wokalnej. Były to: organizacja stroficzna powtarzająca uporczywie ten sam układ wersów zwrotki, tendencja do wyrazistej rytmizacji, liczne paralelizmy leksykalne i powtórzenia, częste posługiwanie się refrenem, skłonność do paralelizmu składniowego i prostej organizacji syntaktycznej. W tradycji lit. pisanej wykształciło się kilka najczęściej uprawianych typów p., związanych z określonymi sytuacjami, których utwory te dotyczą. Sytuacja wspólnej zabawy towarzyskiej przy uczcie znajdowała się u podstaw p. biesiadnych, przedstawiających radosny, beztroski nastrój przyjaznego obcowania ludzi (anakreontyk, kurdesz, skolion), np. Mickiewicza Pieśń filaretów. Podobny charakter miały p. taneczne, wykonywane w zabawowym kole tanecznym (padwany) lub też będące elementem rytuału obrzędowego (hyporchem, prosodion). W polskiej tradycji lit. istotne znaczenie ma nawiązująca do starych obrzędów słowiańskich p. sobótkowa, zaświadczona m.in. w twórczości J. Kochanowskiego Pieśnią świętojańską o Sobótce. P. pochwalne powstawały na cześć bohaterów dokonujących wielkich czynów lub dla upamiętnienia doniosłych wydarzeń w życiu zbiorowości (enkomion, epinikion), np. M. Sępa Szarzyńskiego Pieśń Stefanowi Batoremu królowi polskiemu. P. powitalna jest wyrazem radości z powodu przybycia bliskiej lub znanej powszechnie osoby, a p. pożegnalna zawiera życzenia pomyślnej drogi i wyrazy żalu z powodu rozstania z przyjacielem; p. pożegnalną jest np. J. Kochanowskiego Pieśń VII ksiąg pierwszych "Trudna rada w tej mierze, przyjdzie się rozjechać". Osobną grupę tworzą pieśni poranne (alba, hejnał, Tagelied) i pieśni wieczorne (serena, serenada, nokturn). Wiele z nich to jednocześnie odmiany p. miłosnych, które są szczególnie często uprawianym typem twórczości pieśniowej. Odrębny typ stanowią pieśni tworzone przez ludzi reprezentujących określony stan społeczny lub zawód, np. pieśni żakowskie wykonywane przez wagantów, wchodzące do zbioru Carmina Burana. Licznie reprezentowaną, swoistą odmianą są pieśni religijne. Por. epilenion, epitalamium, genetliakon, hymenaeus, melopea, paraklausithyron, partenion.

Kochanowski ustala obowiązujący przez dziesiątki lat wzorzec tego gatunku, nie mając prawie poprzedników w poezji polskiej. Termin pieśń odpowiada tu horacjańskiemu terminowi carmen, wskazując na pokrewieństwo znaczeniowe słów pieśń - opiewać. Jest to więc oda, lecz nie w znaczeniu epinikionu (wzniosłej ody), ale w znaczeniu wiersza lirycznego, przeznaczonego do czytania, nie do śpiewu. Tak rozumiane pieśni posługują się zarówno uroczystym jak i potocznym stylem, ich tematem jest piękno świata jako dzieła Bożego, refleksje moralne i patriotyczne, przeżycia miłosne, opiewanie życia na wsi (Pieśń świętojańska o Sobótce, nawiązująca do georgicznego modelu zapożyczonego od Wergiliusza, Tibulla i Horacego) itp., jednak nie schodzą nigdy poniżej pewnej rangi tematu i stylu. Kochanowski wydobył w Pieśniach podmiotowe „ja” spośród świata ludzi, rzeczy i przyrody, co stało się naczelną kategorią filozoficzno-moralną. Przeważa w nich czterowierszowa strofa izosylabiczna aabb, nie jest ona jednak monotonna, dzięki zastosowaniu przerzutni. Na tle tej strofy i w opozycji do niej funkcjonują rzadziej używane strofa dwuwersowa, tercyna, strofa sześciowersowa, ośmiowersowa i dziesięciowersowa.

Natomiast Fraszki, w odróżnieniu od Pieśni, posługują się anegdotami, często notują nazwiska bohaterów zdarzeń i nazwiska adresatów, choć nie mają charakteru dokumentalnej autentyczności; utrwalają liryczną chwilę, koloryt zdarzenia i człowieka. Fraszka ma wiele wspólnego z epigramatem, ale nie jest z nim tożsama. Epigramat to pierwotnie krótki napis na kamieniu grobowym, na przedmiocie wotywnym lub na dziele sztuki, także użytkowej. Do rangi literatury podniósł go Simonides z Keos (VI w. p.n.e.), któremu przypisuje się autorstwo sławnego epigramatu termopilskiego „Przechodniu, powiedz Sparcie, że tu leżą jej syny...”. Mistrzem epigramatu satyrycznego był rzymski poeta Marcjalis (ok. 40 r. n.e. - ok. 104 r. n.e.), który zwięzłość uczynił narzędziem dowcipu, często złośliwego. Dlatego epigramat określany bywa również jako poemat opisujący ludzi, rzeczy lub zdarzenia, którego zaletą jest krótkość i dowcip, osiągane za pomocą kontrastu i niespodzianki. Fraszki pisane są różnymi typami wiersza: pięciozgłoskowcem, siedmiozgłoskowcem, ośmiozgłoskowcem, dziesięciozgłoskowcem (4+6 lub 5+5), jedenastozgłoskowcem, dwunastozgłoskowcem, trzynastozgłoskowcem (7+6 lub 8+5) i czternastozgłoskowcem.

Tren (thrénos = opłakiwanie, pieśń żałobna) - jeden z gatunków poezji żałobnej ukształtowany w starożytnej Grecji; pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym (elegia), wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętująca czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca pochwałę jego zalet i zasług. Utwory tego typu pisali m.in. Simonides z Keos i Pindar, w poezji rzymskiej Newiusz i Owidiusz. Do antycznych tradycji gatunku nawiązywali później poeci humaniści (m.in. F. Petrarka, G. Pontano), w liryce polskiej przede wszystkim J. Kochanowski, którego Treny powstałe po śmierci córeczki należą do arcydzieł europejskiej poezji żałobnej. Poeta polski ukształtował nieznaną tradycji gatunkowej formę cyklu trenologicznego, czyniąc poszczególne motywy klasycznej pieśni żałobnej (epicedium) ośrodkiem tematycznym szeregu samodzielnych utworów lirycznych. Dzieło Kochanowskiego otworzyło bogaty nurt naśladownictw i nawiązań, żywotny w poezji polskiej XVI-XVIII w. (m.in. S.F. Klonowic, T.Wiszniowski, S. Grochowski, K. Miaskowski, G. Piotrowski, F.D. Kniaźnin); do Trenów odwoływał się J. Słowacki w Ojcu zadżumionych, we współczesnej poezji były one wzorcem m.in. dla W. Broniewskiego w cyklu żałobym Anka i dla A. Kamieńskiej w cyklu Dobranoc matce. Por. dirge, epitafium, funeralna literatura, nenia.

Elegia (< gr. elegeia) - w poezji staroż. Grecji utwór pisany dystychem elegijnym. Forma wierszowa stanowiła główny wyróżnik e., chociaż genetycznie był to zapewne gatunek liryki żałobnej, pieśń lamentacyjna bliska trenowi, śpiewana podczas pogrzebu. E. zrodziła się w Azji Mniejszej (Jonia), jej rozwój w poezji greckiej przypada na VII -VI w. p.n.e., uprawiali ją m.in. Kallinos z Efezu, Archiloch, Mimnermos z Kolofonu, Solon z Aten, Teognis z Megary, Simonides z Keos, Kallimach z Kyrene; obok e. żałobnej reprezentowana była e. miłosna, wojenna, polityczna, biesiadna, dydaktyczna, erudycyjno-mitologiczna.

W poezji rzymskiej rozwijała się zwłaszcza e. miłosna, operująca nierzadko elementami narracyjnymi; utwory tego gatunku pisali m.in. Propercjusz, Tibullus, Katullus, Owidiusz (heroidy). W rozumieniu nowożytnym, od XVI w., e. to utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość), pozbawiony ustalonych wyróżników formalnych. Gatunek uprawiany przez poetów wszystkich epok począwszy od renesansu; znany z twórczości P. Ronsarda. M. Opitza, J. Donne'a, J. Miliona, J. W. Goethego (Elegie rzymskie), F. G. Klopstocka, A. Chéniera, P. B. Shelleya, Novalisa, A. Lamartine'a, A. Puszkina, R. M. Rilkego (Elegie duinejskie), R. Jimeneza, W. H. Audena; w poezji polskiej e. pisali m.in. K. Janicki, J. Kochanowski, F. Karpiński, A. Mickiewicz, J. Słowacki, W. Broniewski, J. Iwaszkiewicz, M. Jastrun, Cz. Miłosz, Z. Herbert.

Sonet (wł. sonetto) - kanonizowany układ stroficzny wypowiedzi poetyckiej: utwór liryczny składający się z 14 wersów zgrupowanych w 2 czterowierszach (tetrastych) i 2 tercynach. Zasadnicze znaczenie kompozycyjne ma w s. podział na dwa podstawowe człony - 8- i 6-wersowy, którym zazwyczaj odpowiadają samodzielne całostki tematyczne. W obrębie obu członów panuje zasada symetrii elementów podrzędnych (strof), odpowiadających sobie pod względem składniowo-intonacyjnym i metrycznym. Linia tematyczna s. rozwija się najczęściej od ujęć narracyjnych lub opisowych w strofach 4-wersowych do bezpośrednio lirycznych lub refleksyjno-filozoficznych w trójwierszach, przy czym drugi z nich stanowi zwykle kulminację przebiegu znaczeniowego, przynosząc uogólniające sformułowanie nadrzędnego sensu utworu. Forma s. ukształtowała się w XIII w. w poezji włoskiej (na Sycylii), zapewne nie bez wpływu gatunków poezji arabskiej i prowansalskiej. W najbardziej pierwotnym kształcie, związanym jeszcze mocno z formami włoskiej poezji ludowej (strambotto), s. składał się z 14 wersów 11-zgłoskowych ułożonych w czterech dystychach i dwóch trójwierszach rymowanych krzyżowo (ab ab ab ab cdc dcd). W pełni ukształtowany sonet włoski (Dante, Petrarka) składał się z dwóch spoistych czterowierszy o okalającym układzie rymów (abba abba) oraz dwóch tercetów rymowanych podwójnie lub potrójnie (cdc dcd lub cde cde). W ciągu XV i XVI w. s. rozpowszechnił się w lit. europejskiej, najpierw w hiszpańskiej (J. Boscán, G. de la Vega) i portugalskiej (L. de Camőes), potem we francuskiej (C. Marot, P. Ronsard, J. Du Bellay, V. Voiture) i angielskiej (T. Wyatt, H. Surrey, E. Spenser, Szekspir). Na gruncie francuskim kształt s. uległ modyfikacji: miejsce końcowych trójwierszy zajęła kombinacja dystychu i czterowiersza o układzie rymów cc deed lub cddc ee; od klasycznej formy włoskiej odbiegały też różne wersje s. angielskiego (np. forma ustalona przez Spensera: abab bcbc cdcd ee). Pierwsze s. w poezji polskiej (J. Kochanowski, M. Sęp Szarzyński) realizowały wzorzec s. francuskiego; formę s. włoskiego podjął S. Grabowiecki, ona też ostatecznie ustaliła się jako zasadnicza w XVII w. (m.in. u A. Morsztyna).

Parafrazy psalmów. W miarę upowszechniania się śpiewów religijnych i modlitw w języku ojczystym, rosło zapotrzebowanie na polską wersję Księgi Psalmów. Zainteresowanie przekładami inicjowało głównie środowisko posiadające wykształcenie średnie. Pierwszym polskim przekładem był Psałterz bł. Kingi z XIII wieku. Utrzymano w nim podział na wersety oraz paralelizm członów, tekst był więc bliski oryginalnemu przesłaniu dzieła jak i jego formie artystycznej. Z przełomu XV/XVI w. pochodzi natomiast tzw. Psałterz puławski, o leksyce zbliżonej do języka mówionego. W wieku XVI obok przekładów zaczęły pojawiać się parafrazy psalmów, z których najwybitniejszym było dzieło Buchanana Paraphrasis psalmorum. W 1579 roku ukazał się, powstający przez osiem lat, Psałterz Dawidów Kochanowskiego, wzorowany na Wulgacie. Ze względu na temat, wyróżnia się psalmy wielbiące Boga, błagalne, dziękczynne, historyczne, dogmatyczne, mesjanistyczne i pokutne. Charakter wyznaniowy Psałterza nie jest jednoznaczny - ani katolicki, ani protestancki, mieszają się w nim różne wyobrażenia Boga. Kochanowski tłumaczy psalmy werset po wersecie, nie zmienia układu całości ani konstrukcji poszczególnych psalmów, tylko delikatnie zmienia ich stylistykę.

Horacjanizm - tendencje poetyckie nawiązujące do myśli i kształtu twórczości Horacego, upowszechnione w Europie w ciągu XVI-XVII w. Poeci tego nurtu, nawiązując do słynnej pieśni Horacego Exegi monumentum, podnosili temat trwałości poezji i nieśmiertelności jej twórcy, powracali do motywów mitologicznych. Pieśni, Listy i Satyry Horacego stały się inspiracją do formułowania wielu refleksji nad życiem, w których istotnym elementem były prawdy epikurejskie i stoickie. Łączenie doskonałości formy z prostotą stylu stało się wyznacznikiem twórczości horacjanistów różnych epok, poczynając od przedstawicieli renesansu włoskiego F. Petrarci, francuskiego P. Ronsarda i polskiego J. Kochanowskiego, poprzez barok i M. Sarbiewskiego, twórczość oświeceniową A. Naruszewicza i I. Krasickiego aż po młodopolskie wiersze L. Staffa.

1

---