Nauki geograficzne:
społeczne [Geografia ekonomiczna]:
geografia przemysłu,
geografia komunikacji,
geografia rolnictwa,
geografia zaludnienia,
geografia osadnictwa,
geografia usług,
geografia medycyny,
geografia religii (pielgrzymowanie do świętych miejsc, turystyka pielgrzymkowa).
przyrodnicze [Geografia fizyczna]:
geomorfologia [nauka o rzeźbie terenu, o formach i procesach występujących na powierzchni ziemi (powierzchnia ziemi)],
hydrografia
oceanografia,
glacjologia,
klimatologia,
geografia gleb,
filogeografia,
zoogeografia.
Geografia społeczno-ekonomiczna wyjaśnia genezę, przyczyny oraz sposoby formułowania się zjawisk społeczno-ekonomicznych w przestrzeni, w ścisłym powiązaniu z warunkami środowiska geograficznego.
Funkcje geografii:
poznawcza (merytoryczna) - teorie, metodologia),
kształtująca - wiedza i umiejętności,
aplikacyjna.
I. METODYKA
Metoda (gr. methodos - `droga dojścia, sposób poznania')
Świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu.
Sposób naukowego badania rzeczy i zjawisk, ogół reguł stosowanych przy badaniu rzeczywistości.
Metodyka - zbiór zadań dotyczących sposobów wykonywania jakiejś pracy lub trybu postępowania prowadzącego do określonego celu.
Metodologia - nauka o metodach badań naukowych, o skutecznych sposobach dociekania ich wartości poznawczej.
Główne zespoły metod:
realne (analityczne, jakościowe),
formalne (matematyczne, ilościowe).
Metody zasadnicze:
a) indukcyjne a + b + c = A,
b) dedukcyjne A = a + b + c,
c) redukcyjne (weryfikacyjne) A = a/b/c
Wskaźnik korelacji:
Korelacja - współzależność, wzajemne powiązanie
Model - przedstawienie w uproszczonej formie stanów, przedmiotów, zdarzeń, procesów.
Cechy konstrukcji modelowych:
selektywność - eliminacja szumów informacyjnych,
strukturalizacja - charakterystyczne układy, związki,
sugestywność - ujawniają dodatkowe implikacje,
aproksynacja - przybliżenie.
Funkcje modeli:
psychologiczna - ułatwiająca zrozumienie zjawisk,
porządkująca - ułatwiająca zbieranie, przetwarzanie, przechowywanie i wykorzystywanie informacji,
logiczna - wyjaśniająca związki,
systematyzacyjna - pozwalająca sprawdzać systemy,
konstrukcyjna - pozwalająca tworzyć nowe prawa i idee,
komunikatywna - ułatwiająca przepływ idei naukowych.
Rodzaje modeli:
ikoniczne (obrazkowe) - przedstawienie w określonej skali stanów, przedmiotów, itp. (np. mapa, zdjęcie lotnicze),
analogowe - przedstawienie określonych wartości przy pomocy innych właściwości (np. barwy i cieniowanie obiektów na mapie),
symboliczne - własności rzeczy wyrażane są symbolicznie (np. modele matematyczne używają wzorów),
opisowe i normatywne - funkcjonują w określonych warunkach,
statyczne i dynamiczne - odwzorowujące system w jednym momencie czasu lub ukazujące proces zmiany,
deterministyczne i stochastyczne - deterministyczne to zależności ścisłe za pomocą funkcji; stochastyczne, czyli losowe, za pomocą rachunku prawdopodobieństwa.
Modele przestrzenne:
miast:
model Howarda (miasto-ogród)
model Ganiex,
model Chrystalera,
model Chmielewskiego i Syrkusa („Warszawa funkcjonalna”).
przemysłu
rolnictwa
Model heksagonalny
Model Teorii progowej Malisza
Dyfuzja innowacji - proces rozprzestrzeniania się nowości
Typy dyfuzji innowacji:
ekspansywna (przemieszcza się idea, np. plotka w małej miejscowości);
relokacyjna (przemieszcza się nosiciel idei, np. nowe zwyczaje migrantów);
zaraźliwa (poprzez kontakt, np. chorobowy);
hierarchiczna (odgórna, np. rozwój miast).
Elementy dyfuzji innowacji:
obszar (otoczenie),
czas (okres),
innowacje (przedmiot),
miejsce pochodzenia,
miejsce przeznaczenia,
droga.
Metodyka kartograficzna
Sposoby przedstawiania zjawisk społeczno-gospodarczych na mapach:
metoda sygnaturowa - znaki lub symbole mające taki kształt lub obraz, który kojarzy się z danym zjawiskiem, np. znaki upraw, znaki surowców mineralnych;
metoda kartogramu - intensywność zjawiska w danej jednostce terytorialnej przedstawia się za pomocą natężenia barwy lub szlafury po uprzednim utworzeniu przedziałów wielkości, np.. liczba turystów odwiedzających kraj rocznie na 2000 mieszkańców;
metoda kartodiagramu - intensywność zjawiska w danej jednostce terytorialnej przedstawia się za pomocą diagramów (wykresów);
metoda kropkowa - do każdej kropki przyporządkowana jest pewna wartość, np. gęstość zaludnienia;
metoda izolinii (izarytmiczna) - linie łączące punkty (miejsca) o takich samych wartościach:
- izotermy (temperatura);
- izohiety (opady);
- izobary (ciśnienie);
- izohipsy (wysokość);
- izobaty (głębokość).
metoda dazymetryczna - przedstawienie jednakowych gęstości zjawiska o charakterze kropkowym;
metoda chorochromatyczna (powierzchniowa lub barwnego tła) - oparta na tzw. liniach zasięgu; przedstawia zjawiska występujące powierzchnie na danym obszarze, np. mapa gleb, mapa roślinności, mapa stref klimatycznych.
Relacje występujące w geografii ekonomicznej:
Relacje służą do opisywania stanów lub procesów, którym podlegają różne elementy i zbiory społeczno-ekonomiczne w przestrzeni geograficznej:
relacje współwystępowania (lokalizacja);
relacje równokształtności (równokształtność pól uprawnych sieci osadniczych),
relacje stopniowania (stopnie skupienia i rozproszenia osadnictwa);
relacje następstwa w czasie (stadia rozwoju miast);
relacje przejściowości (centrum-peryferie);
relacje przetrwałości (stosunek elementów starych i nowych w mieście);
relacje miedzy funkcją a formą (funkcja a forma przestrzenna sieci transportowej);
korelacje (wzajemne zależności pomiędzy produkcją roślinną a hodowlą);
relacje części i całości (struktura, hierarchia).
Zależności - związki przyczynowo-skutkowe:
jednostkowe i ogólne (z pojedynczych obiektów lub zdarzeń);
deterministyczne i stochastyczne (pewne i prawdopodobne);
wystarczające i niezbędne;
odwracalne i nieodwracalne (wzajemnego oddziaływania i jednokierunkowe);
bezpośrednie i pośrednie (surowiec-fabryka; surowiec-kolej-fabryka).
II. INTERAKCJA
człowiek - środowisko geograficzne
Środowisko geograficzne - wszystkie elementy środowiska przyrodniczego.
Elementy środowiska geograficznego:
fauna i flora;
klimat (opady, temp., ciśnienie, długość okresu wegetacyjnego),
ukształtowanie terenu (budowa geomorfologiczna);
położenie geograficzno-ekonomiczne;
budowa geologiczna;
wody (powierzchniowe i podziemne);
gleby (I,II,III,IV,V,VI klasy).
Długość okresu wegetacyjnego maleje z SW (215-220 dni) do NE (160-165 dni).
Rodzaje gleb:
czarne ziemie;
czarnoziemy;
mady rzeczne;
rędziny;
żółtoziemy;
czerwonoziemy;
wulkaniczne;
bielicowe;
piaszczyste; niekorzystne
bagienne;
torfowe.
Determinizm geograficzny - mówi, że środowisko jest wiodącym ogniwem w interakcji człowiek-środowisko; środowisko determinuje nasze życie.
Nihilizm geograficzny - człowiek jest panem, podporządkowuje i kształtuje sobie środowisko.
Istnieje jednak współzależność człowiek-środowisko i środowisko-człowiek. Jest to tzw. posybilizm geograficzny.
Rola środowiska nie jest stała.
U'thant - sekretarz generalny ONZ w 1969r.; 26.V.1969r. powstaje raport U'thanta „Człowiek i środowisko” ukazujący jak środowisko bardzo jest zdegradowane i jakie kroki należy podjąć w celu naprawy ów środowiska.
„Klub rzymski” - stowarzyszenie ok. 100 osób (wybitnie uczeni, sfery finansowe, sfery biznesowe, prezydenci) zajmujące się dbaniem o środowisko.
A. Peccei założył w 1968r. pierwszy klub rzymski - „ojciec chrzestny” klubu;
1972r. pierwszy raport klubu rzymskiego „Granice wzrostu” - świat jest tak bardzo zdegradowany i w tak dużym stopniu wykorzystuje surowce mineralne, że za 20 lat (najdalej za 30 lat) świat nie będzie miał podstawowych surowców energetycznych;
1973r. raport Mesarowicza i Pestel'a „Ludzkość w punkcie zwrotnym” - świat nie jest jedynym globalnym kontynentem, dzieli się na 10 odrębnych regionów i w każdym regionie mamy inną dynamikę rozwoju.
Degradacja środowiska:
przemysłowa,
górnicza,
rolnicza.
Typy zanieczyszczenia środowiska:
zanieczyszczenie powietrza,
zanieczyszczenie wód,
degradacja gleb,
zniekształcenia w rzeźbie terenu (hałdy);
dewastacja roślinności,
zniszczenia w świecie zwierzęcym,
nawozy sztuczne i pestycydy (środki ochrony roślin),
zniszczenia turystyczne,
hałas,
wibracje,
promieniowanie,
śmieci i odpady komunalne,
odpady poprodukcyjne,
zużyte przedmioty,
substandardowe warunki zamieszkania,
substandardowe warunki pracy,
substandardowe warunki wypoczynku.
Ochrona środowiska:
33% powierzni kraju zajmują różne formy ochrony środowiska (ok. 10 mln ha)
Formy ochrony środowiska:
parki narodowe (23 parki - 315 tys. ha);
rezerwaty (1370 - 160 tys. ha);
parki krajobrazowe (52 parki - 2.500.000 ha)
obszary (strefy) chronionego krajobrazu (wokół parków krajobrazowych; 7 mln ha).
Formy i metody kształtowania środowiska:
oczyszczalnie ścieków,
melioracje wodne (osuszanie lub nawadnianie),
fitomelioracje (melioracje przez rośliny);
rekultywacja gruntów,
zabiegi przeciwerozyjne,
odkrzaczanie,
odkamienianie,
racjonalny płodozmian,
transformacja użytkowania ziemi,
scalanie gruntów,
kompleksowe zagospodarowanie nieużytków,
lokalizacja miejsc na odpady poprodukcyjne i komunalne,
kształtowanie krajobrazu.
„nemo natura nisi parendo imperat”
[`nie można przyrody zwyciężyć inaczej, jak tylko przez to, że się jej słucha']
III. POLITYCZNO-GOSPODARCZA MAPA ŚWIATA
Warunki państwowości w świetle prawa międzynarodowego:
określone terytorium,
ludność zamieszkująca dane terytorium,
suwerenna władza państwowa.
Liczba państw na poszczególnych kontynentach w 1995r.:
Europa - 43 (z Rosją);
Azja - 47 (bez Rosji),
Afryka - 53,
Ameryka Płn. - 24,
Ameryka Płd. - 12,
Australia i Oceania - 16,
Ogółem: 195
W 1960r. 17 państw afrykańskich uzyskało niepodległość - tzw. „Rok Czarnej Afryki”.
Od 1990 roku w wielonarodowych państwach typu federacyjnego i ZSRR, Jugosławia, Czechosłowacja; tworzenie odrębnych, suwerennych jednostek politycznych.
Próby integracji państw:
1958 - Zjednoczona Republika Arabska (Egipt+Syria); do 1961r.;
1964 - Tanzania (Tanzania+Zauzibar);
1990 - Jemen (Jemeńska Republika Arabska; Jemen Płn.),
(Jemeńska Republika Ludowo-Demokratyczna; Jemen Płd.),
1190 - Republika Federalna Niemiec (Niemcy, z RFN, NRD, Berlin Zachodni).
Liczba państw suwerennych w XXw.:
1900r. - 55
1923r. - 73
1947r. - 76
1962r. - 126
1972r. - 150
1988r. - 169
1995r. - 195
Największe obszarowo państwo świata - Rosja.
Najludniejsze państwo świata - Chiny, Indie.
Świat dzieli się na państwa:
jednolite narodowo,
wielonarodowe.
Modele ładu światowego (układ dwubiegunowy; w okresie międzywojennym):
Współczesny model ładu światowego (układ hegemoniczny):
WNP - Wspólnota Niepodległych Państw
45% ogółu państw świata to kraje o powierzchni ponad 100 tys. km².
Pakt Morski - określa status prawny obszarów morskich oraz statków morskich.
Wody terytorialne - pas wód przybrzeżnych, na którym obowiązuje prawodawstwo i władza państwa, do którego należy dany odcinek wybrzeża.
Strefa ekonomiczna - pas wód, na którym prawo dołowienia ryb czy do wydobycia różnych surowców ma wyłącznie państwo, do którego ta strefa należy.
Mila morska - Mm = 1,852 km
Morskie wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego, zalicza się do nich zatoki morskie, zatoki historyczne, wody portów.
Miasta - Państwa:
- Watykan,
- Monako,
- Singapur,
- Hongkong.
Potencjał gospodarczy i strategiczno-polityczny:
a) powierzchnia,
b) liczba ludności,
c) położenie geograficzne,
d) środowisko geograficzne,
e) odsetek użytków rolnych,
f) dostępność komunikacyjna (dostępność kraju);
g) stopień wykorzystania zasobów środowiska przyrodniczego.
Syntetyczne miary poziomu rozwoju gospodarczego:
a) PKB - `produkt krajowy brutto' - dochód narodowy bez kosztów materialnych i kosztu zakupu obcych usług,
b) PKN - `produkt narodowy netto' - dochód narodowy netto, produkcja czysta sfery materialnej bez usług niematerialnych,
c) PNB - `produkt narodowy brutto' - dochód narodowy brutto = PKB + dochody z własności zagranicznych,
d) per capita - w $ USA,
e) syntetyczne miary:
- dochód narodowy na 1 mieszkańca,
- zużycie energii na 1 mieszkańca,
- spożycie kalorii i protein (2700kcal, 50-80g),
- odsetek analfabetów,
- śmiertelność niemowląt,
- konsumpcja,
- ubezpieczenia,
- czas wolny,
- jakość środowiska i miejsca zamieszkania, pracy.
Typologia państw świata:
a) wysoko rozwinięte kraje kapitalistyczne (Japonia, USA, Niemcy),
b) kraje postkomunistyczne,
c) kraje socjalistyczne,
d) kraje rozwijające się:
- kraje naftowe (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Libia); 10-20 tys. $
- kraje uprzemysłowione:
* ”tygrysy azjatyckie” (Korea Płd., Tajwan, Singapur, Malezja, Tajlandia, Filipiny, Chiny)
* Argentyna, Brazylia, Chile, Cypr, Meksyk,
- kraje o niskim poziomie rozwoju; 300-5000 $,
- kraje zacofane ekonomicznie (Mozambik, Etiopia, Tanzania, Nepal, Uganda, Somalia, Czad, Bangladesz, Malawi, Madagaskar); poniżej 300$
IV. ZAGADNIENIA DEMOGRAFICZNE
Ogólna liczba ludności świata: 6 mld 300 mln
W tym:
Chiny: 1 mld 300 mln
Indie: 1 mld 100 mln
Regulacja urodzin:
Chiny - można mieć tylko jedno dziecko (zgodnie z prawem),
Liczba ludności:
USA - 300 mln,
Indonezja - 220 mln,
Brazylia - 184 mln,
Pakistan - 151 mln, wzrost
Rosja
Białoruś
Ukraina tendencja spadkowa
Polska - 38,2 mln
PN = U - Z / 1000 mk = ‰
PRz = PN +/- M
M = I - E
Pn świata = 22‰ - 9‰ = 13‰
PN Polska = 9,6‰ - 9,7‰ = -0,1‰
Typy przyrostu naturalnego:
pierwotny (prymitywny):
* kraje o wysokim wskaźniku urodzeń i wysokim wskaźniku zgonu,
* Afryka, kraje rozwijające się,
eksplozja demograficzna;
* kraje, które są lub były pod wpływem działań wojennych,
* wyż demograficzny w okresie powojennym,
* Bałkany
I eksplozja demograficzna w Polsce (1946-1950r.) PN = 22‰
II eksplozja demograficzna w Polsce (1970-1975r.) - echo wyżu demograficznego
III eksplozja demograficzna w Polsce (~2000r.) - 2 echo wyżu demograficznego
europejski (implozja geograficzna - ujemny przyrost naturalny)
* czynnik ekonomiczny - dziecko, to wydatek,
* czynnik psychologiczno-moralny: uszczerbek na urodzie, przerwa w pracy.
Ukraina (-7‰)
Rosja (-6‰)
Estonia (-5‰)
Bułgaria (-5‰)
Litwa (-5‰)
Polska (-0,1‰)
MIGRACJE
Przyczyny migracji:
poszukiwanie (lepszej) pracy - `emigracja za chlebem',
działania wojenne (militarne),
różnice etniczne (Afryka) i plemienne,
względy religijne (np. Indie i Pakistan),
edukacja,
klimatyczne,
zdrowotne.
Obszary imigracji:
USA, Kanada,
Europa Zachodnia (Niemcy, Francja, Wlk. Brytania),
Australia i Nowa Zelandia.
V. PROCESY URBANIZACJI
Funkcje miastotwórcze:
ENDOGENICZNE (wewnętrzne) |
EGZOGENICZNE (zewnętrzne) |
|
|
VI. GOSPODARKA ŻYWNOŚCIOWA
Czynniki lokalizacji rolnictwa:
~ Cechy (uwarunkowania) zewnętrzne:
A: Przyrodnicze:
położenie geograficzno-ekonomiczne
położenie przedsiębiorstwa rolnego w stosunku do rynku zbytu jest bardzo ważne. Rynek zbytu powinien być w pobliżu rynku produkcji (inny charakter rolnictwa w mieście, np. owoce, mleko, produkty drobiarskie nie przystosowane do dalekiego transportu, inne produkty, które mogą być transportowane na duże odległości);
rzeźba terenu
warunkiem dla produkcji rolniczej powinny być tereny płaskie, jednak ze względu na możliwość tworzenia się terenów podmokłych bardziej korzystna jest rzeźba lekko falista;
agroklimat
(opady atmosferyczne, ciśnienie, termika), syntetyczna miara, najważniejszym miernikiem jest długość okresu wegetacji (czasokres, w którym średnia temperatura dobowa wynosi ponad 5ºC). Długość okresu wegetacji w Polsce zmniejsza się z SW w stronę NE;
warunki wodne
najkorzystniejszy układ dla rolnictwa, który nie jest ani spływowy, ani infiltracyjny
gleby
czarnoziem,
żółtoziem,
czerwonoziem,
gleby wulkaniczne.
B: Pozaprzyrodnicze:
przeszłość gospodarcza
* uzasadnienie pewnych warunków, np. województwo kujawsko - pomorskie składa się z ziem będących pod zaborem pruskim (większe gospodarstwa, duża kultura rolna; a np. ziemie dobrzyńskie to mniejsze gospodarstwa, zabudowa nieogniotrwala);
poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
* wysoki poziom - wysoki poziom rolnictwa
* niski poziom - niski poziom rolnictwa
urbanizacja i uprzemysłowienie
* pozytywne i negatywne elementy w odniesieniu do rolnictwa (negatywne to np. rozdrobnienie gospodarki)
dostępność komunikacyjna
* np. powiat chełmiński, gdyby poprawić dostepność komunikacyjną w unisławskim basenie, to gospodarka, rozwój by wzrósł o ⅓
transport
przemysł spożywczy
interwencjonizm państwa
* polega na interwencji państwa w sytuacjach kryzysowych (np. wojna, nieurodzaj; zapasy żywności, np. mięso solone na wypadek wojny, cena bochenka chleba powinna być stabilna).
Pozostałe uwarunkowania rolnictwa:
~ Cechy (uwarunkowania) wewnętrzne:
A: Cechy społeczno własnościowe:
ludność rolnicza
* jedna osoba zatrudniona w rolnictwie potrafi wyżywić 3,5 osoby na świecie ( a rolnik amerykański 50 osób)
' w Europie Zach. - 12 osób,
' Afryka - 2 osoby,
' Ameryka Łac. - 5 osób,
' Izrael, Iran, Irak - 3 osoby,
' Tajlandia, Filipiny - 2 osoby.
systemy władania ziemią (struktura agralna)
* struktura władania ziemią (gospodarz obrabia ziemię i jest jej właścicielem lub `farmer walizkowy'/komputerowy/chodnikowy - mieszka poza gospodarstwem; jest właścicielem; nie obrabia ziemi, tylko zatrudnia do tego ludzi)
struktura wielkości gospodarstw
* zależy od wielkości produkcji.
B: Cechy organizacyjno-techniczne:
systemy użytkowania ziemi,
systemy zmianowania (płodozmian),
mechanizacja,
melioracje, systemy nawadniania,
nawożenie naturalne i organiczne,
intensywność.
C: Cechy produkcyjne:
produkcja globalna
* to wszystko co rolnik wyprodukuje od 01.07.2005 do 30.06.2006 - rok gospodarczy,
produktywność ziemi, produktywność/wydajność pracy;
produkcja towarowa
* to część produkcji globalnej przeznaczonej na rynek (do obrotu towarowego),
stopień towarowości, poziom towarowości, towarowość pracy.
VII. PRZEMYSŁ I PROCESY UPRZEMYSŁOWIENIA
Czynniki lokalizacji przemysłu:
EKONOMICZNE |
POZAEKONOMICZNE |
|
|
IX. MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE
(HANDEL ZAGRANICZNY)
- międzynarodowy przepływ: kapitału, siły roboczej, usług
Eksporterzy:
węgiel kamienny: Australia, USA (50%), RPA, Kanada, Chiny, Rosja, Polska;
ropa naftowa: Arabia Saudyjska (25%), Irak, Iran, ZEA, Nigeria, Libia, Kuwejt, Rosja, Wenezuela, Meksyk;
rudy żelaza: Australia (60%), Brazylia, Indie, Kanada, Rosja, Ukraina, Szwecja, Wenezuela;
rudy miedzi: Chile, Zambia, Kanada, Peru, USA, Australia, Polska;
pszenica: USA, Kanada, Francja (70%), Australia, Argentyna;
ryż: Tajlandia, USA, Wietnam, Pakistan (70%);
cukier: Kuba, Tajlandia, Francja, Brazylia, Australia (50%),
kawa: Brazylia, Kolumbia (40%), Indonezja, Wybrzeże kości Słoniowej, Gwatemala, Meksyk, Kostaryka, Uganda;
herbata: Chiny, Indie, Sri Lanka, Kenia, Indonezja (75%);
bawełna: USA, były ZSRR, Pakistan, Australia (60%)
Importerzy:
surowców mineralnych i artykułów roln.-spoż.: Europa Zach., USA, Japonia;
węgla kamiennego: Japonia, Francja, Włochy;
ropy naftowej: USA, Japonia, Francja, Niemcy, Włochy.
ZSRR
USA
USA
Chiny
Rosja
Japonia
UE
PN - przyrost naturalny
U - urodzenia
Z - zgony
mk - mieszkańcy
PRz - przyrost rzeczywisty
M - migracje
I - imigracje (napływ ludności)
E - emigracje (odpływ ludności)
M Polska = (-15.000)
gdzie:
I = 5.000
E = 20.000
Brak części notatek - w dalszej części przepisane tylko najważniejsze punkty
Intensywność = nakłady
(na mechanizację, meliorację, nawożenie,...)
Produktywność = wyniki
12