Prasa:
HISTORIA
Od początków do 1795. Początki prasy w Polsce sięgają XVI w., kiedy pojawiły się pierwsze druki informacyjne (gazety ulotne; najstarsza znana Nowiny z Konstantynopola 1550), wyd. z okazji wydarzeń polit., wojennych, dyplomatycznych i in.; przetrwały do poł. XVIII w., a ich łączną liczbę (nie uwzględniając gazet pisanych) szacuje się na 2 3 tysiące. Za datę rozpoczynającą właściwe dzieje prasy pol. przyjęto 1661 rok ukazania się Merkuriusza Polskiego (współredagował go i drukował J.A. Gorczyn). Wydawcą wielu efemeryd prasowych w Krakowie (1696 1705) był J.A. Priami. W Królewcu pierwsze pismo dla ludności pol. Pocztę Królewiecką (1718 20) wydawał J.D. Cenkier. Stały rozwój prasy pol. datuje się od powstania w Warszawie Kuriera Polskiego (1729 31) i Uprzywilejowanych Wiadomości z Cudzych Krajów (1729), których wydawcy pijarzy, uzyskali wyłączne prawo wydawania gazet w Koronie. W 1737 oba tytuły zostały przejęte przez jezuitów i 1765 połączone w jedno pismo Wiadomości Warszawskie. Od 1760 nowymi ośr. prasy stały się Wilno i Grodno (Kurier Litewski, Gazeta Grodzieńska). Polskie czasopiśmiennictwo nauk. zapoczątkowały Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone, które wydawał w Warszawie W. Mitzler de Kolof. W 1764 w Polsce ukazywało się 6 gazet i 2 czasopisma, a łączna liczba tytułów prasowych wyd. do tego roku wynosiła ponad 40. W 1765 95 nastąpił szybki rozwój prasy: wychodziło ok. 90 czasopism i gazet o przeciętnym nakładzie 300 1000 egz.; wzrosło jej znaczenie jako instrumentu polityki oraz rzecznika reform społ. i gosp.; gł. ośr. wydawniczym była Warszawa. Oprócz gazet informacyjnych pojawiły się czasopisma nauk., lit., obyczajowe (tzw. moralne) i ekon.; do najważniejszych należały: Monitor, tyg. lit. Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, miesięcznik nauk., ekon. i społ. Pamiętnik Historyczno-Polityczny oraz Dziennik Handlowy, Korespondent Warszawski, a w Krakowie Zbiór Tygodniowy Wiadomości Uczonych. Do najpoczytniejszych gazet zaliczano jezuickie Wiadomości Warszawskie (1774 przekształcone w Gazetę Warszawską). Ważnym wydarzeniem było pojawienie się w Warszawie Gazety Narodowej i Obcej, związanej ze stronnictwem reform i służącej propagowaniu idei Konstytucji 3 maja. W 1792 ukazywało się 18 gazet i czasopism; podczas insurekcji kościuszkowskiej 12 reprezentowało obóz powstańczy, m.in. pierwsze pol. pismo codzienne Gazeta Rządowa oraz Gazeta Powstania Polski i Gazeta Warszawska Patriotyczna. Pod zaborami. W 1795 1831 prasa odgrywała ważną rolę, jako jedna z nielicznych instytucji pol. życia nar.; rozwijała się w ramach 3 odrębnych systemów polityki prasowej zaborców. Ruch wydawniczy był niewielki, nie ożywiło go także powstanie Księstwa Warszawskiego. Z ukazujących się w tym okresie pism wyróżniały się: Dziennik Patriotycznych Polityków, Gazeta Krakowska, Gazeta Lwowska, Gazeta Poznańska, Korespondent Warszawski i Zagraniczny, Pamiętnik Warszawski i Kurier Litewski. W 1812 w 9 miastach wychodziło ogółem 20 gazet i czasopism. W Królestwie Polskim wyd. czasopisma fachowe, lit. i nauk. oraz gazety informacyjno-polit. Konstytucyjną gwarancję swobody słowa drukowanego przekreśliło wprowadzenie cenzury (1819) oraz pozbawienie możliwości ukazywania się prasie obcej. Najważniejsze znaczenie w życiu umysłowym Królestwa miały m.in.: związany z klasycyzmem Pamiętnik Warszawski i bliski romantykom Dziennik Warszawski obydwa o charakterze hist.-lit. i społ., oraz czasopismo nauk. Sylwan; w Galicji ważną rolę odgrywał społ.-polit. i lit. Pamiętnik Lwowski, na Litwie Dziennik Wileński i Wiadomości Brukowe. Prasa informacyjna w Warszawie wzbogaciła się m.in. o Gazetę Codzienną Narodową i Obcą, Kurier Warszawski, Gazetę Polską, Powszechny Dziennik Krajowy oraz Kurier Polski. Do rozwoju prasy przyczynili się zwł. B. Kiciński, A.T. Chłędowski i K. Majeranowski; najwybitniejsi publicyści: J.N. Janowski, M. Mochnacki, B. Niemojewski. Podczas powstania listopadowego 1830 31 wychodziło ponad 40 tytułów. Orientację patriotyczną reprezentowały m.in. Nowa Polska i Gazeta Polska, ugodową Polak Sumienny i Zjednoczenie. W latach 40. XIX w. powstało wiele czasopism lit., nauk. i popularyzatorskich, m.in. wyd. w Warszawie Przegląd Naukowy (E. Dembowskiego i H. Skimborowicza) i Biblioteka Warszawska, w Poznaniu Rok; oraz Tygodnik Literacki (A. Woykowskiego), we Lwowie Rozmaitości. Przejściowe ożywienie prasy polit. w zaborze austriackim zaowocowało powstaniem nowocześnie redagowanego, konserwatywnego dziennika Czas. Wzrosło znaczenie Lwowa jako ośr. prasowego (m.in. dzięki działalności J. Dobrzańskiego). Nowym zjawiskiem tej doby były pisma dla ludu, np. Wielkopolanin. Przejawem odrodzenia nar. na Śląsku, Mazurach i Pomorzu było powstanie m.in. Dziennika Górnośląskiego (redagowanego przez J. Lompę), Tygodnika Cieszyńskiego (przekształconego 1851 w Gwiazdkę Cieszyńską) i Przyjaciela Ludu Łeckiego (współzałożyciel i red. H.M. Gizewiusz). W zaborze rosyjskim ukazywał się nowocześnie redagowany Dziennik Warszawski. Do najpoczytniejszych pism warsz. należała Gazeta Warszawska (red. Kenig), Gazeta Codzienna (od 1861 jako Gazeta Polska) i Kurier Warszawski. Klęskę poniósł wyd. przez H. Rzewuskiego Dziennik Warszawski (1851 56), świetny edytorsko, politycznie zachowawczy i prorosyjski. W 1823 24 wyd. w Warszawie dwujęzyczne czasopismo żyd. tyg. Dostrzegacz Nadwiślański/Der Beobachter an der Weichsel. W okresie między powstaniami (1831 62) na emigracji pojawiła się prasa polit., nielegalnie przywożona do kraju. Patriotyczna publicystyka polit. rozwinęła się najpełniej w paryskiej prasie emigracyjnej; do najważniejszych pism należały: Demokrata Polski, Orzeł Biały pozostający pod wpływem myśli polit. J. Lelewela, organy stronnictwa A. Czartoryskiego Trzeci Maj i Wiadomości Polskie oraz Przegląd Rzeczy Polskich; w Rosji ukazywał się Tygodnik Petersburski (1830 58), bardzo starannie redagowany, lojalny wobec władz carskich. Na polit. ożywienie prasy w zaborze austr. i prus. wpłynęło zniesienie cenzury prewencyjnej (1842) oraz powrót z emigracji wielu publicystów, zwł. z obozu demokratycznego. W zaborze ros. liberalizacja polityki prasowej rozpoczęła się dopiero pod koniec lat 50. XIX w. Pomyślniejsze warunki polit., a także rozwój techniki (modernizacja drukarń, wprowadzenie nowych technik druku i ilustracji, rozwój środków łączności oraz komunikacji) sprzyjały unowocześnieniu prasy i zwiększeniu nakładów. Wyrazem żyd. dążeń asymilacyjnych w okresie przedpowstaniowym było wydawanie w języku pol. Jutrzenki. Tygodnika dla Izraelitów Polskich (1861 63). Znaczną rolę w rozwoju prasy w języku hebr. w Polsce odegrał tygodnik, następnie dziennik Ha Cefira (1862 1931, z przerwami). W 1861 64 po raz pierwszy na szerszą skalę pojawiła się w kraju konspiracyjna prasa niepodległościowa ( Ruch, Strażnica, Niepodległość), łącznie ok. 60 nielegalnych tytułów prasowych. W 1864 1918 prasa pol. stała się czynnikiem integrującym społeczeństwo, wywierając istotny wpływ na życie narodowe. Udoskonaliła się organizacja pracy redakcyjnej i metod kolportażu; zwiększyła się liczba tytułów, pojawiły się pisma ilustrowane, tzw. rodzinne, kobiece, dziecięce, tygodniki społ. oraz pisma specjalistyczne. Większość gazet informacyjno-polit. stała się dziennikami, niektóre z nich zaczęły ukazywać się 2 razy dziennie (1883 jako pierwszy Kurier Warszawski). Dziennikarstwo wyodrębniło się jako samodzielny zawód. W latach 90. XIX w. powstały pierwsze pol. organizacje dziennikarskie; we Lwowie 1893 założono Tow. Wzajemnej Pomocy Dziennikarzy Pol., które w 3 lata później przystąpiło do Międzynar. Związku Prasy. W Warszawie 1899 po- wstała tzw. Kasa Przezorności i Pomocy dla Literatów i Dziennikarzy, z której 1909 wyłoniło się Tow. Literatów i Dziennikarzy Polskich. W 1912 powstał Syndykat Dziennikarzy Krakowskich. W miarę formowania się partii polit. powstawały ich organy prasowe. Rozwijała się także nastawiona na zysk prasa komercyjna. Próby założenia w tym okresie rodzimych agencji prasowych nie powiodły się i redakcje dzienników były uzależnione od serwisów agencji obcych. Głównym instrumentem walki z prasą pol. ograniczania rozwoju i polit.-społ. oddziaływania pozostawała w zaborze ros. cenzura prewencyjna, ujednolicona 1869 z systemem cenzury w cesarstwie. W zaborze prus., po ustawie prasowej z 1874, zaś austr. z 1862 celowi temu służyły gł. procesy sądowe i konfiskaty, w mniejszym stopniu restrykcje administracyjne. W zaborze rosyjskim na czoło prasy społ.-kult. wysunęły się: Przegląd Tygodniowy, Niwa, Nowiny; oraz Prawda, reprezentujące tzw. młodą prasę, propagującą program pozytywizmu (czołowy publicysta A. Świętochowski); zwalczała ona tzw. starą prasę, tradycyjną w swych tendencjach (Gazeta Warszawska, Kurier Warszawski i in.). Z nowych pism polit. poczytność zyskały m.in. dziennik Słowo; (organ młodych konserwatystów, redagowany początkowo przez H. Sienkiewicza), tyg. Głos; (J.K. Potocki i J.L. Popławski) oraz Tygodnik Powszechny. Postawę ugodową wobec caratu zajmował ukazujący się w Petersburgu Kraj; E. Piltza i W. Spasowicza. Organem Stronnictwa Nar.-Demokr. był Przegląd Wielkopolski. Popularnością cieszyły się uchodzące za apolit. dzienniki informacyjne, m.in. Kurier Codzienny, Wiek; i Kurier Poranny. Poczytność zyskały również pisma ilustrowane (np. Tygodnik Ilustrowany), kobiece (np. Bluszcz), satyr. (m.in. Mucha; i Kolce) oraz specjalistyczne, w tym Ekonomista, Przegląd Techniczny i Wszechświat. Duży zasięg uzyskały tyg. dla wsi Gazeta Świąteczna K. Prószyńskiego (Promyka), wyd. przez zgromadzenia zakonne magazyny katol., m.in. Powściągliwość i Praca (zał. 1989) oraz Królowa Apostołów (zał. 1907). W Galicji, której autonomia od 1867 stworzyła korzystne warunki do rozwoju prasy pol., do najważniejszych pism polit. należały: w Krakowie, obok Czasu, konserwatywny i związany ze stańczykami Przegląd Polski, demokr. Reforma oraz pozytywistyczny Kraj; we Lwowie Gazeta Narodowa Lwowska zał. przez J. Dobrzańskiego i liberalny Dziennik Polski oraz związane z ruchem lud. pisma Kurier Lwowski, Przegląd Społeczny i Przyjaciel Ludu (organ Stronnictwa Ludowego). W zaborze pruskim oprócz Dziennika Poznańskiego duże wpływy miały: Tygodnik Katolicki, ludowy Orędownik; i konserwatywny Kurier Poznański, zaś tendencje pozytywistyczne reprezentował Tygodnik Wielkopolski; na Śląsku wychodziły nadal liczne pisma lokalne, przeciwstawiające się germanizacji: Katolik, Nowiny Raciborskie, Gazeta Górnośląska, Nowiny Śląskie, Nowiny, Gazeta Opolska i Dziennik Górnośląski; na Pomorzu ukazywały się: ludowa Gazeta Toruńska, Gazeta Grudziądzka i Gazeta Gdańska; na Mazurach Gazeta Ludowa; na Warmii Gazeta Olsztyńska. W 2 poł. XIX w. pojawiły się w Warszawie pierwsze gazety żyd. Izraelita (1866 1912, w języku pol.) i Warszojer Jidysze Cajtung (1867 68, jidysz). Najwięcej tytułów ukazywało się w Galicji: pierwsze w języku niem. (1869), a od 1878 w języku pol. (lwow. Ugoda) i hebr. (krak. Mochzikei Hadat); 1890 1914 w Krakowie wyd. 26 pism (po 11 jidysz i hebr. oraz 4 niem.), we Lwowie 29 (16 jidysz, 8 pol., 4 hebr. i 1 niem.). Lwów był ponadto ważnym ośr. prasy ukr., z dziennikiem Diło; (zał. 1880). Istotnym zjawiskiem w prasie emigracji politycznej końca XIX w. było powstanie pism socjalist., m.in. Równości, Przedświtu i Walki Klas. W zaborze ros. ukazywał się wyd. nielegalnie organ partii Proletariat Proletariat, a później konspiracyjne pisma PPS, w tym jej gł. organ Robotnik. W Krakowie legalnie wychodził organ PPSD Naprzód, od 1900 pierwsze pol. codzienne pismo socjalistyczne. Czołowymi pismami SDKPiL były: Czerwony Sztandar, Przegląd Robotniczy. Po rozłamie w PPS (1906) zarówno PPS-Frakcja Rewol., jak i PPS-Lewica wydawały wiele pism, w tym równocześnie 2 o tytule Robotnik. Legalnym organem PPS zaboru prus. była Gazeta Robotnicza. W 1900 14 pogłębiało się zróżnicowanie polit. prasy; powstały organy partii polit., m.in. związane z ND: w Warszawie Przegląd Narodowy ( Przegląd Wszechpolski), Goniec Poranny i Wieczorny oraz Gazeta Poranna 2 Grosze, we Lwowie od 1902 Słowo Polskie, w Poznaniu Kurier Poznański i liberalno-mieszczańska Nowa Reforma; inne gazety miały charakter mniej lub bardziej wyraźnie komercyjny ( Wiek Nowy, Ilustrowany Kurier Codzienny). Wysoki poziom osiągnęły liczne pisma ilustr. (np. Świat), lit. i lit.-artyst. ( Życie, Chimera), a także nauk. i fachowe. Po 1905 w zaborze ros. zniesiono cenzurę prewencyjną. Szybki rozwój przeżywała w tym okresie prasa lokalna (Lublin, Łódź, Kielce i in.). Według niepełnych danych 1905 wychodziło na ziemiach pol. ponad 500 tytułów, zaś 1914 około 1100. I wojna świat. spowodowała gwałtowny spadek liczby ukazujących się tytułów (ponad 200). Począwszy od 2 poł. XIX w. wzrastała liczba pism pol. wyd. na obczyźnie, w większych skupiskach emigracji ( polonijna prasa). Podczas I wojny świat. wzrosła rola prasy polit., wyd. poza P., zwłaszcza w Rosji (1917 ok. 90 tytułów). Druga Rzeczpospolita. Odzyskanie niepodległości 1918 i zjednoczenie ziem pol. stworzyło warunki szybkiego rozwoju prasy, która stała się czynnikiem integrującym pol. społeczeństwo, przyczyniając się do zacierania różnic pomiędzy byłymi zaborami i upowszechniania kultury we wszystkich środowiskach. Wznowiona została większość tytułów wyd. przed 1914; wkrótce pojawiły się nowe rodzaje wydawnictw prasowych czasopisma popularne, ilustrowane magazyny i dodatki do dzienników, prasa sport., film., tanie dzienniki (tzw. pięciogroszówki) oraz prasa sensacyjna i brukowa (zw. czerwoną od koloru winiet i tytułów). Popyt na prasę przyczynił się do rozbudowy poligrafii i usprawniania systemu kolportażu; stopniowo następowała koncentracja tytułów, wraz z powstawaniem prasowych koncernów wydawniczych. Serwis informacyjny zapewniały agencje prasowe, z najważniejszą Polską Agencją Telegraficzną PAT (zał. 1918). Do 1926 prasa z wyjątkiem komunist. i radykalnych nurtów ukr. korzystała ze swobody wypowiedzi i wolności druku; po 1926 władze generalnie przestrzegały zasady wolności słowa, ograniczenia stosując gł. wobec opozycji; ingerencje cenzury wiązały się z konfiskatą całych nakładów gazet lub pojedynczych artykułów (z pozostawianiem w ich miejscu nie zadrukowanych białych plam). Część tytułów była związana z ośr. i partiami politycznymi; za półoficjalne organy rządowe uchodziły: Gazeta Polska (od 1929), Polska Zbrojna, a w latach 30. Kurier Poranny. Rządy sanacyjne były także popierane przez wydawnictwa prasowe, gł. Dom Prasy SA w Warszawie (tzw. czerwona prasa) i koncern Ilustrowanego Kuriera Codziennego ( IKC) M. Dąbrowskiego w Krakowie. Poglądy ND wyrażały m.in. Gazeta Warszawska (od 1935 Warszawski Dziennik Narodowy), Kurier Poznański i bliski politycznie Kurier Warszawski. Chrześcijańska Demokracja dysponowała katow. Polonią i innymi pismami tego wydawnictwa; konserwatyści: Czasem (Kraków), Słowem; (Wilno) oraz Dziennikiem Poznańskim. Partie lud. wydawały m.in. Wyzwolenie i Piasta, a po połączeniu się (1931) Zielony Sztandar. Głównymi organami PPS były: Robotnik, Naprzód (Kraków) i Gazeta Robotnicza (Katowice). KPP wydawała nielegalny Nowy Przegląd i Czerwony Sztandar, a w zasięgu jej wpływów pozostawało także kilka pism społ.-kult., m.in. Kultura Robotnicza, Dźwignia i Miesięcznik Literacki. W 2 poł. lat 30. współtworzące Front Lud. środowiska socjalist. i komunist. wydawały m.in. Dziennik Popularny, Oblicze Dnia, Poprostu i Czarno na białem. Największe nakłady osiągała prasa katolicka, zwł. Rycerz Niepokalanej (ok. 800 tys. egz.), Mały Dziennik (do 200 tys. egz.) i Przewodnik Katolicki (wyd. w Poznaniu, 250 tys. egz.). Znaczną popularnością cieszyła się prasa sensacyjna, i brukowa, zwł. dzienniki łódz. wydawnictwa prasowego Republika (Republika, Express Ilustrowany i popołudniówka Express Wieczorny Ilustrowany) oraz czerwona prasa warsz. Domu Prasy Pol. (Kurier Informacyjny i Telegraficzny, Ekspress Poranny). Znaczną, opiniotwórczą rolę odgrywał Kurier Polski, od 1931 organ kół wielkoprzem.; wśród elit polit. i gosp. za najbardziej wpływowe uznawano: Przegląd Gospodarczy i Gospodarkę Narodową. Z pism lit. i społ.-kult. najbardziej cenionymi były m.in. Wiadomości Literackie M. Grydzewskiego, prosanacyjny Pion, związane z ONR Prosto z mostu, wydawana przez Akcję Katol. Kultura i pismo satyr. Szpilki. Dużą poczytnością cieszyły się tygodniki ilustrowane, m.in. Światowid, As i Świat oraz czasopisma popularnonauk. (m.in. Wiedza i Życie). Ponadto w wielu miastach i ośr. powiatowych ukazywała się prasa lokalna. W 1937 ukazywało się w Polsce łącznie 2692 tytułów; 1938 rekordowe nakłady dzienników wynosiły 200 tys., ale ponad połowa gazet nie osiągała 10 tys. egzemplarzy. Pierwszymi organizacjami dziennikarzy były lokalne związki (m.in. działający nadal, zał. 1912 Syndykat Dziennikarzy Krakowa, zał. 1919 Syndykat Dziennikarzy Warszawskich i Wielkopolskich, 1920 Lwowskich, Pomorskich i w Wilnie, 1923 Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego oraz Łódzkich), tworzące od 1924 Związek Syndykatów Dziennikarzy Pol.; 1931 powołano Związek Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej jako zrzeszenie lokalnych związków, które zachowały nazwę syndykatów. W 1918 39 własną prasę wydawały w Polsce także mniejszości narodowe. Prasa żyd. (gł. w jidysz, a ponadto po hebr. i pol.) liczyła 364 tytuły, w tym 20 dzienników, z których największymi były: syjonistyczne Der Hajnt (zał. 1908, z filiami w Europie i w Palestynie), Der Moment, (zał. 1910), Najer Fołksbłat, ortodoksyjny Dos Judisze Tagbłat, organ Bundu Naje Fołkscajtung oraz Nasz Kurier, Nasz Przegląd, Ostatnie Wiadomości, Chwila i Nowy Dziennik; od 1920 działała Żyd. Agencja Telegraficzna, 1926 utworzono Żyd. Syndykat Dziennikarzy. Prasę niem. łącznie 106 tytułów wydawały gł. koncerny prasowe Concordia SA (Poznań), Łódzkie Tow. Wydawnicze Libertas i Kattowitzer Buchdruckerei und Verlags SA; największy nakład osiągały dzienniki: Der Oberschlesicher Kurier, Deutsche Rundschau, Freie Presse i Posener Tageblatt; od 1935 działał związek dziennikarzy Verband der deutschen Redakteure in Polen. Prasa ukr. łącznie 68 tytułów ukazywała się w niewielkich nakładach, gł. we Lwowie oraz w Stanisławowie i Kołomyi; najważniejszą rolę odgrywały lwow. dzienniki: Diło, o wielkich zasługach dla kultury ukr. oraz Nowyj czas i Ukrajinśki wisti (oba pojawiły się w końcu lat 30.). Prasa białorus. liczyła łącznie 16 czasopism, a prasa litew. i ros. po ok. 10 tytułów każda. Wśród dziennikarzy, publicystów i redaktorów okresu 1918 39 do najbardziej znanych należeli: W. Bazylewski, S. Berson (Otmar), A.M. Bocheński, J.M. Borski, M. Dąbrowski, K. Ehrenberg, L. Fryze, W. Giełżyński, M. Grydzewski, E. Haecker, T. Hiż, W. Korfanty, B. Koskowski, S. Kozicki, S. Mackiewicz (Cat), B. Miedziński, M. Niedziałkowski, A. Nowaczyński, F. Perl, S. Piasecki, K. Pruszyński, L. Rubel, W. Rzymowski, M. Seyda, B. Singer (Regnis), K. Smogorzewski, F. Sokołow, S. Stroński, W. Stpiczyński, W. Trzebiński, K. Wrzos. Druga wojna światowa. Działania wojenne IX 1939 zdezorganizowały działalność wydawnictw prasowych. Po zajęciu Polski Niemcy zlikwidowali całą prasę pol., wydając w jej miejsce gazety w języku niem. (Krakauer Zeitung, Warschauer Zeitung) oraz dzienniki i pisma w języku pol., nazywane powszechnie gadzinówkami lub szmatławcami (m.in. Nowy Kurier Warszawski, Goniec Krakowski, Siew, Ilustrowany Kurier Polski, Ster, Fala oraz w języku jidysz łódz. Geto Cajtung). Na ziemiach pod okupacją sowiecką prasa pol. przestała się ukazywać; kontynuowano wydawanie w języku pol. kijowskiego dziennika Głos Radziecki (do wybuchu wojny jedyna polskojęzyczna gazeta sowiecka); we Lwowie zaczął wychodzić Czerwony Sztandar (1939 41, wznowiony 1944, ukazywał się do 1950), w Tarnopolu od 1941 wychodziła Prawda Bolszewicka; w woj. białost. pojawiły się pol. mutacje sowieckich gazet lokalnych, m.in. Wolna Praca, Wolna Łomża i Iskra (Łapy). Na terenach włączonych do Litwy pol. prasę wydawano m.in. w Wilnie: Gazetę Codzienną (1939 40) i Gazetę Ludową (1940); po wcieleniu Litwy do ZSRR ukazywały się jedynie pol. mutacje sowieckiej prasy litew. (gł. dziennik Prawda Wileńska, lokalny organ Litew. Partii Komunist.) Podczas niem. okupacji pol. ziem wsch. (1941 44) Niemcy wydawali w języku pol. m.in. Gazetę Lwowską i Gońca Codziennego (Wilno); ukazywało się również wiele tytułów prasy konspiracyjnej pol. podziemia. Od początku wojny na terenach pod okupacją niem. ukazywała się prasa konspiracyjna. Jej wydawcami były podziemne organizacje i ugrupowania wojsk., partie polit., a także tajne instytucje społ. i grupy osób prywatnych. Z czasem konspiracyjna działalność wydawnicza, mimo dotkliwych represji, stała się jedną z najważniejszych form oporu. Jednym z pierwszych wydawnictw konspiracyjnych było pismo Polska żyje ukazujący się od X 1939 organ Komendy Obrońców Polski (1943 44 Pol. Armii Lud.). Najliczniejszą była tajna prasa ZWZ-AK (łącznie 244 tytuły); jej gł. pismami były: redagowany przez A. Kamińskiego Biuletyn Informacyjny, Wiadomości Polskie, Insurekcja, Żołnierz Polski i Małopolski Biuletyn Informacyjny; ponadto wydawano wiele czasopism terenowych. Duży zasięg oddziaływania miała prasa harcerska Szarych Szeregów (m.in. Źródło, Drogowskaz, Pismo Młodych, Bądź Gotów, Brzask) i Organizacji Harcerek (Dziś i jutro). Oficjalnym organem Delegatury Rządu na Kraj była Rzeczpospolita Polska; konspiracyjne SP i Unia wydawały m.in. Naród, Reformę i Nakazy; skupiający bezpartyjną inteligencję katol. Front Odrodzenia Polski Prawdę i Prawdę Młodych; SN Walkę, Polaka i Wielką Polskę; Konfederacja Narodu Nową Polskę i Do broni; Grupa Szaniec Szaniec. Ruch lud. (Roch i BCh) wydawał ponad 100 pism centr. i lokalnych, w tym Przebudowę, Przegląd, Przez walkę do zwycięstwa oraz Żywią i bronią. Pismami największych ugrupowań piłsudczykowskich były: Konwentu Organizacji Niepodległościowych (KON) Myśl Państwowa i Tydzień, Obozu Polski Walczącej Przegląd Polityczny i Państwo Polskie, a ponadto Polska Walczy i Pionier. Reprezentujące nurt demokr.-liberalny SD wydawało Nowe Drogi, Stronnictwo Pol. Demokracji Głos Demokracji i Kurier Powszechny, Związek Odbudowy Rzeczpospolitej (ZOR) Wolną Polskę, a Związek Syndykalistów Pol. Sprawę, Iskrę, Myśl i in. Partie socjalist. wydawały m.in: PPS-WRN WRN, Wieś i Miasto, Wolność (Warszawa i Kraków) i Robotnika (1944); PS i RPPS Barykadę Wolności, Zagadnienia i Robotnika; Socjalist. Organizacja Bojowa i grupa Płomienie Żołnierza Rewolucjonistę i Płomienie; komuniści i związane z nimi ugrupowania: PPR Trybunę Wolności, Trybunę Chłopską, Trybunę Ludową i in.; ZWM Walkę Młodych; KRN Radę Narodową; organem dowództwa GL był Gwardzista, dowództwa AL Armia Ludowa. Podczas okupacji niem. ukazywały się konspiracyjne pisma kult. i lit. różnych orientacji ideowych i artyst. (m.in. w Warszawie Sztuka i Naród, Sprawy Narodu, Kultura jutra, Nurt, Przełom, Droga, Lewą marsz; w Krakowie Miesięcznik Literacki), satyr. (np. w Warszawie Lipa i Moskit, w Krakowie Na ucho). Sprawami oświaty i wychowania zajmowały się m.in. Kultura Polska oraz Oświata i Kultura. W GG prasę konspiracyjną w języku jidysz i hebr. wydawały żyd. organizacje polit., społ. i wojsk. łącznie 160 tytułów, m.in. Awangard, El Al, Cajt-Fragn, Morgen Frajhajt, Hehaluc Halochem, Der Weker. W ramach tzw. akcji N 1941 44 specjalna komórka ZWZ-AK wydawała w języku niem. ok. 15 pism dywersyjno-propagandowych, m.in. Der Soldat, Der Hammer, Der Durchbruch, Der Klabautermann. Łącznie 1939 45 na terenie całej Polski wychodziło ok. 2 tys. czasopism konspiracyjnych (drukowanych, powielanych, przepisywanych na maszynie), z czego 17 ukazywało się przez całą okupację, 90 przez 4 lata, a ok. 300 przez 2 lata; prawie połowę z nich wydawano w Warszawie (w czasie powstania warsz. ukazywało się jawnie ponad 130 pism), ok. 200 w Krakowie i woj. krakowskim. Największy nakład miał Biuletyn Informacyjny ZWZ-AK (1944 47 tys. egz.); nakłady gł. pism drukowanych liczyły od kilku do kilkunastu tys. egz., a powielanych do 1500 egzemplarzy. Poza krajem ukazywały się pisma związane z rządem RP na uchodźstwie i PSZ na Zachodzie (Gazeta Polska, Wiadomości Polskie Polityczne i Literackie, kontynuowane pt. Wiadomości, Nowa Polska, Dziennik Polski, Dziennik Żołnierza, Orzeł Biały). Ukazywały się też pisma o orientacji prosowieckiej, m.in. Nowe Widnokręgi, organ ZPP Wolna Polska oraz Zwyciężymy i Żołnierz Wolności. Początkowo w Paryżu, a od 1940 w Londynie oficjalną agencją rządu RP była PAT. Polska Rzeczpospolita Ludowa. Zmiany w systemie prasowym po 1944 zapoczątkowało przejęcie przez państwo drukarń i gospodarki papierem. Wprowadzono cenzurę prewencyjną; od I 1945 działało Biuro Kontroli Prasy, 1946 powołano Gł. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Przestały wychodzić gazety prywatne, wydanie prasy przejął zał. 1944 Inst. Prasy Spółdzielni Wydawniczo-Oświat. Czytelnik; tzw. prasa czytelnikowska składała się z dzienników ogólnokrajowych (m.in. Rzeczpospolita; i Życie Warszawy), gazet lokalnych (Dziennik Polski, Dziennik Łódzki, Głos Wielkopolski, Dziennik Zachodni, Dziennik Bałtycki i in.), tyg. ( Przekrój, Szpilki, Stolica), pism popularnonauk. (Problemy), społ.-polit. ( Odrodzenie, Twórczość, Kuźnica). Równocześnie, obok tytułów wznawianych (np. Przegląd Techniczny) pojawiły się nowe pisma specjalistyczne, w tym Nowa Szkoła i Poznaj świat. Własne wydawnictwa prasowe miały: PPS (w ramach zał. 1946 Spółdzielni Wydawniczej Wiedza) i PPR (zał. 1947 Robotn. Spółdzielnia Wydawnicza Prasa). Na potrzeby prasy pracowały: Polska Agencja Prasowa PAP (powołana przez PKWN, 1944 45 p.n. Polpress), Agencja Prasowo-Informacyjna API (zał. 1944, należąca do Czytelnika), Zachodnia Agencja Prasowa (zał. 1930, 1939 44 w konspiracji) oraz utworzone 1946: Robotn. Agencja Prasowa (PPR) i Socjalist. Agencja Prasowa (PPS). W 1945 48 stronnictwa i ugrupowania polit. wydawały własną prasę, w tym również opozycyjne wobec komunistów PSL ( Gazeta Ludowa i Chłopski Sztandar) i SP ( Odnowa); SL wydawało Zielony Sztandar, SD Nową Epokę, PPS Robotnika, Naprzód i Express Wieczorny; wzrosła liczba tytułów prasy PPR (gł. Głos Ludu, Nowe Drogi, Trybuna Wolności oraz Trybuna Robotnicza); z pism młodzieżowych największe nakłady miały m.in. Wici (organ ZMW RP Wici) i Walka Młodych (organ ZWM). Ukazywały się także pisma katol. Tygodnik Warszawski i Tygodnik Powszechny oraz prasa Stow. Pax: Słowo Powszechne i Dziś; i jutro. Liczba tytułów prasy legalnej 1948 wynosiła 880, średnie nakłady dzienników 50 200 tys. egz. (najwyższy Trybuny Robotniczej 400 tys. egz.), tygodników 50 80 tys. egzemplarzy. Natomiast antykomunist. podziemie 1944 48 wydawało ponad 200 pism konspiracyjnych, gł. wydawnictwa WiN (m.in. Polskie Słowo, Wolne Słowo i Honor i Ojczyzna) oraz obozu nar. (m.in. Walka i Polak). Wraz ze zmianami polit. 1948 53 eliminacją opozycji i umacnianiem się rządów komunist. następowała centralizacja systemu prasowego na wzór sowiecki. RSW Prasa, połączona 1948 z wydawnictwem prasowym Wiedza, 1950 przejęła prasę Czytelnika; 1951 utworzono Państw. Przedsiębiorstwo Kolportażu Prasy i Książki Ruch. Równocześnie, w trakcie scalania ruchu robotn., lud. i młodzieżowego, likwidowano ich dotychczasową prasę; po powstaniu PZPR zaczęła ukazywać się Trybuna Ludu, organem ZMP został Sztandar Młodych, związków zaw. Głos Pracy; przestały ukazywać się ogólnopol. dzienniki ZSL i SD; zlikwidowano część pism społ.-kult. (m.in. Odrodzenie i Kuźnicę zastąpiono 1950 Nową; Kulturą); znacznie ograniczono prasę katol. (1948 zlikwidowano Tygodnik Warszawski a jego redakcję represjonowano, 1953 Tygodnik Powszechny został odebrany redakcji i do 1956 wydawało go Stow. Pax). I chociaż na pocz. lat 50. zaczęły pojawiać się nowe pisma (1951 magazyn Świat, nauk.-techn. Młody Technik i społ.-kult. Życie Literackie, 1952 Przegląd Kulturalny); polityka prasowa władz w tym czasie doprowadziła do znacznego spadku liczby tytułów (1953 416). Dopiero pojawienie się 1954 ilustrowanych, barwnych magazynów Dookoła świata i katow. Panoramy zapoczątkowało nową jakość na pol. rynku prasowym. W 1956 58 nastąpiło ożywienie prasy, która odgrywała znaczną rolę polit. w ruchu na rzecz reform (np. Po prostu); reaktywowano dawne i założono nowe pisma ZSL ( Dziennik Ludowy, Tygodnik Kulturalny, Wieś Współczesna, Wieści) oraz SD ( Kurier Polski); Tygodnik Powszechny przejęła jego dawna redakcja (J. Turowicz), zaczęła się ukazywać Więź; (związana z Klubami Inteligencji Katol.) oraz nowe tytuły o zasięgu ogólnopol. (w tym Argumenty, Prawo i Życie, pismo ZHP Na przełaj) i regionalne (m.in. Nadodrze, Warmia i Mazury, Odra, Odgłosy). Za symbol odstępowania od reform polit. zostało uznane rozwiązanie Po prostu (1957); powstała wówczas Polityka miała stanowić przeciwwagę dla opowiadających się za dalszą liberalizacją Nowej Kultury i Przeglądu Kulturalnego (rozwiązanych 1963; w ich miejsce zał. Kulturę). Systematycznie wzrastała liczba tytułów (1955 638, 1956 799, 1957 869, 1958 924). Konflikty polit. lat 60., w tym rywalizacja między frakcjami PZPR, znajdowały swój wyraz także w dążeniu do zdobycia wpływów w prasie; w końcu lat 60. szczególną aktywnością wyróżniła się grupa M. Moczara, która 1968 podporządkowała sobie Argumenty, Prawo i Życie oraz Walkę Młodych, 1969 inspirowała powstanie Perspektyw (w miejsce zlikwidowanego Świata), ale nie zdołała opanować Polityki. Na pocz. lat 70. zaczęły ukazywać się Literatura, Czas (Gdańsk), Tydzień (Poznań), Echo Dnia (Kielce) i in.; dużą popularnością cieszyły się czasopisma popularnonauk., w tym wznowienia wydawnictw wcześniejszych (np. Wszechświat, Wiedza i Życie); liczba tytułów prasowych osiągnęła: 1965 1305, 1969 1685, 1972 2979 i 1973 2461 tytułów. Utworzenie 1973 koncernu wydawniczego PZPR RSW Prasa Książka Ruch podporządkowało prasę Kom. Centr. PZPR; w gestii RSW pozostawała całość prasy partyjnej, większość gazet i czasopism informacyjno-polit., gosp., społ., kult., sport., młodzieżowych i kobiecych (1975 46 dzienników i 190 czasopism, stanowiących 85% nakładów całej prasy krajowej) oraz kolportaż całości pol. prasy, z prawem wyłączności; RSW decydowało o wydawaniu poszczególnych tytułów, o ich nakładach, oraz o podziale zysków, z których finansowano PZPR; strukturę RSW tworzyło m.in. 21 wydawnictw prasowych i książkowych, agencje prasowe (w tym Polska Agencja Interpress, Centralna Agencja Fotograficzna oraz Krajowa Agencja Wydawnicza) oraz własne drukarnie i sieć kolportażu; po 1975 system wydawania lokalnej prasy RSW dostosowano do nowego podziału administracyjnego Polski. Prasę wydawały ponadto: Prasa ZSL (zał. 1959), wydawnictwo SD Epoka (1957), Czasopisma Wojskowe (1953), Wydawnictwa Czasopism Technicznych NOT (1949), a także specjalistyczne wydawnictwa książkowo-prasowe, jak np. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne (23 czasopisma) oraz katol. PAX i Znak. Polityczna kontrola nad prasą pozostawała domeną cenzury, posługującej się instrukcjami (tzw. zapisy cenzorskie) zawierającymi spisy tematów z różnych dziedzin, nazwisk, publikacji itp., których eliminacja z druku była motywowana gł. względami politycznymi. W 2 poł. lat 70., wraz z organizowaniem się demokr. opozycji, pojawiła się prasa podziemna wydawana poza cenzurą; łącznie z ukazującymi się w takim samym trybie książkami, tworzyła tzw. drugi obieg wydawniczy. Pisma te wyrażały poglądy powstających wówczas ugrupowań i związków polit. (m.in. Głos, studencki Bratniak, Biuletyn Informacyjny KOR i Robotnik KOR, Opinia ROPCiO, Gazeta Polska KPN, kwartalnik polit. Krytyka, lit. Zapis, Puls, Res Publica, katol. Spotkania i in.); łącznie do VIII 1980 ukazało się ok. 200 tytułów. Po VIII 1980 nastąpił szybki rozwój prasy NSZZ Solidarność; powstało 6 legalnych pism Solidarności, w tym m.in. ogólnopol. Tygodnik Solidarność (III XII 1981 i od V 1989), a wyd. poza cenzurą prasa związkowa regionalna i zakładowa liczyła ponad 3000 tytułów. Równocześnie wzrosły nakłady oraz pojawiły się wznowienia i nowe tytuły prasy katol. o zasięgu ogólnopol. i regionalnym (np. związany z Pol. Związkiem Katol.-Społ. Ład); w ramach RSW opinie zachowawczo-nacjonalistycznych kręgów PZPR wyrażał tyg. Rzeczywistość. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 XII 1981 czasowo została zawieszona większość prasy, ukazywały się jedynie Trybuna Ludu i Żołnierz Wolności oraz 16 gazet pozawarszawskich. W I 1982 rozpoczęto wydawanie dziennika rządowego PRL Rzeczpospolita; do VII 1982 wznowiono większość zawieszonych tytułów i rozpoczęto wydawanie nowych, ogólnopol. czasopism społ.-polit. ( Przegląd Tygodniowy, Tu i teraz, a od 1985 Kultura z nową redakcją); 1982 84 pojawiło się 17 pism katol., w tym Katolik (wyd. Pax), Tygodnik Polski (ChSS), Przegląd Katolicki (Archidiecezja Warsz.) i Gwiazda Morza (Gdańsk) oraz wznowione: Powściągliwość i Praca (o.o. michaelici) i Królowa Apostołów (pallotyni). W stanie wojennym mimo represji szybko rozwinęła się prasa podziemna, związana gł. z działającą w konspiracji Solidarnością. Poza cenzurą wychodziły pisma informacyjno-publicyst. (Wiadomości, Tygodnik Mazowsze, Tygodnik Wojenny, Przegląd Wiadomości Agencyjnych), społ.-polit. różnych opcji ideowych (Krytyka, Vacat, Robotnik, Kos, Głos, Słowo, Kurs, 13, Niepodległość, Antyk, Orientacja na Prawo, Stańczyk), społ.-kult. (Arka, Obecność, Wezwanie, Kultura Niezależna), środowiskowe (np. oświat. Tu teraz, studenckie: Bratniak i Promieniści), zakładowe i międzyzakładowe związane ze strukturami NSZZ Solidarność (np. krak. Hutnik). W 1987 mies. Res Publica, jako pierwsze pismo tego rodzaju, poddał się cenzurze i zaczął ukazywać się oficjalnie. Szacunkowo, w drugim obiegu ukazało się 1983 ok. 600 tytułów, a 1989 ok. 900; łącznie poza cenzurą wydano ok. 2000 tytułów prasowych.
TRZECIA RZECZPOSPOLITA
W wyniku zmian polit. 1989 pojawiła się wysokonakładowa prasa niezależna ( Gazeta Wyborcza i wznowiony Tygodnik Solidarność); ujawniały się pisma drugiego obiegu (Arka, Krytyka i in.). Oficjalnie rozprowadzane są tytuły prasy emigracyjnej (np. paryska Kultura). W 1990 uchwalono nowe regulacje prawne związane z wydawaniem prasy: ustawowo zniesiono cenzurę i zlikwidowano Gł. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, dotychczasowy licencyjny system prasowy zamieniono na rejestracyjny (warunkiem ukazywania się zaczęła być sądowa rejestracja tytułu, co przyspieszyło zakładanie nowych pism, o których egzystencji zaczął decydować rynek); wreszcie na mocy uchwały sejmowej rozwiązano RSW, likwidując przy tym monopol państwa w dziedzinie kolportażu (wyodrębniony Ruch pozostał jednak państw., i nadal największym, dystybutorem prasy). Decyzje te, określając zasady funkcjonowania obecnego systemu prasowego w Polsce, doprowadziły do wielu zmian na rynku wydawniczym. Komisja likwidacyjna RSW sprzedała na przetargach większość pism należących do RSW (zakupiły je spółki należące do wydawców pol. i zagr.), niektóre tytuły zlikwidowano, inne przekazano spółdzielniom dziennikarskim utworzonym przez zespoły redakcyjne. Nowe zespoły redakcyjne zaczęły wydawać m.in. Rzeczpospolitą, Życie Warszawy i Express Wieczorny, Trybunę (nawiązującą do zlikwidowanej Trybuny Ludu); niektóre gazety zmieniły tytuły (np. regionalne edycje Życia Warszawy stały się często lokalnymi gazetami), przestała ukazywać się część tygodników kult.-społ. (m.in. Życie Literackie, Zdanie, Kultura); ponadto powstało wiele pism związanych z nowymi partiami i ugrupowaniami polit., m.in. Słowo Narodowe (SN), Sprawa Polska (ZChN), Najwyższy Czas! (UPR), Gazeta Polska (środowiska prawicowe). Stałe grono odbiorców ma prasa katol., w tym m.in. Niedziela (Częstochowa), Gość Niedzielny (Katowice), Słowo. Dziennik Katolicki oraz mies. Przegląd Powszechny (jezuici). Na sprywatyzowanym rynku prasowym pojawili się nowi wydawcy (m.in. Prószyński i S-ka, wydający obecnie kilkanaście pism, w tym należący do najwyżej nakładowych Poradnik Domowy) i zaczęły się ukazywać tytuły wyróżniające się szczególną dbałością o szatę graficzno-edytorską (np. Twój Styl, Pani). Zmieniony układ graficzny, dobry papier i kolor, ponadto korzystanie z nowocz. technik wydawniczych (skład komputerowy i wysokiej jakości druk) uczyniły pol. czasopisma bardziej atrakcyjnymi i konkurencyjnymi wobec wchodzących na rynek kolorowych, zach. magazynów. Mniejszą wagę do walorów estet. przywiązywali wydawcy pism społ.-obyczajowych (np. Kobieta i Mężczyzna), sensacyjno-kryminalnych (Detektyw, Kobra, Nowy Detektyw) oraz bulwarowych (Super Bankrut) i erotyczno-pornograficznych (Goniec Aferalny). W agresywnym antyklerykalizmie i polit. skandalach wyspecjalizował się tyg. Nie J. Urbana. Istotne zmiany nastąpiły w finansowaniu wydawnictw prasowych; ich gł. źródłem dochodów stały się płatne ogłoszenia reklamowe. Trudności finansowe doprowadziły do znacznej płynności na rynku prasowym i częstych zmian własnościowych, na ogół wiążących się z pozyskiwaniem kapitału zagr., np. franc. grupa Hersanta wykupiła kilka tytułów (zachowała jedynie udziały w Rzeczpospolitej), Passauer Neue Presse m.in. Gazetę Robotniczą, Dziennik Zachodni, Trybunę Śląską, Dziennik Bałtycki, Euroexpansion miał udziały w Gazecie Bankowej, Fibak Marquard Press m.in. w Panoramie, Expressie Wieczornym i Sztandarze Młodych, N. Grauso w Życiu Warszawy, Jean Frey Publishing A.G. w Przyjaciółce i Życiu Gospodarczym. Łącznie 1995 ukazywało się ok. 4500 tytułów, wyd. przez ok. 3500 wydawców, z których 120 było zrzeszonych w zał. 1991 Unii Wydawców Prasy m.in. spółki: Agora-Gazeta (Gazeta Wyborcza), Presspublica (Rzeczpospolita), Dom Wydawniczy SM (Sztandar Młodych), Media Express (Super Express), Górnośląskie Towarzystwo Prasowe (Trybuna Śląska), Express Wieczorny (Express Wieczorny), Agencja Wydawniczo-Reklamowa Wprost (Wprost), Spółdzielnia Pracy Dziennikarzy i Wydawców Polityka (Polityka); Unia kontroluje ponad 90% nakładu i reprezentuje interesy wydawców prasowych wobec władz. Sprawy związane z nakładami i dystrybucją prasy porządkuje Związek Kontroli i Dystrybucji Prasy (zał. 1994). Wysokie nakłady osiągnęły konkurujące ze sobą na pol. rynku czytelniczym tanie, kolorowe magazyny o różnej tematyce (m.in. kobiece, rodzinne, młodzieżowe, telew., doradcze, a także pornograficzne), będące gł. własnością wydawców zach. (np. Bertelsmann, Axel Ganz, Andreas Tilk, Grunert Jahr Verlag, Phoenix. Intermedia, Aenne Burda, H. Bauer, Springer oraz Scandinavia-Poland Publ. House Ltd) lub spółek z udziałem kapitału zagr. (gł. amer., niem., norw., szwajc. i szwedz.); ich interesy reprezentuje Ogólnopol. Stowarzyszenie Wydawców (zał. 1992, zrzeszające 21 wydawnictw). Prasa mniejszości narodowych: 1945 zaczęły ukazywać się pisma żyd. w językach hebr., jidysz i pol., m.in. tyg. Fołks-Sztyme (1946 91, 1950 68 dziennik, jidysz) zastąpiony 1992 przez dwutyg. Jidysze Wort/Słowo Żydowskie (jidysz-pol.), mies. Bundu Fołks Cajtung (1946 49), Jidysze Szrift (1946 68) i młodzieżowe Jidełe (1992, jidysz-hebr.); od 1950 jest wyd. kwartalnik Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego. Pozostałe mniejszości nie mogły początkowo wydawać własnej prasy; zmiany nastąpiły dopiero po 1956; na pocz. lat 90. pojawiło się wiele nowych pism, zwł. ukr. i białorus., które z braku funduszy wkrótce zawiesiły działalność; gł. tytuły: prasa mniejszości niem. tyg. Hoffnung (1993), dwutyg. Oberschlesicher Zeitung/Gazeta Górnośląska (1990, niem.-pol.), mies. Masurische Storchenpost (1990); ukr. tyg. polit. i społ.-kult.-oświat. Nasze Słowo (1956), pisma młodzieżowe Zustriczi (1984 90), lokalne mies. Nad Buhom i Narwoju (1991) oraz Peremyśki Dzwony (1992), katol. Błahowist (1991), łemkowskie kwartalniki Besida (1989), Watra (1993); białorus. tyg. polit.-informacyjny Niwa (1957), mies. rel. Łampada (1987) i społ.-kult. Dyskusja (1993, pol.-białorus.), kwartalnik Biełaruskija Nawiny (1991), lokalne Hołos Haradka (1990 93); litew. mies. społ.-kult. Ausra (1960); czes. i słowac. mies. społ.-kult. Żivot (1958); cygańskiej pismo społ.-kult. Rrom P-O Drom (1990), mies. Informacioqo Lil e Rromane Uniaqoro (1991, roma-ang.); w jęz. kaszubskim ukazują się mies. społ.-kult. Zrzesz Kaszebsko (1933 39, 1945 47 i od 1992) oraz Vzenjik (1984). Organizacje dziennikarzy: 1945 51 działał Związek Zaw. Dziennikarzy Pol. (zał. 1931, reaktywowany pod tą nazwą), 1951 82 i od 1989 Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, od 1982 Stow. Dziennikarzy PRL (od 1990 p.n. Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczpospolitej Polskiej), od 1991 Stowarzyszenie Dziennikarzy Katolickich. Wśród dziennikarzy, publicystów i redaktorów okresu po 1945 do najbardziej znanych, reprezentujących różne opcje polit., należą m.in.: S. Bratkowski, L. Bójko, Z. Broniarek, K. Dziewanowski, M. Eile, D. Fikus, J. Giedroyc, R. Kapuściński, S. Kisielewski, H. Korotyński, H. Krall, J. Kuśmierek, T. Mazowiecki, A. Michnik, J. Nowak-Jeziorański, A. Osęka, E. Osmańczyk, D. Passent, M. Podkowiński, M. Radgowski, M.F. Rakowski, K.T. Toeplitz, J. Turowicz, P. Wierzbicki. W dziejach prasy pol. XIX i XX w. ważną rolę odgrywała także prasa emigr. i polonijna; po II wojnie świat. prasa polskiej emigracji politycznej, zwł. paryska Kultura J. Giedroycia ( polonijna prasa). Badania nad prasą są prowadzone gł. w Ośrodku Badań Prasoznawczych w Krakowie, w Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX w. IBL, PAN oraz w Inst. Dziennikarstwa Uniw. Warszawskiego. Zagadnieniom prasoznawczym poświęcono następujące serie wydawnicze i czasopisma: Kwartalnik Historii Prasy Polskiej (1962 77 p.n. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego) wyd. we Wrocławiu 1962 93, Materiały i Studia do Historii Prasy i Czasopiśmiennictwa Polskiego wyd. w Warszawie 1966 72, Polska bibliografia adnotowana wiedzy o środkach masowego komunikowania... (od 1965) wyd. w Krakowie 1969 72, Zeszyty Prasoznawcze wyd. w Krakowie od 1958.