Określenie i komponenty postawy
Zachowanie człowieka jest efektem współdziałania otoczenia (fizycznego i społecznego), natury i osobowości. Podczas rozwoju psychospołecznego jednostki jej procesy poznawcze i emocjonalne oraz tendencja do działania są organizowane w miarę trwałe systemy, zwane postawami.
Na gruncie socjologii i psychologii społecznej pojawiło się wiele definicji terminu „postawa”. Najogólniej możemy powiedzieć, że postawa to gotowość jednostki do reagowania w określony sposób na odpowiednie obiekty, jakimi mogą być zarówno przedmioty materialne (rzeczy, ludzie, zwierzęta, itp.) jak i idee. Jednak najbardziej wyczerpująca definicja postawy wydaje się propozycja S. Miki. Według niego „... postawa to pewien względnie trwały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu bądź dyspozycja do występowania takiego stosunku, wyrażającego się w kategoriach pozytywnych, negatywnych lub neutralnych”.
Tak definiowaną postawę można przedstawić graficznie.
Rys. Struktura i sposoby manifestowania postaw.
Graficzne ujęcie postawy wskazuje, że jest ona stosunkiem człowieka do jakiegoś obiektu, składa się z trzech elementów, z których pierwsze dwa stanowią jej stronę wewnętrzną, a trzeci zewnętrzną.
Każda postawa składa się z komponentu poznawczego, emocjonalnego i zachowaniowego, zwanego też behawioralnym.
Na komponent poznawczy postawy składają się wiadomości o jej przedmiocie, przekonania, przypuszczenia lub wątpienia. Najważniejszym z tych składników są przekonania. Przekonanie jest intelektualnym stanem pewności o realności lub słuszności jakiegoś przedmiotu lub zjawiska.
Komponent emocjonalny, zwany też emocjonalno - motywacyjnym, składa się z uczuć wyższych, czyli takich jak: radość, miłość, zachwyt, szacunek oraz z odpowiadającym tym uczuciom przeciwieństw.
Trzecim komponentem postawy jest zachowanie, zwane też komponentem behawiorystycznym. Składa się on z reakcji mimicznych, pantomimicznych, wokalnych, werbalnych i działań, czyli czynności zorganizowanych i ukierunkowanych na cel, jakimi są pomoc, opieka, oddanie czci, unikanie, przeszkadzanie itp.
Cechy postawy
Postawy nie są wprawdzie jednorodne, lecz wszystkie posiadają takie cechy, jak: treść przedmiotową, zakres, kierunek, siłę, złożoność, zwartość i trwałość.
Treść przedmiotowa wskazuje czego postawa dotyczy. W przypadku postaw wobec ludzi, zdrowia, zawodu i pracy treściami przedmiotowymi są ludzie, zdrowie, zawód i praca.
Zakres postawy informuje o liczebności jej przedmiotów. Postawy wobec studentów można ująć w kontinuum, poczynając od studenta poprzez grupę ćwiczeniową, rok, wydział i uczelnię, a na ośrodku akademickim i ogólnopolskiej społeczności studenckiej kończąc.
Kierunek postawy uwidacznia się w uszeregowaniu postaw studentów wobec studiów od zdecydowanie pozytywnych, do coraz mniej pozytywnych poprzez obojętne i częściowo negatywne aż do jednoznacznie negatywnych.
Z kierunkiem blisko spokrewniona jest siła postawy. Postawy krańcowo pozytywne i krańcowo negatywne są silniejsze niż postawy umiarkowane. Od tej reguły zdarzają się jednak częste odstępstwa.
Złożoność i zwartość to cechy postawy, które ściśle się wiążą z występowaniem znanych nam już trzech komponentów w każdej pełnej postawie. Brak lub niemal brak jednego z nich wskazuje, że mamy do czynienia z postawami jeszcze się kształtującymi i dlatego nie są one pełne.
Ostatnią z analizowanych siedmiu cech postawy jest trwałość. Z upływem czasu postawy ulegają zmianie, tak jak zmienia się rzeczywistość społeczna i jej poszczególne składniki. Niekiedy mimo zaistnienia zupełnie nowej sytuacji nadal funkcjonują stare poglądy i postawy, zwane stereotypami, o których będzie szerzej mowa w dalszych rozważaniach.
3. Wielowariantowość podziału postaw
Postawy często dzieli się na pozytywne i negatywne, ogólne i specyficzne, publiczne i prywatne, indywidualne i zbiorowe.
Szerzej przedstawimy, szczególnie istotne, kryterium treści przedmiotowej, które pozwala wyróżnić postawy personalne, rzeczowe i ideowe.
Postawy personalne, czyli wobec osób, dzielimy z kolei na intrapersonalne - w stosunku do samego siebie i interpersonalne - w stosunku do innych ludzi i zbiorowości. Postawy personalne często nazywamy też społecznymi.
Drugą kategorią są postawy rzeczowe. Dotyczą one różnych przedmiotów materialnych, jak: narzędzi pracy, urządzeń, samochodu, obiektów użyteczności publicznej, aparatu telefonicznego, własnego i bibliotecznego księgozbioru itp.
Trzecią kategorię stanowią postawy wobec instytucji i norm społecznych, czynności społecznych, teorii naukowych i doktryn filozoficznych.
Postawy wobec norm społecznych i prawnych
Powyższe okoliczności uzasadniają potrzebę bliższego scharakteryzowania postaw, których obiektem są normy społeczne i prawne. Jeżeli takie przyjmiemy kryterium podziału, wówczas wyróżniamy następujące typy postaw: konformistyczną, nonkonformistyczną, legalistyczną i przestępczą.
Postawa konformistyczna wyraża poglądy zgodne z normami akceptowanymi w określonej grupie. Postawę tą manifestują członkowie silnie identyfikujący się z daną grupą społeczną, zwłaszcza z jej normami wzorami i celem działania. „Stopień konformizmu jednostki w stosunku do grupy zależy również od jej oczekiwań, nagrody lub kary za postępowanie konformistyczne lub jego brak”.
Postawa nonkonformistyczna stanowi odwrotność postawy konformistycznej. Polega ona na intencjonalnym i jawnym nierespektowaniu określonych norm społecznych, a nawet prawnych, które obowiązują jednostkę w danej grupie. Postawa taka, zwłaszcza o charakterze konstruktywnym jest szczególnie wartościowa, gdyż stanowi determinantę rozwoju i postępu społecznego.
Postawa legalistyczna zwana zasadniczą, wyraża się w uznawaniu norm prawa obowiązującego, niezależnie od konteksty społecznego i specyficznych okoliczności, w jakich jednostka się znajduje. Postawa ta opierać się może na kilku lub przynajmniej jednym z następujących czynników:
systemie prawnym, będącym wykładnikiem stabilizacji ustroju społeczno gospodarczego;
może być uzależniona od grupy odniesienia;
od typu osobowości;
Ostatnią z wyodrębnionych typów postaw wobec norm jest postawa przestępcza. Mówimy o niej wówczas, gdy jednostka w konspiracyjnej formie i z wyraźną nadzieją na korzyść narusza obowiązujące normy prawne.
Postawy nonkonformistcznej nie należy utożsamiać lub mylić z postawą przestępczą, a tym samym nie można nonkonformisty traktować na równi z przestępcą kryminalnym. Zupełnie różne są w obu przypadkach motywy i mechanizmy zachowań. Nonkonformista nie ukrywa swego postępowania odbiegającego od przyjętych norm, a nawet swej dezaprobacie dla nich nadaje rozgłos. Podważa on zależność określonych norm lub ich stosowanie w niektórych sytuacjach. Nonkonformista nie respektując wybranych norm lub podważając ich zasadność chce dokonać ulepszeń o zasięgu społecznym, a przestępcza pragnie zdobyć korzyści i to przeważnie materialne.
Kształtowanie i zmiana postaw
Kształtowanie postaw jest skomplikowanym procesem psychospołecznym. Żadna postawa nie może się uformować tylko pod wpływem oddziaływań zewnętrznych. W procesie tym konieczny jest aktywny udział jednostki, czyli potencjalnego nosiciela programowanej postawy. Ukształtowane postawy jednostka zmienia względnie samodzielnie, poprzez własną - wewnętrzną lub zewnętrzną aktywność.
Ten skomplikowany proces kształtowania się i zmiany postaw możemy przedstawić graficznie:
Nadawca → Przekaz → Kanał → Odbiorca
Skuteczne oddziaływania postawo twórcze i modyfikujące postawy zależą od cech poszczególnych elementów schematycznie ujętego procesu kształtowania i zmiany postaw. Elementami tymi są: nadawca, przekaz, kanał i odbiorca. Wszystkie te ogniwa procesu kształtowania i zmiany postaw są istotne. Najważniejszym z nich jest jednak nadawca, który inspiruje ten proces często go kontroluje oraz poddaje wartościowaniu i ocenie.
Do ważniejszych rodzajów oddziaływań postawo twórczych należą oddziaływania informacyjne, sterujące i emocjonalne. Pierwsze z nich polegają na przekazywaniu wiedzy, drugie skłaniają jednostkę do określonego typu zachowań, a trzecie przejawiają się w dostarczaniu informacji mocno zabarwionych uczuciowo.
Oddziaływania postawo twórcze to nie tylko takie które podejmowane są intencjonalnie, ale i wszelkie inne, z jakimi mamy styczność w codziennej rzeczywistości. Największy wpływ na zachowanie człowieka, a tym samym i na jego postawę, mają autorytety szeroko pojętej władzy, wybitni uczeni, artyści, sportowcy, „idole” młodzieży oraz przełożeni i różni przywódcy nieformalni. Bardzo często osoby są dla nas naśladowanym wzorem, choć nie zawsze uświadamiamy sobie to ich naśladownictwo. Autorytety i osoby dla nas znaczące są ważnymi nadawcami postawo twórczych wzorów i informacji.
Techniki badania postaw i innych składników osobowości
W początkowych rozważaniach o postawach wyróżniliśmy dwa główne sposoby ich manifestowania, czyli zachowania motoryczne i werbalne, z których istotną część stanowią opinie.
Postawy motorycznie manifestowane są bardziej prawdziwe niż te, które są wyrażane tylko werbalnie. Obserwacja zachowań jest ważną i podstawową techniką diagnozowania postaw, lecz nie jedyną i nie stosowaną na szerszą skalę. Obserwowanie ludzkich zachowań jest zbyt pracochłonne i kosztowne. Badacz nie może oczekiwać na wystąpienie naturalnych sytuacji, wywołujących zachowania ujawniające interesujące go postawy. Drugim sposobem jest zadawanie pytań i sporządzanie różnych skal. Techniki te to przede wszystkim ankieta i wywiad, które pozwalają na zbadanie opinii respondentów, wskazujących na ich określone postawy. W praktyce, między innymi w kryminalistyce, są stosowane techniki badania postaw na podstawie reakcji i zmian fizjologicznych, które towarzyszą silniej przeżywanym emocjom. Często stosuje się je w przesłuchiwaniu przestępców i zeznaniach świadków oraz w innych ważnych sytuacjach.
PODSUMOWANIE
Definicje (pojęcia)\
Na gruncie socjologii i psychologii społecznej pojawiło się wiele definicji terminu „postawa”. Najogólniej możemy powiedzieć, że postawa to gotowość jednostki do reagowania w określony sposób na odpowiednie obiekty, jakimi mogą być zarówno przedmioty materialne (rzeczy, ludzie, zwierzęta, itp.) jak i idee.
Struktura
Struktura i sposoby manifestowania postaw.
Graficzne ujęcie postawy wskazuje, że jest ona stosunkiem człowieka do jakiegoś obiektu, składa się z trzech elementów, z których pierwsze dwa stanowią jej stronę wewnętrzną, a trzeci zewnętrzną. Postawa wyrażana jest werbalnie lub motorycznie. Składa się z:
komponentu poznawczego,
emocjonalnego,
zachowaniowego.
Cechy postawy
Postawy nie są wprawdzie jednorodne, lecz wszystkie posiadają takie cechy, jak:
treść przedmiotową,
zakres,
kierunek,
siłę,
złożoność,
zwartość,
trwałość.
II Klasyfikacja i charakterystyka wybranych typów postaw
Postawy często dzieli się na:
pozytywne i negatywne,
ogólne i specyficzne,
publiczne i prywatne,
indywidualne i zbiorowe,
personalne (społeczne),
rzeczowe,
ideowe.
Charakterystyka postaw, których obiektem są normy społeczne i prawne. Ze względu na to kryterium wyróżniamy następujące typy postaw:
konformistyczna,
nonkonformistyczna,
legalistyczna,
przestępcza.
III Kształtowanie i zmiana postaw
Kształtowanie postaw jest skomplikowanym procesem psychospołecznym. Żadna postawa nie może się uformować tylko pod wpływem oddziaływań zewnętrznych. W procesie tym konieczny jest aktywny udział jednostki, czyli potencjalnego nosiciela programowanej postawy. Ukształtowane postawy jednostka zmienia względnie samodzielnie, poprzez własną - wewnętrzną lub zewnętrzną aktywność.
Ten skomplikowany proces kształtowania się i zmiany postaw możemy przedstawić graficznie:
Nadawca → Przekaz → Kanał → Odbiorca
Do ważniejszych rodzajów oddziaływań postawo twórczych należą oddziaływania:
informacyjne,
sterujące,
emocjonalne.
IV Techniki badań postaci
Obserwacje
Ankieta i wywiad.
BIBLIOGRAFIA
„Socjologia ogólna” Stanisław Kosiński
„Socjologia. Problemy podstawowe” Krawczyk, Morawski.