Tora /hrwt/ (powrót na górę strony)
Tora jest powszechnie znana jako pięć początkowych ksiąg biblijnego Starego Testamentu. Według żydowskiej tradycji jest księgą objawioną, jest znakiem Przymierza (łac. testamentum - przymierze) Boga z Izraelem. Została dana mojżeszowi na górze Synaj. Zawiera przesłanie Boga do człowieka.
Początkowo istniała tylko w tradycji ustnej - jako nauka i prawo. Według zapisu w Talmudzie (Pirke Awot 1, 1) Mojżesz przekazał ją swemu następcy Jozuemu, Jozue Sędziom (przywódcom pokoleń), oni prorokom, a ci Mężom Wielkiego Zgromadzenia (Sanchedrynowi). W VII w. p.n.e. Tora została spisana. Odtąd stała się kanonem i twierdzą wiary. Jej słowa dokładni policzono (79.841) i do dziś żadne z nich nie zostało zmienione. Tora określana jest niekiedy mianem pięcioksięgu (hebr. Chumasz), gdyż składa się z pięciu ksiąg:
1. Sefer Bereszit - Księga Rodzaju - łac. Genesis
2. Sefer Szemot - Księga Wyjścia - łac. Exodus
3. Sefer Wajikra - Księga Kapłańska - łac. Leviticus
4. Sefer Bamidbar - Księga Liczb - łac. Numeri
5. Sefer Dewarim - Księga Powtórzonego Prawa - łac. Deuteronomium
Nazwy hebrajskie biorą się od początkowych wyrazów lub wyrażeń każdej z ksiąg.
Tora ma dla wyznawców judaizmu wielorakie znaczenie. Przede wszystkim stanowi Prawo, mające Boski charakter, wobec którego wszyscy są równi. Najkrócej wyraża je Dekalog. Torą religijni Żydzi nazywają całą naukę o świecie i Bogu. Tora jest historią starożytnego Izraela.
Tora jest także główną częścią Tanachu (w kościele chrześcijańskim znanego jako Stary Testament), czyli kanonu 24 ksiąg żydowskich. Składa się on z trzech części: Tory (prawo) obejmującej 5 ksiąg, Newiim (prorocy) - 8 ksiąg i Ketuwim (pisma) - 11 ksiąg. W 243 r. p.n.e. Tanach przetłumaczono na grekę. Powstały przez to przekład nazwano Septuagintą (grec. "siedemdziesięciu"), poniewąz według legendy dokonało go siedemdziesięciu mędrców i każdy przedstawił identyczny tekst, choć pracowali w całkowitym odosobnieniu. Rozpowszechnienie języka greckiego w tamtym okresie sprawiło, że Tanach stał się znany w całym ówczesnym świecie, otrzymując nazwę Biblia Hebrajska, od greckiego biblios - księga. W końcu IV w. n.e. Hieronim ze Strydonu przetłumaczył Tanach z greki na łacinę (przekład o nazwie Wulgata).
Egzemplarze liturgiczne Tory, zwane sefer Tora, przechowuje się w aron ha-kodesz (hebr. święta skrzynia), umieszczonej na wschodniej ścianie synagog i domów modlitw. Pisane są one odręcznie na pergaminie przez soferim, zawodowych przepisywaczy, specjalnym atramentem, gęsim piórem, zgodnie z regułami ustanowionymi przez masoretów (od hebr. masora - tradycja). Pergaminy są aszywane i zwijane w rodały, które następnie ubiera się w bogato haftowane okrycia zwane meil (sukienka) i ozdabia złotymi lub srebrnym koronami i tarczami. Korony mają dzwoneczki po to, by w momencie wyjmowania rodałów słysząc je wierni powstali z miejsc. Rodały są zaopatrzone w misterne wskazówki (hebr. jad) w kształcie ręki z wyciągniętym wskazującym palcem - po to, by przy odczytywaniu nie dotykać tekstu bezpośrednio ręką. Niegdyś sefer Tora przynoszono do synagogi uroczyście pod baldachimem ślubnym ze śpiewem i tańcami.
Dla Żydów Tora była zawsze księgą świętą. Ponieważ przez dwa tysiące lat nie mieli własnej ojczyzny, właśnie ją nazywali swoją ojczyzną.
Talmud (powrót na górę strony)
Prawo (Tora) przekazywane było z pokolenia na pokolenie. "Mojżesz otrzymał Prawo na Synaju i przyniósł je Jozuemu, Jozue Starszym, Starsi Prorokom, a Prorocy cłonkom Wielkiej Rady..." (fragment Sentencji Ojców z Miszny). W zmieniającym się świecie ogólne Prawo wymagało tłumaczenia, wyjaśnienia umożliwiającego praktyczne stosowanie, co też czynili mędrcy każdego pokolenia (tzw. tannaim).
Na początku III w. ustna interpretacja prawa stała się niezwykle skomplikowana. Wymogło to jego kodyfikacje, czego podjął się Juda ha-Nasi. W efekcie powstała Miszna (Prawo Ustne). Gromadząc praktyczne interpretacje zapisów Tory, stanowi ona pełny przewodnik po życiu codziennym Żyda, a także obejmuje orzeczenia na temat praktyk kapłanów w Świątyni. Całość podzielona jest na sześć rozdziałów, tzw. porządków (hebr. seder /rds/), wg tematyki.
1. Seder Zeraim ("nasiona") - prawa dotyczące rolnictwa oraz prawa ubogich, kapłanów i lewitów do zbiorów
2. Seder Moed ("czas wyznaczony") - prawa z dziedziny postów, świąt i szabatu oraz zasady ustalania kalendarza żydowskiego.
3. Seder Naszim ("kobiety") - prawo małżeńskie i rozwodowe oraz zasady regulujące pożycie małżeńskie.
4. Seder Nezikin ("szkody") - prawo cywilne i karne.
5. Seder Kodaszim ("świętości") - prawa zajmujące się ofiarami, ubojem rytualnym i porządkiem kultu świątynnego oraz uprawnieniami i obowiązkami kapłanów.
6. Seder Tohorot ("czystości") - zasady dotyczące różnych rodzajów rytualnej nieczystości i obrzędów oczyszczających.
Miszna nie obejmuje całego prawa ustnego. Znany jest także podobny zbiór zwany Tosefta (Suplement). Jest on również podzielony na sześć rozdziałów zatytułowanych tak samo jak rozdziały Miszny.
Po spisaniu Miszny prawo ustne rozwijało się dalej z taką dynamiką, że dostrzeżono celowość podjęcia kolejnej próby kodyfikacji. Stosując Misznę jako podstawę do dyskusji, zebrano dodatkowy materiał zwany Gemarą. Spisanie dodatkowych komentarzy nastąpiło niezależnie w Palestynie i Babilonii. W efekcie, w IV w., w Palestynie, powstał tzw. Talmud Jerozolimski, natomiast póĽniejszy Talmud Babiloński zredagowano w Babilonii na początku VI w. Talmud Jerozolimski spisano w języku zachodnioaramejskim, a Babiloński we wschodnioaramejskim. Talmud Babiloński jest o wiele (ponad czterokrotnie) obszerniejszy od wersji palestyńskiej. On też stał się z czasem kodeksem powszechnie obowiązującym każdego religijnego Żyda.
Gemara jest spisana stylem dalece bardziej swobodnym i mniej systematycznym niż Miszna. Przypomina w formie dyskusję, w której często zmieniany jest temat, pojawiają się wątki poboczne. Dlatego nie jest tu zachowany logiczny ciąg rozumowania. Treść nie jest też usystematyzowana, dlatego też np. zasady święta Channuka znaleĽć można w traktacie o szabacie.
Talmud do dziś jest ważnym tekstem studiowanym w jesziwot (akademiach żydowskich, l. poj. - jesziwa). Charakter studiów nad Talmudem dobrze oddaje pewna anegdota.
Na zajęciach w jesziwa nauczyciel spostrzegł, że dwóch uczniów przygląda się ptakowi za oknem, zamiast studiować tekst.
"O czym myślicie patrząc na ptaka? - zapytał nauczyciel.
Jeden z chłopców odpowiedział - Ja myślę o duszy zdążającej do nieba.
Bzdura! Lepiej skup się na swojej pracy - odparł nauczyciel.
Drugi chłopiec odpowiedział - A ja myślałem o tym, co by się stało, gdyby ptak nagle zdechł i spadł na ogrodzenie oddzielające posiadłości dwóch sąsiadów. Próbowałem się zastanowić, do którego z sąsiadów powinno należeć mięso.
O, proszę! Oto ktoś, kto rozumie, na czym polega studiowanie Talmudu! - rzekł nauczyciel."