W okresie oœwiecenia funkcjonowało hasło: "uczyć bawiąc" - wymagało więc uprawiania takich gatunków literackich, w których występuje heroizm, humor, np. komedia, poemat heroikomiczny, satyra, bajka.
Błyskotliwym humorem i ciętą ironią posługiwał się Ignacy Krasicki. '. W "Myszeidzie" stylizowanej na wzór heroicznych poematów Homera, poeta przedstawił walkę kotów z myszami za czasów Icgendarnego króla Popiela. Stosuje maskę, żeby oœmieszyć ciemnotę, pieniactwo i zaœcian- ... kowy sposób myœlenia szlachty sarmackiej. W poemacie jest dużo aluzji ; politycznych i filozoficznych odnoszących się do posłów, którzy są przeciwnikami wszelkich reform.
W "Monachomachii" piętnuje gnuœnoœć umysłową, nieuctwo i lenist wo zakonników stosując różnorodne zabiegi artystyczne, m.in. częste umieszezanie senteneji: "Trzeba się uczyć, minął wiek złoty", "I œmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa".
Sceptyczną postawę przyjmuje Krasicki w bajkach. Przedstawia œwiat, . w którym dominuje zło, zwycięża silniejszy i głupi.
Pod alegoryczną postacią zwierząt przedstawia stosunki w œwiecie ludzkim. Rozważa problemy moralne, kwestie społeczne i polityczne ' chyląccgo się ku upadkowi państwa (3 rozbiory Polski).
W bajce "Lew i zwierzęta" despotyczny władca zachowuje pozory praworządnoœci, w istocie jest bezwzględny i okrutny. W bajkach "Chleb
i i szabla", "Wino i woda" zwraca uwagę na niesprawiedliwoœć społecz- ; ną, rozwarstwienie społeczne, a przede wszystkim na wykorzystywanie przez szlachtę pracy chłopskiej, żeby prowadzić wystawny tryb życia.
Nieco odmienną bajką jest "Wół minister", ponieważ zwycięża tu rozsądek i pracowitoœć nad głupotą i lenistwem. Optymizm wiąże się z kierunkami filozoficznymi oœwiecenia: empiryzmem i racjonalizmem. Dominującą rolę w życiu powinien pełnić rozum i doœwiadczenie.
Wół symbolizuje człowieka pracowitego, małpa wskazuje na władcę, który lubi się bawić, jest rozrzutny i nie zwraca uwagi na dobro społeczeństwa, lis natomiast to chytry, przebiegły, myœlący o własnych korzyœciach urzędnik państwowy.
Z takich tekstów wypływają konkretne wnioski, które są wskazówką, jak nie należy postępować.
Utwór "Przyjaciele" można traktować jako krytykę obłudy i zakłamania. Często jest tak w życiu, że przyjaŸń bywa fałszywa i nie sprawdza się w sytuacji wymagającej dowodów tego uczucia.
W satyrze "Do króla" Krasicki stosuje "maskę" - pozornie stawia zarzuty królowi, które okazują się być krytyką przeciwników władzy. Konserwatywna szlachta nie popierała reformatorskich działań Stanisława Augusta Poniatowskiego. Utwór jest przykładem przekazania myœli w sposób poœredni - tekst można nazwać mistrzowsko przeprowadzoną rozprawą z zarzutami przeciwników władcy.
W okresie romantyzmu poeci wprowadzają do literatury obrazy fantastyczne, irracjonalne, żeby w sposób artystyczny przekazać prawdy moralne, np. w "Romantycznoœci" Mickiewicz wskazuje na starca, który nie wierzy w œwiat ducha Karusi, przeciwstawia się zjawiskom fantastycznym i czytelnik dostrzega w tej postaci Jana Œniadeckiego, obrońcę idei oœwieceniowych. Mickiewicz jako narrator zajmuje odmienne stanowisko, podkreœlając rolę uczucia i wiary - w ten sposób nawiązuje do walki romantyków z klasykami.
W balladzie "Romantycznoœć" są podane założenia programowe nowej konwencji poetyckiej (synkretyzm rodzajowy, obrazy realistyczne i fantastyczne, œwiat ducha...), ale autor przekazuje je w sposób poœredni, zamaskowany. Dokładna analiza tekstu pozwala na stwierdzenie, że jest to utwór programowy, zapowiadający twórczoœć romantyczną.
Dostrzegam też maskę w "Konradzie Wallenrodzie", ponieważ losy bohatera litewskiego dotyczą też sytuacji i tragedii polskich patriotów w ezasie niewoli. Przeważające siły zaborców zmuszały Polaków do działania konspiracyjnego, co właœnie sugeruje podstępne działanie Wallenroda.
W III cz. "Dziadów" można odnaleŸć wiele sposobów parabolicznych, zamaskowanych, do takich zaliczam przemianę duchową Gustawa w Konrada, walkę duchów dobrych z szatanami, przyrównanie martyrologii narodu polskiego do przebiegu Męki Chrystusa (widzenie księdza Piotra), noc Dziadów i niesamowite obrazy wskazujące na karę za niegodne czyny.
W dramacie Juliusza Słowackiego bohater na chmurze wraca do kraju, póŸniej rozmawia z szatanem-doktorem. Przykładem maski jest też wprowadzenie do utworu Strachu i Imaginacji jako uosobienia myœli i przeżyć Kordiana. Zamaskowanajest krytyka dowódców powstania listopadowego - tylko po pewnych elementach, rzeczach wrzucanych do kotła przez czarownice - czytelnik domyœla się, że chodzi o Skrzyneckiego, Krukowiec:kiego i innych.
W "Panu Tadeuszu" A. Mickiewicza jako emisariusz działa ksiądz Robak w habicie i nikt nie poznaje w nim Jacka Soplicy, nawet brat
26 27