SYSTEM POLITYCZNY WIELKIEJ BRYTANII
Wstęp
Parlamentaryzm brytyjski, a właściwie cały ustrój polityczny panujący w Wielkiej Brytanii jest jednym z bardziej wyróżniających się, wręcz oryginalny w Europie, jak i na całym świecie. Jeżeli chodzi o Europę to godny zauważenia jest fakt, że panuje tam cały czas monarcha, jednakże w Holandii czy Szwecji również, więc co szczególnego jest w WB? [1] Otóż jako całkiem małe państwo, przez wielki utrzymywało pozycję mocarstwa, w XX wieku ją poszerzyło stając się częścią składową Wielkiej Trójki i utrzymuje ją silną do dziś, o czym świadczy chociażby silna pozycja w Unii Europejskiej. Praktycznie WB nieustannie od XVIII wieku kształtuje politykę międzynarodową.
Jest to jeden z lepiej działających ustrojów politycznych. Stała mocna pozycja funta brytyjskiego zdaje się to potwierdzać. Co więcej, mimo, że WB jest ciągle monarchią i to Stany Zjednoczone Ameryki wiodą prym jako najdoskonalsza demokracja świata, to jednak
w 1865 roku brytyjski polityk John Wright nazwał „matką parlamentów” [2] parlament WB.
Konstytucja
Zacznijmy od terminologii: „konstytucja (od łac. constituo,-ere - urządzać, ustanawiać, regulować) [27] to ustawa zasadnicza wyposażona w najwyższą moc prawną, regulująca podstawy ustroju państw., określająca zasady organizacji i powoływania najważniejszych ogniw aparatu państw. oraz normująca podstawowe prawa i obowiązki obywatela. Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do całości porządku prawnego, normy konstytucji stanowią podstawę i punkt wyjścia pozostałych norm w państwie, które powinny konkretyzować normy konstytucji i nie mogą być z konstytucją sprzeczne. Konstytucję cechuje specyficzna forma: jest to dokument traktujący o specjalnym sposobie uchwalania konstytucji, dokonywania w niej zmian i o jej szczególnej strukturze wewnętrznej”. [28]
Taką definicję podają współczesne encyklopedie i słowniki. W myśl tego W. Brytania „konstytucji jako ustawy zasadniczej nie posiada”. [29] Jako monarchia konstytucyjna
o systemie politycznym definiowanym jako parlamentarno gabinetowy ma cały zbiór aktów, które to składają się na Konstytucję materialną złożoną [30] nieskodyfikowaną. Brak Konstytucji jako ustawy jest specyficzną cechą ustroju WB. Podobne zjawisko obserwujemy w Izraelu i Nowej Zelandii, czyli zaskakująco skutecznie działających państwach, które mogą poszczycić się bardzo wysokim PKB na jednego mieszkańca.
Na prawo konstytucyjne WB składają się następujące źródła prawa: [31]
1. Prawo Stanowione (statute law) - należą do niego podstawowe akty państwowe przyjęte przez parlament:
a. Magna Charta Liberatum - 1215 r.
b. Petycja Prawa - 1626 r.
c. Habeas Corpus Act - r.1679 r.
d. Bill of Rights - 1689
e. Ustawa Sukcesyjna - 1701 r.
f. Ustawy o funkcjonowaniu parlamentu - z lat 1911 i 1949 r.
g. Ustawy określające prawa wyborcze - z lat 1872, 1868, 1883, 1970, 1975, 1983, 1985, 1987 r.
h. Ustawy o ustroju organów sprawiedliwości - 1971 r.
i. Ustawy o ustroju samorządu lokalnego - 1972 r.
j. The Life Peerage Act - 1958 r. - reforma Izby Lordów
k. Ustawa o prawie wyborczym lordów - 1963 r.
l. Ustawa o Izbie Lordów (The House of Lords Act) - 1999 r.
m. Ustawy o ministrach Korony - 1937 i 1964 r.
2. Prawo Precedensowe (case law), czyli orzecznictwo sądowe. Wyroki stanowią precedensy, które stają się częścią prawa. Najwyżej ceni się wyroki
i rozstrzygnięcia Izby Lordów.
3. Konwenanse Konstytucyjne (convetions of the constitution) - są to zwyczaje i praktyki, które z czasem stały się prawem przez włączenie do ustaw. Konwenans może się przeterminować i wyjść z użycia. Taki proces to desuetudo. [32] Najważniejsze konwenanse regulujące zasady systemu parlamentarno - gabinetowego to:
a. obowiązek rezygnacji rządu, który stracił zaufanie Izby Gmin;
b. kolegialna odpowiedzialność gabinetu przed Izbą Gmin za ogólna politykę
i działalność poszczególnych resortów administracji;
c. powierzenie funkcji i misji tworzenia rządu przez monarchę liderowi partii posiadającej większość mandatów w Izbie Gmin;
d. rezygnacja premiera jako szefa rządu równoznaczna jest z dymisją wszystkich członków rządu;
e. złożenie rezygnacji przez premiera, jeśli jego partia w wyniku wyborów parlamentarnych utraciła większość w Izbie Gmin;
f. zasada, że premier musi być członkiem Izby Gmin;
g. zmiany w prawie wyborczym oraz ustroju parlamentu uzgadniane są przez obie partie polityczne na konferencji pod przewodnictwem spikera;
h. instytucje premiera, gabinetu, opozycji JKMmości
i. zwoływanie sesji parlamentu, co roku. [33]
4. Dzieła, Traktaty i Podręczniki Prawnicze to zbiór nakazów
i dyrektyw, które interpretuje się w sytuacji wykładni stosowania prawa.
Możemy podsumować: „tak szeroki system źródeł, ich niekonwencjonalny charakter, wyróżniający się w ich jednakowej mocy prawnej, brak sądowej kontroli konstytucyjności ustaw powoduje, że konstytucja ta ma charakter elastyczny. Niemniej obowiązujące konwenanse nakazują, aby propozycja konstytucji przedstawiona była suwerenowi politycznemu - narodowi - w trakcie wyborów powszechnych.” [34]
Biorąc pod uwagę duże znaczenie niepisanych praktyk i ważność procesów, które je regulują trzeba przyznać, że Brytyjczycy to bardzo zdyscyplinowany naród, jeśli można nazwać ich oczywiście narodem. Uważam, że taka budowa ustawy zasadniczej i wzorowa efektywność ustroju, WB świadczy o wysokiej kulturze politycznej i prawnej panującej w tym kraju, a także o tradycjach w poszanowaniu prawa.
Parlament
Mam nadzieję, że moje historyczne wprowadzenie, choć trochę wyklarowało przebieg ewolucji i wyłonienie się elementów systemu politycznego Wielkiej Brytanii. Teraz chciałabym przedstawić zarys jego funkcjonowania z podziałem na poszczególne elementy składowe. Zajmę się tylko parlamentem Angielskim. [35]
Parlament WB składa się formalnie z monarchy, Izby Lordów i Izby Gmin. Są to dwie izby i monarcha w parlamencie, a nie 3 izby.
Poniższy schemat przedstawia powiązania polityczne tych grup (schemat 1):
Schemat 1: Źródło: Zięba A., Parlament Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1994 r.
W gestii parlamentu leży:
Władza ustawodawcza. Teoretycznie, wszystkie trzy człony parlamentu muszą zgodzić się na wprowadzenie nowego prawa; natomiast Izba Lordów posiada jedynie prawo veta zawieszającego, które w dodatku nie ma zastosowania przy uchwalaniu budżetu.
Nadzór nad pracą rządu. Izba Gmin oraz Izba Lordów nadzorują prace rządu poprzez system debat, interpelacji oraz powoływanie specjalnych komisji.
Kontrola finansów państwa. Ustalanie podatków oraz stanowienie budżetu należy do obowiązków Izby Gmin.
Obrona praw jednostki. Każdy obywatel, który czuje, że został potraktowany niesprawiedliwie może zwrócić się o pomoc do swojego przedstawiciela w Izbie Gmin lub sądu apelacyjnego.
Wdrażanie dyrektyw Unii Europejskiej. W obydwu Izbach działają specjalne komisje których zadaniem jest dokładne badanie unijnych dyrektyw przed wprowadzeniem ich jako praw.
Parlament wprowadza również niezbędne zmiany w przepisach prawnych dostosowując je do wymogów prawa europejskiego.
Dyskusja nad aktualnymi problemami. Obydwie izby Parlamentu debatują nad kwestiami o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa brytyjskiego oraz nad ważnymi wydarzeniami międzynarodowymi. Tematyka tego rodzaju debat nie jest niczym ograniczona.
To parlament ma bardzo ważne prawo, chodzi mianowicie o zasadę suwerenności, która to sprawia, że absolutnie nikt nie może podważyć woli parlamentu i unieważniać jego ustaw i decyzji.
Jednakże rząd może ograniczyć to prawo w fazie procedury ustawodawczej przez:
1. Zamknięcie dyskusji
2. Gilotyny
3. Kangura [36]
Przykłady ustaw:
Projekty ustaw publicznych (public bills)
Projekty rządowe (government bills)
Prywatne projekty ustaw (private member's bills)
Projekty ustaw prywatnych (private bills)
Projekty ustaw finansowych (money bills)
Projekty ustaw mieszanych (hybryd bills).
Są one ustanawiane w następującym trybie ustawodawczym (schemat 2):
Izba Lordów
Izba Lordów - Izba Wyższa - (House of Lords) [39]
Pełna, oficjalna nazwa Izby Lordów to: "The Right Honourable The Lords Spiritual and Temporal of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland in Parliament Assembled". Izba Lordów, podobnie jak Izba Gmin spotyka się w Pałacu Westminsterskim. Jej obrady plenarne odbywają się w tzw. czerwonej sali, obrady Izby Gmin odbywają się w sali zielonej.
Izba ta nie jest organem objętym kadencją. Jej skład jest wyłaniany na podstawie zasad dziedziczenia i mianowania. Pod koniec 1999 roku prawo do zasiadania w niej miało 670 członków:
525 lordów dożywotnich, mianowanych przez monarchę, osoby zasłużone
w życiu publicznym państwa,
26 lordów duchownych - hierarchowie Kościoła anglikańskiego: arcybiskupi Canterbury i Yorku, biskupi Londynu, Dhruam i Winchesteru, oraz innych 21 z urzędu,
27 lordów prawa, dożywotnio mianowani przez monarchę, tworzą trzon władzy sądowniczej,
92 lordów dziedzicznych. [40]
Izba przechodziła szereg reform, [41] ale ta najbardziej aktualna z 1999 roku stanowiła, że posiadanie tytułu lorda dziedzicznego nie obliguje do automatycznego zsiadania w Izbie Lordów. 410 lordów wybrało z pośród siebie 75.
Na czele Izby stoi lord kanclerz, który ma mniejsze uprawnienia niż speaker, ale jest jednocześnie ministrem sprawiedliwości i najwyższym funkcjonariuszem państwowym angielskiego sądownictwa. [42]
Izba Lordów pełni funkcję najwyższego sądu apelacyjnego dla całej Wielkiej Brytanii z zakresu prawa cywilnego oraz w sprawach karnych dla Anglii, Irlandii Północnej i Walii (Szkoci mają osobny sąd). Sąd Izby Lordów działa jako Komisja Apelacyjna Izby, a jej orzeczenia zawiera cała Izba. [43]
Izba Gmin
Izba Gmin - Izba Niższa - (House of Commons) [44]
Liczy obecnie 646 [45] członków wybieranych według ordynacji większościowej, w jednomandatowych okręgach, o czym wspomnę jeszcze przy okazji omawiania partii politycznych. Do wygranej potrzebna jest zwykła większość głosów. Aby uniknąć długów i tłoków na listach wyborczych, kandydat [46] musi wpłacić 500 funtów kaucji zwrotnej, jeśli uzyska więcej niż 5 % głosów. Musi również posiadać poparcie 10 obywateli.
Co ciekawe Izba Gmin nie jest objęta kadencją! W WB systemie istnieje termin „pełnomocnictwa” i tak parlament może skrócić kadencję lub ją wydłużyć, co miało miejsce, np.: podczas obu światowych wojen. Jest to charakterystyczna cecha parlamentu angielskiego.
Podobnie jak polski sejm, posiada marszałka, WB posiada speakera, który jest odpowiedzialny za pracę parlamentu, przebieg sesji i czuwanie nad regulaminem i dyscypliną Izby. [47]
Miejscem posiedzeń parlamentu jest Pałac Westminster w Londynie. Izba Gmin dekorowana jest na zielono i jej wystrój jest raczej skromny w porównaniu z Izbą Lordów. Składają się nań dwa rzędy ław przedzielonych po środku przejściem. Ze względów historycznych, przejście to ma zawsze szerokość "dwóch i pół długości miecza". Spiker zajmuje miejsce na końcu sali, członkowie rządu po jego prawej stronie, a opozycja - po lewej.
Od niedawna Izba Gmin spotyka się też w sali Westminster Hall, choć na razie jest to eksperyment i dyskutuje się tam jedynie na nie kontrowersyjne tematy. Spotkania odbywają się w poniedziałki, wtorki, środy, czwartki i niektóre piątki. Sesje sobotnie odbywają się tylko w wyjątkowych wypadkach; ostatni taki przypadek miał miejsce podczas wojny
o Falklandy/Malwiny. [48]
Monarcha
Jest oficjalnie głową państwa, ponieważ Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii
i Irlandii Północnej jest monarchią konstytucyjną. Od 6.02.1952 r. tą funkcję pełni królowa Elżbieta II, która również jest głową Kościoła anglikańskiego w Anglii.
W Wielkiej Brytanii tron jest dziedziczny i przechodzi z ojca na najstarszego syna lub, jeśli nie ma syna wtedy obejmuje go najstarsza córka. Małżonek/a króla nie ma żadnych pełnomocnictw królewskich.
Władca stoi na czele władzy wykonawczej i równocześnie jest jednym z członków brytyjskiej legislatywy. [49] Ma szereg uprawnień, które w rzeczywistości są funkcjami reprezentacyjnymi, a faktyczna władza scedowana jest na poszczególnych ministrów
i organy państwowe. Są to:
dowództwo nad armią,
prawo veta wobec ustaw,
mianowanie sędziów,
mianowanie parów,
zawieranie i ratyfikowanie umów międzynarodowych,
urzeczywistnienie prawa łaski,
wypowiadanie wojny,
nadawanie tytułów szlacheckich,
zwoływanie, odraczanie i rozwiązywanie parlamentu. [50]
Realne prawa monarchy ujęte w słowach:
„udzielanie rady,
zachęcanie,
ostrzeganie”. [51]
Monarcha musi podpisać każdą dostarczoną mu ustawę. Swoje prerogatywy wykonuje w formie:
rozporządzeń w radzie ( Orders In Council)
zarządzeń królewskich (Warrants)
rozporządzeń królewskich z odręcznym podpisem (Orders under Sign Manual). [52]
W prawie precedensowym jest wzmianka w myśl, której: „ król nie może czynić źle” [53] i król nie może działać sam”, [54] więc król nie ponosi żadnej odpowiedzialności za swoje decyzje. Monarcha nie uczestniczy w zebraniach gabinetu.
Obecnie monarcha to funkcja reprezentacyjna i historyczna, wręcz symboliczna. Rodzina królewska żyje za pieniądze podatników i gra w polo. Jednak królowa to symbol jedności królestwa i reprezentant honorowy Wielkiej Brytanii w świecie.
Gabinet, rząd i premier
Wydawałby się, że podobnie jak w Polsce rząd i gabinet to jeden organ. Jednak w WB rząd to wszyscy ministrowie powołani przez premiera bądź monarchę, o którym to podziale powiem później. Gabinet natomiast to już ścisły zespół premiera i praktycznie organ rządowy, jego trzon.. Zbiera się on dwa razy w tygodniu przy Downing Street 10, w siedzibie premiera. Jak już wspominałam, po ogłoszeniu wyników wyborów do Izby Gmin, monarcha powierza zadanie utworzenia rządu liderowi zwycięskiej partii, który staje się jednocześnie premierem (prime minister - pierwszy minister), I lordem skarbu oraz minister ds. administracji. Wspominałam również o tym, że jednym z konwenansów jest to, że premier musi być członkiem jedne z Izb.
W parlamencie WB występuje prawo echa, które stanowi, że gabinet ma swój cień.
I tak: „Lider najsilniejszej w parlamencie partii opozycyjnej obejmuje stanowisko Lidera Opozycji Jej Królewskiej Mości. Otrzymuje przy tym służbową pensję w wysokości połowy pensji premiera. Partia opozycyjna powołuje własny rząd z pełną obsadą ministerialną (tak zwany gabinet cieni), dzięki czemu w jest każdej chwili gotowa by przejąć władzę. Ponadto, członkowie gabinetu cieni mają rywalizować w trakcie debat parlamentarnych ze swoimi rządowymi odpowiednikami”. [55]
Współcześnie system parlamentarny pozycja rządu i gabinetu cieni służy jako kanwa do gry politycznej zwanej „Debatą”. Jest to rodzaj dyskusji na zasadzie kontrargumentów ocenianej przez sędziów. Gra toczy się na takich samych zasadach i przy zachowaniu etykiety parlamentu WB. Wojna argumentów i dyskusji. Skład rządu liczy około 100 osób, ale w pełnym składzie rząd nie zbiera się nigdy.
Rząd dzieli się na:
senior ministers (ministrowie właściwi lub ministrowie Korony), kierujących pracą poszczególnych resortów,
junior ministers (ministrowie młodsi) - są podporządkowani seniorom, zadaniem, których jest przede wszystkim zapewnianie łączności pomiędzy rządem a Izbą Gmin.
Rząd w całości ponosi solidarną odpowiedzialność polityczną przed Izbami. [56] Dodatkowo członkowie rządu dzielą się na:
Sekretarzy Stanu - kierownicy głównych resortów,
Ministrów Resortowych - kierownicy reszty resortów,
Minister finansów - kanclerz skarbu
Minister sprawiedliwości- lord kanclerz [57]
Ministrowie Nieresortowi - ministrowie bez teki,
Lord strażnik Tajnej Pieczęci
Lord - Prezydent tajnej Rady
Kanclerz księstwa Lancaster [58]
Radcy Prawni Korony,
Ministrowie Stanu
Ministrowie Młodsi. [59]
Bardzo przebiegłym kruczkiem prawnym jest możliwość wykorzystania mocy , która daje premierowi możliwość rozwiązania parlamentu przed czasem. Robi to w chwili, kiedy jego partia ma duże poparcie i szanse na wygranie wyborów. Jest to częsta praktyka. Odnośnie władzy wykonawczej można dodać jeszcze, że istnieją również komitety gabinetu koordynujące pracę ministrów, np. Gabinet Częściowy ( Partial Cabinet) oraz oczywiście Sekretariat Gabinetu koordynujący pracę gabinetu. [62]
Co zaś się tyczy uprawnień gabinetu i rządu to są one prawie takie jak w Polsce. Jednakże ostatnimi czasy następuje scedowanie roli parlamentu na rzecz premiera
i prawdopodobnie system z parlamentarno - gabinetowego będzie dążył do gabinetowo - parlamentarnego. Dzieje się tak, ponieważ wzrasta autorytet premiera, a w ostatnich kilkudziesięciu latach to stanowisko piastowały wielkie osobowości, więc jest oczywiste, że władzę dzierży silny.
System partyjny [63]
Model brytyjski to stabilny dwupartyjny system z dwoma czołowymi partiami: Partią Pracy [64] i Partią Konserwatywną [65]. Ta stabilizacja w mniejszym lub w większym stopniu trwa od 1922 r. Obok tych dwóch partii można jeszcze wspomnieć o Liberalnych Demokratach, [66] Partii Liberalnej [67] oraz ostatnie z liczących się ugrupowań - Partia Niepodległości Zjednoczonego Królestwa. [68] Jednakże zamieszczam aneks dla odnotowania faktu, że w WB istnieją np. partie faszystowskie, skrajnie prawicowe i lewicowe.
Dwupartyjność pozwala utworzyć stabilny większościowy rząd. Dwupartyjność wynika z systemu wyborczego, który ustanawia okręgi jednomandatowe, co skutkuje marginalizacją mniejszych ugrupowań. Co jakiś czas opozycja chce to zmienić, potrzebna jest do tego konferencja gabinetu i opozycji, więc nie jest to nigdy przeprowadzone. Od 1983 r. wyborcy głosują w 651 okręgach.
Nad skutecznością tego typ systemu, który występuje jeszcze chociażby w USA toczą się dyskusje. Czy np. system wielopartyjny obowiązujący w Polsce, gdzie nie można utworzyć rządu jest lepszy? Biorąc pod uwagę stabilizację gospodarczą i co już podkreślałam skuteczność to system anglosaski bije na głowę rozdrobnione i nie mogące dojść do consensusu forum parlamentarne RP
Zakończenie
Tak wygląda, w dużym uproszczeniu, retrospekcja ustroju brytyjskiego. Krótka i w dodatku pobieżna, ponieważ wniosek jest taki, że scedowanie władzy królewskiej doprowadziło do zagmatwania całości systemu. Faktem jest, że na pierwszy rzut oka wydaje się, iż jest to parlamentaryzm bardziej przejrzysty od polskiego. Jest to bardzo złudne. Całość zawiłości i występującego powszechnego braku zrozumienia wynika z połączenia tradycji monarchicznej z systemem parlamentarnym. Nastąpiła wzajemna korelacja, której wynikiem jest sprawny aczkolwiek skomplikowany system polityczny. Jego sprawność wynika z podkreślanej w rozdziale o historii płynności jego rozwoju. Pozostający na piedestale ród Windsorów ma się nadzwyczaj dobrze i podobnie jak w innych monarchiach nie ma zamiaru udawać się na emigrację.
Jednocześnie panujący system polityczny gabinetowo - parlamentarny, (różne podręczniki podają def. parlamentarno - gabinetowy,) ewoluuje paradoksalnie w stronę rządów nawet nie gabinetowych, ale premierskich. Jak nazwać taki twór? System premiersko - parlamentarnego? Istnieją systemy kanclerskie, więc czemu nie premierski.
W opracowaniach dotyczących tego zagadnienia nieustannie przewijają się spekulacje na ten temat. WB jest rozczarowana Unią Europejską. Nurtującym jest pytanie jak długo potrwa absorpcja taniej siły roboczej z Europy Wschodniej. Obecnie radzą sobie z mniejszością muzułmańską, lecz jak długo? Wejście do strefy euro, itd., problemy stojące przed obecnym gabinetem można mnożyć w nieskończoność. Pozostają one jednak bez odpowiedzi, gdyż sławna „angielska flegma” nie pozwala nawet na spekulacje. Rzeczywistością jest powolność polityczna. Chociaż zdarzają się bardzo finezyjni dyplomaci, którzy burzą ten wyrafinowany wizerunek. [69]
Jak wynika ze statystyki, era Partii Pracy dobiega końca. Nie wiadomo jak potoczy się reforma UE i jaki będzie to miało oddźwięk na Wyspach. Wydaje się, że społeczeństwo obywatelskie WB jest na tyle mało zrywne, że i tym razem zmiany odbędą się kulturalnie i na tak zwanym poziomie. Wydaje się, że archaiczność niektórych procesów nieuchronnie prowadzić będzie do zmian natury chociażby kompetencyjnej.
Premierzy i monarchowie. Wojny i procesy pokojowe. To wszystko składa się na obraz kraju, który nie dość, że radzi sobie całkiem dobrze to jeszcze przyjmuje setki emigrantów, którzy jak na razie koegzystują z Brytyjczykami nad wyraz sprawnie. Stabilność i przewidywalność są kluczem do sukcesu.
Przyszłość i dalsza ewolucja parlamentaryzmu WB pozostaje w sferze domysłów, mimo, że wyżej zapewniam, iż kraj ten ma największe doświadczenie parlamentarne to jednocześnie nie można się nie zgodzić ze słowami Sir Winstona Leonarda Spencera Churchilla:
„Poza korzyściami doświadczenie ma tę wadę, że bieg wypadków nigdy nie jest taki sam.” oraz „Wielka Brytania nie ma stałych ani wrogów ani przyjaciół. Ma tylko stałe interesy”.
Dlatego poza przedstawieniem faktów, pozostaje tylko domyślne analizowanie dokumentów i obserwowanie sceny politycznej albowiem kraj ten może nas jeszcze niejednokrotnie zaskoczyć.
Mam nadzieję, że praca w przejrzysty i w miarę usystematyzowany sposób przedstawia ustrój polityczny Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii.
Niemożliwe było dokładne przedstawienie problemu gdyż jego zawiłość jest wyzwanie dla politologów i prawników.
Jednocześnie wyrażam nadzieję, że razem z zestawem przypisów, praca stanowi kompendium wiedzy na wybrany temat.
6
Wyszukiwarka