Antyk - nazwa, podział epoki
[b]Nazwa epoki[/b]
Nazw „Antyk” i „Starożytność” zazwyczaj używa się zamiennie. Znaczenie etymologiczne obu nazw oznacza okres zamierzchły, stary, umiejscowiony w dalekiej przeszłości. Nazwa „antyk” pochodzi od greckiego [i]antiquus[/i] - dawny. Do dzisiaj przymiotnika [i]antyczny[/i] czy rzeczownika [i]antyk[/i] używa się na określenie czegoś starego, zabytkowego.
Czasami rozgranicza się znaczenie obu nazw epoki. Starożytność oznacza wtedy epokę szerszą, cały dorobek ludzkości od czasów pierwszych cywilizacji aż do V wieku, obejmujący zarówno wszystkie kultury europejskie, jak i Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Za Antyk uznaje się zaś część Starożytności - jedynie kultury basenu Morza Śródziemnego: Grecji, Rzymu i judaizm w wydaniu żydowskim i chrześcijańskim.
[b]Podział chronologiczny epoki[/b]
Okres archaicznyTrwał od IX do VI w. p.n.e., jest to okres świetności epiki i liryki. W VIII w. p.n.e. tworzył Homer, a w VII-VI w. p.n.e. - Safona, Ezop i Anakreont.
Okres klasycznyTrwał od V do IV w. p.n.e. Przeważała twórczość dramatyczna, rozwijała się proza literacka i naukowa, obejmująca filozofię, historiografię, sztukę wymowy. V w. p.n.e. to czas dramatów Sofoklesa, Eurypidesa, Ajschylosa. IV w. p.n.e. to okres dominacji filozofii Platona i Arystotelesa.
Okres hellenistycznyTrwał od III do I w. p.n.e. W prozie rozpowszechniła się retoryka, literatura była nasycona erudycją. Wtedy narodziła się również literatura popularna, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. W III w. p.n.e powstały słynne sielanki Teokryta, a w II epigramaty.
Okres rzymskiTrwał od I w. p.n.e. do II w. n.e. W literaturze przeważała twórczość wtórna, naśladująca już istniejące dzieła. Powstała literatura wczesnochrześcijańska, moralizatorska, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. Od ok. 30 roku (I w. n.e.) przypada okres złotego wieku poezji rzymskiej, z dziełami Wergiliusza, Horacego, Owidiusza, Seneki i Petroniusza.
Okres chrześcijańskiTrwał od II do V w. n.e. Kończy się epoka tworzenia dzieł pogańskich. Rozwija się za to literatura popularna w postaci romansów oraz filozofia mająca podłoże chrześcijańskie.
Teatr grecki - geneza i rozwój
Starożytny dramat grecki wywodzi się ze świąt organizowanych ku czci Dionizosa - boga urodzajów i winnej latorośli. Podczas uroczystości na cześć boga śpiewano pieśni, zwane dytyrambami i tańczono. Wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, aby przypominać towarzyszy dionizyjskiego pochodu - sylenów i satyrów. Dlatego właśnie chóry Dionizosa, śpiewające pieśni pod przewodnictwem kierownika chóru (koryfeusza), zostały nazwane chórami koźlimi, a ich pieśń - pieśnią kozła, czyli tragedią (od [i]tragos[/i] - kozioł, [i]ode[/i] - pieśń).
Święta Dionizosa obchodzono kilka razy do roku, do najbardziej znanych należały tzw. Dionizje Małe (Wiejskie) i Dionizje Wielkie (Miejskie), odprawiane w Atenach. Tragedia antyczna wywodzi się z Dionizji Wielkich. Pieśni chóralne na cześć Dionizosa przechodziły stopniową ewolucję, aż w końcu przybrały formę znaną nam dzisiaj jako tragedia grecka.
Za wynalazcę tragedii uważa się Tespisa. Wyćwiczył on swoje chóry w śpiewaniu i woził je od wioski do wioski. Nowością było to, że do tańca i śpiewu wprowadził „opowiadacza” (zwanego po grecku [i]hypokrites[/i]), który stał się pierwszym aktorem, prowadzącym dialog z chórem. Aktor ten zmieniał kostium i maskę i wracał na scenę, przybierając różne role.
Dalszym etapem w rozwoju tragedii było zrezygnowanie z przedstawiania losów jedynie Dionizosa, a sięgnięcie także do innych mitów. Spowodowało to rezygnację z chóru satyrów na rzecz chóru złożonego z innych osób - zależnie od tematyki tragedii.
Dalszy rozwój tragedii szedł w kierunku ograniczenia roli chóru i elementu opowiadającego na rzecz elementu dramatycznego, przenoszącego coraz więcej akcji na scenę. Coraz mniej się na scenie śpiewało, a coraz więcej odgrywało. Istotnym wydarzeniem w tym rozwoju było wprowadzenie przez Ajschylosa na scenę drugiego aktora; stwarzało to znacznie większe możliwości dramatyczne. [b]Trzeciego aktora[/b] wprowadził Sofokles, i na tym liczba aktorów na scenie greckiego teatru się ograniczyła.
Z czasem tematyka bohatersko-mitologiczna wyparła z tragedii treść dionizyjską, publiczność domagała się jej jednak. Rozwiązano to w ten sposób, że do wystawianych trzech tragedii (trylogii), dodawano dramat satyrowy i tym samym tworzono tetralogię. Trylogie były bardzo popularne. Początkowo tworzące je utwory pozostawały ze sobą w związku dramatycznym, jak np. [i]Oresteja[/i] Ajschylosa. Z czasem trylogie zaczęły tworzyć samodzielne tragedie, np. [i]Persowie[/i] Ajschylosa.
Definicja mitu
Mit pochodzi od greckiego słowa mythos, czyli opowiadanie, legenda, podanie. Oznacza historię opowiadaną od pokoleń, która zawiera zarówno element prawdy historycznej, jak i pierwiastki fantastyczne. Dzięki temu mitologie (czyli zbiory mitów) są ważne dla historyków i archeologów, a także humanistów, znawców literatur i kultur. Mit charakteryzuje zbiorową mentalność danego narodu. Dzięki zachowanym od Antyku mitom możemy poznać światopogląd, wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów takich, jak starożytni Grecy, Rzymianie, Aztekowie, Inkowie, Majowie i wiele innych. Bohaterowie tych narracyjnych opowieści byli bogami lub mieli cechy boskie. Mity więc służyły przede wszystkim celom religijnym, próbowały wyjaśnić pewne zjawiska (np. zjawiska przyrody, zdarzenia losowe, przypadki historii) za pomocą wierzeń w świat bogów i herosów, którzy w taki sposób oddziałują na ziemię i jej mieszkańców. Mity odwołują się raczej do przeżyć, emocji, wyobrażeń, przesądów niż do racjonalnej wiedzy.
Mit o Heraklesie - streszczenie
Herakles był synem Zeusa i królowej Alkmeny. Zeus, chcąc, aby syn był nieśmiertelny, wykradł w nocy dziecko do nieba i położył przy śpiącej Herze. Chłopiec ssał mleko bogini, a z kropel, które spadły w niebo powstała Droga Mleczna, zaś z kropel spadłych na ziemię - kwiaty lilii. Hera nienawidziła Heraklesa. Gdy matka Alkmena położyła w kołysce Heraklesa i Ifiklesa - Hera zesłała węże na dzieci. Lecz maleńki heros zdusił łby gadom i ocalił siebie oraz brata.
W szkole Herakles nie żywił entuzjazmu do nauki. Gdy nauczyciel kazał wybrać książkę, Herakles wziął kucharską. Zagniewany pedagog został zabity przez nadludzko silnego chłopca, za co wygnano Heraklesa z miasta. Bohater żył w swobodzie. Mógł zjeść całego wołu, jego kielich do wina nosiło dwóch ludzi. Herakles zabił lwa i nosił na sobie skórę zwierzęcia. Z wyrwanej własnoręcznie oliwki zrobił maczugę, z którą się nie rozstawał. Heraklesa obdarowali też bogowie: Hermes dał mu miecz, Apollo - strzały, Hefajstos - kołczan, Atena - pancerz.
Herakles wybrał się na wojnę w obronie Teb i zwyciężył dzięki męstwu i sile. Król Teb dał mu córkę za żonę, lecz któregoś dnia heros, ogarnięty szałem, zabił żonę i dzieci. Wyrocznia delficka poradziła mu, że odkupi winy, jeśli zatrudni się u króla Myken. Tu dostał Herakles zadanie wykonania dwunastu prac.
Do zadań Heraklesa należało: zabicie lwa nemejskiego, zabicie hydry lernejskiej, schwytanie żywcem dzika erymantejskiego, pojmanie łani kerynejskiej, wytępienie ptaków stymfalijskich, wyczyszczenie stajni Augiasza, schwytanie byka kreteńskiego, ujarzmienie koni trackiego króla Diomedesa, zdobycie pasa królowej Amazonek Hipolity, wykradzenie wołów Geriona, zerwanie złotych jabłek z ogrodu Hesperyd, sprowadzenie Cerbera z królestwa Hadesa. Herakles wywiązał się ze wszystkich zleconych zadań, niemożliwych do wykonania dla zwykłych śmiertelników.
Gdy wrócił do króla Eurysteusa chciał ponownie się ożenić. Bracia kandydatki oponowali jednak, przez co spotkała ich śmierć. Herakles znów udał się do wyroczni, lecz ta milczała. Rozgniewany heros splądrował świątynię Pytii, a po walce z Apollinem, Zeus zesłał herosa na trzy lata służby u królowej Omfali. Omfala kazała sługom mężczyznom przebierać się za kobiety, sama wzięła od Heraklesa jego zbroję i poniżała go na oczach dworu. Była to większa kara dla Heraklesa niż dwanaście prac. Wkrótce jednak bohater dopełnił obowiązków i zakochał się z wzajemnością w księżniczce [b]Dejanirze[/b]. Jednak zazdrosna o męża Dejanira zdobyła krew Nessosa, fałszywego centaura, który umierając z rąk Heraklesa, kazał Dejanirze napełnić flakon krwią i zastosować jako lek na miłość do Heraklesa. Dejanira zabarwiła koszulę męża krwią Nessosa, co okazało się zabójcze dla Heraklesa. Bohater zmarł w strasznych cierpieniach. Kiedy kobieta odkryła fatalną pomyłkę i oszustwo Nessosa, popełniła samobójstwo. Herakles został wzięty do nieba i oddano mu za żonę boginię młodości Hebe.
Geneza wojny trojańskiej
Aby zrozumieć wydarzenia opisane w [i]Iliadzie[/i] - poemacie o dziejach wojny trojańskiej ([i]Ilion[/i] to po grecku Troja) - należy cofnąć się w czasie znacznie wcześniej, do wesela księcia tesalskiego Peleusa i pięknej boginki Tetydy. Na wesele zaproszono wszystkich bogów poza Eris, boginią niezgody. Zeus znając jej kłótliwy charakter, nie kazał jej posyłać zaproszenia. W pewnym momencie Eris jednak zjawiła się nieoczekiwanie na weselu - przyszła, aby się zemścić. Rzuciła na stół biesiadny złote jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Pomiędzy boginiami zakotłowało się, każda chciała, aby to ją ogłoszoną „tą najpiękniejszą”. Najgłośniej domagały się: Hera, Atena i Afrodyta. Każda chciała mieć jabłko dla siebie. Zeus rozsądził, że sędzią sporu pomiędzy boginiami będzie młody pasterz, Parys: której on przyzna złote jabłko, ta je mieć będzie.
Parys był synem Priama, króla Troi, miasta leżącego na wybrzeżu Azji Mniejszej. Na kilka dni przed jego urodzeniem jego matka, Hekabe, miała sen, że wydała na świat płonącą żagiew, od której spłonęło całe miasto. Wróżbici orzekli, że syn, którego urodzi, stanie się przyczyną zagłady państwa. Noworodka oddano więc pasterzom, aby go wynieśli między wąwozy i tam porzucili. Tak też się stało, ale w parę dni później jeden z owych pasterzy, przechodząc obok miejsca, gdzie zostawiono dziecko, ujrzał, jak niedźwiedzica własną piersią karmiła Parysa. Wzruszył się i zabrał chłopaka do domu. Pasąc trzody przybranego ojca wyrósł Parys na ślicznego pasterza, nic nie wiedział o swym królewskim pochodzeniu.
Gdy boginie przybyły do niego na „sąd”, każda obiecywała mu co innego, zależnie od swej profesji. Hera - władzę królewską, Atena - mądrość, a Afrodyta - najpiękniejszą kobietę świata, Helenę, żonę Menelaosa, króla Sparty. Parys bez wahania oddał złote jabłko Afrodycie.
Niedługo po tym wydarzeniu urządzono w Troi publiczne igrzyska. Parys stanął do zawodów, a odniósłszy zwycięstwo tak zjednał wszystkich urodą i wdziękiem, że wzięto go na dwór królewski. Po kilku dniach odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Stary król Priam płakał z radości, płakała Hekabe, zapomniano o złej wróżbie i przyjęto go Parysa do grona książąt. Teraz młodzieniec mógł wykonać z dawna planowany zamiar. Dobrał sobie świtę dworzan i podążył statkiem do Sparty. Na dworze spartańskim podejmowano gościa bardzo serdecznie, Menelaos przyjął królewicza trojańskiego z honorami. Tymczasem Parys porwał Menelaosowi jego żonę Helenę i odjechał z nią do Troi. W całej Grecji zawrzało na wieść o tym, jak zamorski barbarzyńca podeptał święte prawa gościnności. Ogłoszono wojnę. Naczelne dowództwo objął Agamemnon, brat Menelaosa. Grecy przybiwszy do brzegów Azji wysłali do Troi Odyseusza i Menelaosa żądając wydania Heleny. Trojańczycy odmówili wydania dziewczyny i zaczęła się wojna.
Wojna trojańska trwała dziewięć lat. Akcja „Iliady” obejmuje ostatni rok trwania walk, od momentu sporu Achillesa z Agamemnonem w sprawie Bryzeidy do pogrzebu Hektora.
Rozwój pisma
Najstarsza forma pisma pochodzi z Mezopotamii, gdzie podczas badań wykopaliskowych odkryto dużą liczbę glinianych tabliczek, pokrytych pismem klinowym. W wyniku dalszych badań archeologicznych uczonym udało się odkryć najstarsze formy pisma, pochodzące z IV tysiąclecia p.n.e., stworzone przez Sumerów. Sumerowie jako pierwsi zastosowali metodę zapisu fonetycznego mowy w formie sylab i głosek. Obok znaków sylabicznych znali również ideogramy, który wyrażały całe słowa. Pismo Sumerów miało około 500 znaków, zaś pismo Persów było dużo bardziej uproszczone i zawierało już tylko 40 znaków.
Inną bardzo znaną formą starożytnego pisma jest pismo egipskie. Punktem zwrotnym w badaniach nad tą starożytną kulturą była wyprawa Napoleona do Egiptu. Dało to możliwość zetknięcia się po raz pierwszy na tak dużą skalę z egipskimi zabytkami. Badania hamowała jednak nieznajomość egipskiego pisma. W greckich źródłach zachował się podział pisma Egipcjan na trzy typy:
[b]hieroglify[/b], czyli święte pismo o charakterze obrazkowym, powstałe około 3000 roku p.n.e
[b]pismo hieratyczne[/b], kapłańskie, pochodzące z tego samego okresu, będące uproszczonymi hieroglifami, używane na papirusach oraz trzeci rodzaj pisma
[b]pismo demotyczne[/b] - ludowe, z I tysiąclecia p.n.e., stanowiące uproszczone pismo hieratyczne.