„Faraon" Boleslawa Prusa
Powiesc, ukonczona, jak glosi data na jej rekopisie, 2 maja 1895 r. o godz. 3 po poludniu, byla drukowana w „Tygodniku Ilustrowanym" od dnia 5 pazdziernika 1895 r. do konca roku nastepnego. Wydanie ksiazkowe ukazalo sie w roku 1897. Powiesc zaskoczyla zarówno czytelników jak i krytyków. Znano bowiem Prusa jako zdeklarowanego przeciwnika powiesci o tematyce historycznej, namietnego natomiast obserwatora wspólczesnosci, dazacego do jej poznania, zrozumienia i znalezienia dróg naprawy.
Szybko jednak przekonano sie, ze co prawda inspiracja do napisania utworu byly zainteresowania pisarza Egiptem, ojczyzna najstarszej cywilizacji swiata, ale w rzeczywistosci jest on nie powiescia historyczna, lecz traktatem o panstwie i wladzy.
Czas i miejsce akcji
Wydarzenia tocza sie w XI w. p. n.e., w okresie panowania dwudziestej dynastii faraonów i okresie zwyciestwa nad nimi kasty kaplanskiej.
Miejscem akcji jest Egipt, egzotyczna kraina rozciagajaca sie wzdluz Nilu, w której panuje politeizm, kult zwierzat (wól Apis, krokodyle, skarabeusze), a kaplani sa monoteistami. Powszechne przekonanie, ze zniszczenie ciala uniemozliwia uniesmiertelnienie sie duszy stalo przyczyna powstania tradycji i obrzedowosci (m. in. balsamowanie, piramidy). Faraon uznawany jest za „syna Slonca", a zatem istote równa bogom.
Ramzes XII i jego syn to postacie wykreowane przez pisarza (rzeczywistosci Herhor objal wladze po Ramzesie XI). W powiesci Ramzes XIII jest mlodszym, czwartym synem, jego starsze rodzenstwo nie wykazalo potrzebnych wladcy przymiotów umyslowych i fizycznych, jedynie im, wnuk arcykaplana, jest silny i madry.
Fabula utworu
Glównym problemem powiesci jest walka faraona z kasta kaplanska o wladze w panstwie:
Manewry wojskowe mlodego ksiecia stanowiace dla niego egzamin na odpowiedzialnego wodza;
Spotkanie z Zydówka, Sara;
Narada w palacu i odroczenie terminu mianowania ksiecia dowódca korpusu;
Napad na folwark Sary;
Podróze ksiecia po kraju i jego obserwacje;
Sprawa zydowskiego syna ksiecia i zamordowanie dziecka;
Wojna z Libia. Mlody ksiaze faraonem Ramzesem XIII;
Uroczystosci pogrzebowe starego faraona;
Lykon w roli oblakanego;
Ramzes w otwartej walce z kaplanami. Prowokacja Herhora;
Kleska i smierc Ramzesa.
Panstwo egipskie
Prus ukazuje panstwo u schylku jego swietnosci. Przyczyna upadku sa:
- wyniszczajace kraj wojny (brak rak do pracy, jalowienie ziemi, zniszczenie rzemiosla powszechne zubozenie),
- zubozenie skarbca,
- niewystarczajaca liczba wojsk,
- brak jednosci etnicznej (Fenicjanie, Zydzi, Grecy),
- rosnace zadluzenie u cudzoziemskich lichwiarzy, pociagajace za soba zaleznosc polityczna,
- wzrost potegi ekonomicznej Felicjan,
- nadmierny rozrost biurokracji,
- walka kaplanów z faraonami o wladze,
- rozrzutny tryb zycia moznych,
Spoleczenstwo egipskie jest wyraznie podzielone:
- arystokracja religijna i swiecka;
- szlachta,
- kaplani,
- lud (chlopi, niewolnicy).
Chlopi (Prus nie odróznia wyraznie chlopów od niewolników):
sa ciemni, wyzyskiwani, krzywdzeni, bici, gnebieni przez poborców podatkowych;
cierpia nedze, glód, niedole; musza dzwigac calkowity ciezar faraona, jego dworu, arystokracji i kaplanów;
praca swoja tworza fundament materialny dla rozwoju kultury, ale cierpia najwieksze upokorzenia:
- epizod ukazujacy chlopa, który przez 10 lat kopal kanal, by zdobyc wolnosc osobista. Obity popelnil samobójstwo,
- po napadzie na wille Sary na wiezienie skazano kilkuset niewinnych chlopów, bez udowodnienia im winy,
- obrazy katowania chlopów w posiadlosci wydzierzawionej przez ksiecia Dagonowi w zamian za pozyczke finansowa,
- opis piramidy Cheopsa jako krwawego owocu pracy i niedoli setek tysiecy ludzi,
Arystokracja:
opanowala najwyzsze stanowiska w administracji panstwowej i wywiera wplyw na cale spoleczenstwo;
dzieki autorytetowi religii ma doskonale zorganizowany aparat szpiegostwa i zdrady;
zyje w przepychu, mysli tylko o uzywaniu i wlasnych korzysciach.
Kaplani
dzieki religii utrzymuja w posluszenstwie klasy panujace i uciskane;
elitarny charakter nauki sprawia, ze moga wykorzystywac ja dla spotegowania swojej wladzy (znajomosc astronomii pozwala im wytyczac kierunek podrózy okretów, budowe kanalów, wykorzystywac zacmienie slonca dla potrzeb politycznych; znajomosc prawa pozwala Mentezefisowi bezkarnie zabijac jenców pod nieobecnosc faraona, aby wzbudzic tym nienawisc Libijczyków do wladcy; znajomosc mediumizmu pozwala wykorzystac do swych celów Lykona);
skupili olbrzymi majatek (od wieków gromadzony w Labiryncie), którym moga dysponowac wedlug woli;
sa egoistyczni, samolubni; maja ogromne doswiadczenie w zarzadzeniu sprawami panstwowymi.
Herhor: ambitny, wykwintny i opanowany polityk, nie kryje zadzy wladzy; w jego przekonaniu interes panstwa laczy sie z interesem kaplanstwa; umie precyzyjnie i przebiegle obmyslac i realizowac swe plany.
Mefres: jeden z najblizszych wspólpracowników Herhora; uparty, okrutny i msciwy starzec; nie przebiera w srodkach, by zniszczyc znienawidzonego Ramzesa XIII (on nakazuje Lykonowi zabic faraona).
Mentezufis: drugi wspólpracownik wielkiego kaplana; zreczny polityk.
Pentuer: jedna z najszlachetniejszych postaci kasty kaplanskiej; syn chlopski; bezinteresowny obronca ludu; sympatyzuje z mlodym faraonem i sluzy mu rada.
Ramzes XIII
Mlody nastepca tronu jest reformatorem: pragnie bronic ludu, którego los i krzywda zywo go porusza; chce przywrócic Egiptowi dawna potege maja do wyboru pogodzic sie z kasta kaplanów i podporzadkowac ich woli lub rozpoczac z nimi walke, wybiera droge konfrontacji; uniezaleznic sie od oligarchii kaplanskiej i znalezc oparcie u szlachty i nizszych urzedników i kaplanów; planuje siegniecie do skarbów Labiryntu, by spozytkowac je dla dobra kraju;
Popada w otwarty konflikt z kaplanami (- czyni Herhorowi uwagi odnosnie ureusza zdobiacego jego glowe, - Pentuer odmawia mu swego wspóludzialu w walce z kaplanami, - kaplani odmawiaja mu pozyczki, - wykorzystuja sobowtóra jako narzedzia skompromitowania Ramzesa).
Decydujaca rozgrywka ma nastapic dnia 23 Paofi (wydobycie skarbów z Labiryntu i zbrojne wystapienie wiernego wojsk, ludu i nizszych kaplanów; Ramzes liczy tez na przyjazn Penteura i Tutmozisa).
Wystapienie konczy sie kleska: - zacmienie slonca, - smierc Ramzesa XIII.
Mlody faraon przegral poniewaz:
nie docenil roli nauki, a wierzyl tylko w sile oreza (lekcewazy doniesienie uczonego Menesa),
jest bezmyslny, porywczy, niecierpliwy, zmyslowy, lekkomyslny i gwaltowny; kierowal sie emocjami zamiast rozwaga i trzezwym przewidywaniem taktyki.
W historii zapisal sie jako nieodpowiedzialny mlodzieniec i „lowca kobiet". Pozostanie niedoceniony i bezimienny, ale jego idea pozostanie - reformy, o które walczyl, zostana przeprowadzone przez Herhora.
Watki milosne
Sara, Zydówka, postac bardzo szlachetna. Milosc do Ramzesa stala sie trescia jej zycia; nie pamieta mu upokorzenia i odepchniecia, dla ratowania ukochanego przyjmuje na siebie domniemana zbrodnie i umiera oblakana.
Kama, kaplanka fenicka, to zawistna, prózna i ambitna kobieta, która chce upokorzyc rywalke.
Hebron, córka króla Teb jest lekkomyslna i prózna dziewczyna, dbajaca tylko o wlasnych korzysciach.