30. Powieść psychologiczna - nurt w twórczości powieściowej XX wieku, skupiający uwagę na przeżyciach wewnętrznych bohatera, jego doznaniach, emocjach, sposobie patrzenia na świat. Celem powieści psychologicznej jest ukazanie różnorodnych postaw moralnych, próba określenia motywów, które kierują działaniami bohatera, badanie jego stanów psychicznych i relacji z innymi ludźmi. W powieści psychologicznej najistotniejsza jest obserwacja wewnętrznych doświadczeń człowieka, często przejawiających się powstawaniem kompleksów, poczuciem niespełnienia oraz alienacji. Istotną rolę odgrywa także podświadomość: proza psychologiczna analizuje rzeczywistośc marzeń, snu, ukrytych pragnień.
Powieść psychologiczna powstała na bazie powieści sentymentalnej i utworów romantycznych. Do wieku XX nie funkcjonowała jako samodzielny gatunek, ale była połączona z powieścią obyczajową lub społeczno-obyczajową. Od XX wieku gatunek samodzielny. Punktem zwrotnym w ewolucji powieści psychologicznej było dzieło Prousta „W poszukiwaniu straconego czasu”.
Ten rodzaj powieści wypracował swoje własne techniki, udoskonalił posługiwanie się mową pozornie zależną, w jego obrębie ukształtował się monolog wewnętrzny. Na powieść psychologiczną oddziałują koncepcje psychologiczne wypracowane w XX w., zwłaszcza freudyzm i psychologia głębi.
Najwybitniejsi twórcy tego gatunku to: Maria Dąbrowska, Fiodor Dostojewski, William Faulkner, James Joyce, Zofia Nałkowska, Marcel Proust, Bolesław Prus, Virginia Woolf, Lew Tołstoj, Thomas Harris.
31. Granica Zofii Nałkowskiej jako powieść psychologiczna.
Autorka poprzez swoistą kompozycję wymusiła na czytelniku, aby skoncentrował się na analizie przeżyć wewnętrznych bohaterów oraz przyczynach ich moralnej i życiowej klęski, nie zaś poznawaniu ich losów. Stosując inwersję czasową, sprawiła, że czytelnik już na samym początku utworu dowiaduje się o późniejszych losach bohaterów:
„Krótka i piękna kariera Zenona Ziembiewicza, zakończona tak groteskowo i tragicznie”.
By jak najdokładniej opisać wnętrze Zenona, Nałkowska ograniczyła rolę dialogów na rzecz narracji i jego wewnętrznych monologów. Autorka chciała, żeby czytelnik zainteresował się tymi przyczynami klęski Ziembiewicza, które były zawarte w jego wnętrzu.
W zgodzie z dwudziestowiecznymi koncepcjami psychologicznymi i filozoficznymi Nałkowska pokazuje złożoność natury ludzkiej, która nie poddaje się jednoznacznej ocenie i charakterystyce. Szczególnie ważna jest niewspółmierność, nieadekwatność własnego wizerunku człowieka, jego samooceny, do obrazu, jaki wynika z osądu środowiska. Osobowość człowieka jest więc zdeterminowana konwencjami i stereotypami społecznymi, rolami, jakie on podejmuje, by określić i utrwalić swoje miejsce w społeczności. Pytania: kim jest człowiek i jaka jest jego natura, otrzymują w powieści niejednoznaczną odpowiedź. Nie ma stałej, ściśle określonej prawdy o człowieku: jest się takim jak widzą nas inni, jest się takim, jak miejsce, w którym się jest. Można więc zadać pytanie o granice człowieczeństwa: czy te granice są wyznaczane przez obiektywną, istniejącą poza zbiorowością moralność, czy przez społeczne schematy i normy środowiskowe, czy też człowiek jest po prostu od razy zdeterminowany biologicznie i historycznie.
Powieść jest diagnozą egzystencjalnych i społecznych zagrożeń człowieka. Wynikają one zarówno z samej natury ludzkiej, podporządkowanej biologicznym i psychicznym uwarunkowaniom, jak również z rzeczywistości społecznej i politycznej; każde środowisko żąda określonych zachowań, ustanawia także normy, często zgubne dla jednostki. Zenon Ziembiewicz właśnie przekracza moralne granice człowieczeństwa w obu tych znaczeniach: egzystencjalnym i społecznym. Jego erotyczny związek z Justyną Bogutówną staje się przyczyną życiowej tragedii dziewczyny, ale także prowadzi do zniszczenia rodziny Ziembiewicza. Odpowiada on za moralne i małżeńskie poniżenie Elżbiety.
Zofia Nałkowska w powieści „Granica” przedstawia również psychologiczną sferę natury ludzkiej. Właśnie dzięki ukazaniu psychologizmu postaci, możliwe jest lepsze zrozumienie jej działania. Analiza taka opiera się na ukazaniu duchowej struktury postaw, wewnętrznych powikłań i napięć. Rozpatrując zakamarki duszy ludzkiej, przedstawia jej wewnętrzne napięcia i emocjonalizm. Poruszając takie zagadnienia, uwidocznione zostają problemy odporności ludzkiej psychiki i moment załamania się jej, co niesie za sobą tragiczne skutki. Po przekroczeniu granicy, człowiek przestaje być sobą, postępuje niezgodnie ze swoimi poglądami i doprowadza do swojej klęski.
Załamanie granicy odporności psychicznej najbardziej uwidacznia się na przykładzie życia Justyny Bogutówny. Naiwna i łatwowierna dziewczyna zakochuje się w mężczyźnie, który wykorzystuje ją fizycznie. Ufa mu i sądzi, że jest szansa na to, by byli razem. Kiedy zachodzi w ciążę, Ziembiewicz nie poczuwa się do odpowiedzialności za dziecko i pozostawia decyzję Justynie. Bogutówna decyduje się na usunięcie ciąży, co wywołuje u niej obsesyjne wręcz poczucie winy. Wie, że zrobiła źle i skrzywdziła nienarodzoną istotę. Zaczyna zamykać się w świecie snów i cierpienia, traci powoli kontakt z rzeczywistością i staje się szalona. Wierzy, że w momencie, kiedy zabije Zenona, skończą się jej męki. Granica odporności psychicznej dziewczyny załamuje się, doprowadza ją do choroby i próby samobójczej. Odratowana, mści się na człowieku, który jest przyczyną jej tragicznego losu.
Zenon Ziembiewicz przekracza granicę odporności psychicznej, kiedy zaprzedaje samego siebie w imię kariery i związanej z nią uległości własnych przekonań wobec osób wyżej postawionych. Dręczony dodatkowo wyrzutami sumienia, wewnętrznie rozdarty, pełen obaw i poczucia winy, które stara się zagłuszyć ciągłym usprawiedliwianiem się i doszukiwaniem się winy innych, nie wytrzymuje narastającego napięcia i popełnia samobójstwo.
Zenon Ziembiewicz przedstawiony został jako człowiek, którego psychika ewoluowała pod wpływem otoczenia. Zmiany te sprawiły, że Ziembiewicz coraz bardziej oddalał się od swojego założenia życiowego: „Zenon pragnął rzeczy bardzo prostej: żyć uczciwie. Jego program był naprawdę minimalny”. Jego konformistyczna postawa sprawiła, że „małymi krokami” Zenon sprzeniewierzył się swojemu programowi. Jeszcze innym powodem klęski Ziembiewicza był brak samokrytycyzmu. Czuł się kimś wyjątkowym, swoje działania usprawiedliwiał wyższymi celami, nie mógł więc zobaczyć swego wizerunku z perspektywy własnych uczynków. Na każde odstępstwo od założonego programu znajdował jakieś wytłumaczenie.
Nałkowska przedstawiła te same wydarzenia z trzech różnych punktów widzenia: Zenona Ziembiewicza, jego żony i kochanki. Szczegółowo analizowała przeżycia wewnętrzne bohaterów i przyczyny ich przegranej - bowiem każde z nich poniosło klęskę.
32. Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej jako powieść psychologiczna.
Ukazała się w 1936r. To powieść o ostatnim dniu życia głównej bohaterki - Róży Żabczyńskiej, która nieświadoma zbliżającego się kresu swoich dni, wspomina przeszłość i próbuje zrozumieć komplikacje własnego życia. Wielkie znaczenie dla problematyki powieści ma teoria psychoanalityczna: Róża okazuje się osobą pełną kompleksów, nie w pełni uświadomionych emocjonalnych i psychicznych barier, które uniemożliwiają jej osiągnięcie życiowej satysfakcji i szczęścia. Żyjąc w przekonaniu, że w młodości spotkała ją krzywda, staje się dla rodziny, męża i dzieci, źródłem udręczenia.
Narracja prowadzone z punktu widzenia bohaterki.
Powstaje różnica pomiędzy czasem narracji, trwającym jeden dzień, a czasem fabularnym, ogarniającym całe życie Róży. Następuje tu zatarcie chronologicznego porządku, odkształcanie czasu. Wspomnienia Róży pojawiają się na zasadzie skojarzeń, gdy np. Róża zasiada do fortepianu, w sposób naturalny staje się to pretekstem do dłuższego opowiadania o roli muzyki w jej życiu. Przedstawione fragmenty życia Róży nie układają się w jednolity porządek czasowy, poznajemy ją z różnych stron, w wielu sytuacjach, młodszą, starszą, jako żonę, matkę, babcię - równocześnie.
Kuncewiczowa podejmuje problematykę uniwersalną z punktu widzenia kondycji człowieka, jego sytuacji wynikającej z samego faktu bycia wśród innych ludzi - w sensie społecznym i narodowym. Centralna staje się tu kategoria obcości, potwierdzająca, w perspektywie egzystencjalnej, tragizm życia człowieka - zawsze skazanego na samotność i niezrozumienie.
Cudzoziemka to powieść realistyczna, w pierwszym planie psychologiczna, w drugim - obyczajowa.
Róża utraciła w młodości kochanka i zmarnowała wskutek niesumienności nauczycieli swój talent muzyczny. Te klęski zwichnęły jej życie. Stała się postrachem i demonem rodziny, bezwzględnym tyranem, łamiącym bez litości wolę męża, syna i córki. Typowy gest psychiczny Róży: ostrym, brutalnym słowem wywołuje burzę - a potem nic nie dostrzega, nie uznaje konsekwencji swego działania. Żądania jej są arbitralne, bezwzględne, nieraz okrutne, ale przeszłość zawsze okazuje, że racja była po jej stronie. W gruncie rzeczy to nieszczęśliwa kobieta.
Róża jest niewątpliwie osobą nienormalną. Pomóc jej może więc tylko lekarz. I tak się też dzieje. Doktor Gerhardt w Królewcu rozpoznaje kompleks chorej, odkrywa w wojowniczej złośnicy nieszczęsne, udręczone stworzenie i uświadomiwszy Róży podłoże jej niedomagania, tym samym uzdrawia ją. Uleczona Róża staje się cicha, uprzedzająco dobra, co przeraża i dezorientuje jej rodzinę. Przed śmiercią godzi się z mężem i córce wyznaje tajemnicę swej choroby i uzdrowienia: doktor Gerhardt był pierwszym, który jej się nie zląkł, nauczył ją uśmiechu niezbędnego do życia.