KLASYCYZM na podstawie Słownika literatury polskiej XX wieku (artykuł A. Nasiłowskiej)

• W XX wieku klasycyzm nie był zjawiskiem jednolitym o charakterze prądu. Postawa klasyczna jest na przemian atakowana i aprobowana.

Klasycyzm traktuje się jako hasło programowe różnych ugrupowań lub jako kategorię opisu zjawisk literackich przypisując tendencje klasycyzujące różnym dziełom.

• Bardzo rzadko pojawiają się nawiązania do klasycyzmu oświeceniowego. Literatura XX wieku odwołuje się głównie do ideału sztuki antycznej klasycyzm jako ideał, wzorzec.

• Na obraz klasycyzmu w lit. XX wieku składa się wiele doświadczeń:

• ruch parnasistowski we Francji

• program „szkoły romańskiej”

• angielski imaginizm

• twórczość i działalność programowa E. Pounda i T.S. Eliota

• rosyjski akmeizm

• twórczość O. Mandelsztama

W literaturze polskiej główne zjawiska łączone z klasycyzmem to:

• działalność pism „Museion” i „Lamus” - ich pojawienie się jest pierwszą fazą klasycyzmu w Polsce.

• „odrodzenie klasyczne” w twórczości L. Staffa

• w okresie międzywojennym - twórczość J. Iwaszkiewicza

• elementy wczesnej poezji Cz. Miłosza

• po drugiej wojnie światowej - twórczość M. Jasturna

• działalność programowa J.M. Rymkiewicza i R. Przybylskiego

• poezja Z. Herberta, Rymkiewicza, J.S. Sity i in.

• Ze zjawiskiem klasycyzmu łączy się funkcjonowanie w literaturze topiki antycznej.

Termin „klasycyzm” określa postawę poszanowania dla tradycji, kontakt z przeszłością i estetyczną tendencję do równowagi.

• Opozycja klasycyzmu i awangardy. Awangarda (skrajna) zakłada radykalne zerwanie z przeszłością.

• Postawa klasyczna łączy się często z nowatorstwem artystycznym wyciągającym wnioski z dorobku awangardy i pozwala na swobodne korzystanie z jej dokonań jak w twórczości Jasturna czy Herberta.

• Hasło „klasycyzm” określa zazwyczaj pewną opcję światopoglądową, a nie artystyczną. Chodzi o poszukiwanie uniwersałów i wątpliwości wobec koncepcji postępu historycznego, pamięć o ideale i harmonii. Towarzyszy temu często świadomość katastroficzna i rozpoznanie współczesności jako okresu zachwiania wartości.

Klasycyzm Staffa:

• Krytyka estetyki modernizmu modernizmu - odpowiedź na dekadentyzm.

• Ideał piękna, spokoju i doskonałości w połączeniu z intuicją i aktywizmem bergsonizm.

• Przeciwstawianie neoromantyzmowi i nietzscheanizmowi poczucia miary i dążenia do doskonałości.

• Racjonalistyczna koncepcja świata.

• Topika chrześcijańska i antyczna.

• Tendencja do wpisywania utworów w normy gatunkowe elegii, sonetu, idylli.

• Umiar i poszanowanie proporcji, pochwała życia.

• Poszukiwanie prawdy uniwersalnej w odwołaniu do tradycji ludowych.

• Franciszkanizm dający się pogodzić z tradycją stoicko-epikurejską.

• Model człowieka dążącego do prawdy i piękna, aktywnego, radosnego, ale i patrzącego na życie z perspektywy głębokiego doświadczenia.

• Stosowanie wiersza wolnego, który w tym czasie wszedł już do normalnego arsenału środków współczesnej poezji, nie był nowatorstwem.

KLASYCYZM W 20-LECIU MIĘDZYWOJENNYM

• Narodziny nowej formuły klasycyzmu, wydobywającego się z ograniczeń nurtu parnasistowskiego.

• Krytykiem o zdecydowanych upodobaniach klasycznych był K.W. Zawodziński, który wysoko cenił twórczość Staffa.

• Iwaszkiewicz był często określany jako klasyk. Był najmniej typowym przedstawicielem Skamandra.

Klasycyzm Iwaszkiewicza:

• Różni się od klasycyzmu Staffa.

• Nie powraca do starego ideału humanistycznego.

• Posługuje się obrazami głęboko zakorzenionymi w historii kultury europejskiej.

• Pozostaje z dystansem wobec nowinek awangardy.

• Pojawiają się wątki romantyczne.

KLASYCYZM W LATACH 30-TYCH

• Formuła klasycyzmu nie da się zamknąć w ramach potocznej opozycji: klasycyzm - romantyzm.

Klasycyzm Miłosza:

• Łączy się z katastroficzną historiozofią kręgu Żagarów i z wizyjnością.

• Miłosz unika określania swojej twórczości mianem klasycyzmu, mając świadomość skomplikowania tego zagadnienia.

• Podaje w wątpliwość możliwość współczesnej realizacji greckiego ideału kalokagatii (połączenia dobra i piękna); przyjmuje diagnozę o kryzysie kultury.

• Klasycyzm jest jedną z tendencji przenikających twórczość Miłosza.

• Zamiłowanie do dyscypliny, intelektualizm.

• Wpisywanie konkretnego przeżycia w perspektywę eschatologiczną.

• Skłonność do obiektywizacji przechodzącej w dyskursywność.

• Przeciwstawianie się niekorzystnym tendencjom nowoczesnej poezji, głównie awangardowym.

• Indywidualność.

• Dojrzałość języka i zakorzenienie w jego tradycji.

• Klasycyzm staje się przeciwieństwem prowincjonalizmu - objawiającego się jako ciasnota myśli i ograniczenie perspektywy do wąskiej teraźniejszości.

• Miano klasyków nadawano również poetom nie dążącym do nowatorstwa, stylizatorom lub tradycjonalistom np. antyawangardowi postskamandryci: R. Kołoniecki, M. Piechal, L. Szenwald.

KLASYCYZM PO 1939 ROKU

• Zaciera się pojęcie awangardy i awangardowości stąd też pojawiają się zmiany w pojęciu klasycyzmu - staje się jeszcze bardziej nieokreślony

• Socrealistyczna krytyka, łącząc klasycyzm z kosmopolityzmem i estetyzmem, ostro go atakowała.

• Poetą najczęściej określanym jako klasyk jest Z. Herbert.

Klasycyzm Herberta

• Postróżewiczowska dykcja i sposób konstruowania wiersza.

• Bogactwo odwołań do kultury antycznej i literatury światowej.

• Ideał jasności.

• Opanowanie emocji i poszukiwanie uniwersalnego wymiaru dla sytuacji współczesnych.

• Skłonności racjonalistyczne, ironia i dowcip - współczesność jest oceniana jako epoka gwałtownego zachwiania wartości.

• Przywiązanie do tradycji kultury śródziemnomorskiej.

• Herbert nigdy nie uznał siebie programowo za klasyka.

• Programowym przedstawicielem polskiego klasycyzmu w latach 60-tych jest J.M. Rymkiewicz.

Klasycyzm Rymkiewicza

• W wyrafinowany sposób posługuje się także formalnymi odwołaniami do tradycji; od początku korzysta z gotowych konwencji przekształcając je i opatrując ironicznym dystansem.

• Swoją praktykę twórczą uzasadnił w książce Czym jest klasycyzm, w ktorej zaproponował własne rozumienie klasycyzmu.

• Poezja jest zawsze ponowieniem wzoru, ożywianiem zamierzchłych symboli, będących obrazami archetypicznymi. W ten sposób poezja, poprzez tradycję, ujawnia nieświadomość zbiorową (wg myśli Junga i Cassiera)

• Klasycyzm w poezji to „próba opanowania swych uczuć i wypowiedzenia ich w możliwie zdyscyplinowanej i odwołującej się do istniejących w teraźniejszości form minionych”.

• Klasycyzm Rymkiewicza odwołuje się również do baroku (koncept); odwołuje się do wymiaru pozaracjonalnego, akceptuje ciemność.

Najczęściej klasycyzm próbuje się określać:

1. poprzez cechy stylistyczne - dążenie do doskonałości formy, podejmowanie tradycyjnych gatunków poetyckich, tradycjonalizm formalny albo dystans wobec awangardowego nowatorstwa, czystość językowa.

2. jako postawę wobec tradycji - przywiązanie do antyku, szacunek dla całego dorobku przeszłości, nawiązywanie do arcydzieł literatury i malarstwa, próby tworzenia „poezji kultury”, posługiwanie się toposami i mitami kręgu śródziemnomorskiego.

3. jako postawę światopoglądową - poszukiwanie ładu świata, odwoływanie się do ideału humanistycznego, uniwersalizacja problemów współczesnych, antropocentryzm, intelektualizm, refleksyjność.

4. jako ideał estetyczny - jasność, zwięzłość, równowaga, eklektyzm.

Zespół tych cech nie jest wspólny wszystkim postaciom XX-wiecznego klasycyzmu, który mieści w sobie całą gamę postaw - od tradycjonalizmu i zachowawczości, kładącej nacisk na stylistyczne wyróżniki, po nowatorstwo dające się umieścić w ramach szeroko pojętych tendencji awangardowych.

Cechą wspólną wszystkich postaci klasycyzmu jest poezjo centryczność, uważanie sztuki poetyckiej za centrum twórczości, natomiast niedocenianie problemu prozy. Sztukę klasyczną uważano często za elitarną.

---