KLASYCYZM na podstawie Słownika literatury polskiej XX wieku (artykuł A. Nasiłowskiej)
W XX wieku klasycyzm nie był zjawiskiem jednolitym o charakterze prądu. Postawa klasyczna jest na przemian atakowana i aprobowana.
Klasycyzm traktuje się jako hasło programowe różnych ugrupowań lub jako kategorię opisu zjawisk literackich przypisując tendencje klasycyzujące różnym dziełom.
Bardzo rzadko pojawiają się nawiązania do klasycyzmu oświeceniowego. Literatura XX wieku odwołuje się głównie do ideału sztuki antycznej klasycyzm jako ideał, wzorzec.
Na obraz klasycyzmu w lit. XX wieku składa się wiele doświadczeń:
ruch parnasistowski we Francji
program „szkoły romańskiej”
angielski imaginizm
twórczość i działalność programowa E. Pounda i T.S. Eliota
rosyjski akmeizm
twórczość O. Mandelsztama
W literaturze polskiej główne zjawiska łączone z klasycyzmem to:
działalność pism „Museion” i „Lamus” - ich pojawienie się jest pierwszą fazą klasycyzmu w Polsce.
„odrodzenie klasyczne” w twórczości L. Staffa
w okresie międzywojennym - twórczość J. Iwaszkiewicza
elementy wczesnej poezji Cz. Miłosza
po drugiej wojnie światowej - twórczość M. Jasturna
działalność programowa J.M. Rymkiewicza i R. Przybylskiego
poezja Z. Herberta, Rymkiewicza, J.S. Sity i in.
Ze zjawiskiem klasycyzmu łączy się funkcjonowanie w literaturze topiki antycznej.
Termin „klasycyzm” określa postawę poszanowania dla tradycji, kontakt z przeszłością i estetyczną tendencję do równowagi.
Opozycja klasycyzmu i awangardy. Awangarda (skrajna) zakłada radykalne zerwanie z przeszłością.
Postawa klasyczna łączy się często z nowatorstwem artystycznym wyciągającym wnioski z dorobku awangardy i pozwala na swobodne korzystanie z jej dokonań jak w twórczości Jasturna czy Herberta.
Hasło „klasycyzm” określa zazwyczaj pewną opcję światopoglądową, a nie artystyczną. Chodzi o poszukiwanie uniwersałów i wątpliwości wobec koncepcji postępu historycznego, pamięć o ideale i harmonii. Towarzyszy temu często świadomość katastroficzna i rozpoznanie współczesności jako okresu zachwiania wartości.
Klasycyzm Staffa:
Krytyka estetyki modernizmu modernizmu - odpowiedź na dekadentyzm.
Ideał piękna, spokoju i doskonałości w połączeniu z intuicją i aktywizmem bergsonizm.
Przeciwstawianie neoromantyzmowi i nietzscheanizmowi poczucia miary i dążenia do doskonałości.
Racjonalistyczna koncepcja świata.
Topika chrześcijańska i antyczna.
Tendencja do wpisywania utworów w normy gatunkowe elegii, sonetu, idylli.
Umiar i poszanowanie proporcji, pochwała życia.
Poszukiwanie prawdy uniwersalnej w odwołaniu do tradycji ludowych.
Franciszkanizm dający się pogodzić z tradycją stoicko-epikurejską.
Model człowieka dążącego do prawdy i piękna, aktywnego, radosnego, ale i patrzącego na życie z perspektywy głębokiego doświadczenia.
Stosowanie wiersza wolnego, który w tym czasie wszedł już do normalnego arsenału środków współczesnej poezji, nie był nowatorstwem.
KLASYCYZM W 20-LECIU MIĘDZYWOJENNYM
Narodziny nowej formuły klasycyzmu, wydobywającego się z ograniczeń nurtu parnasistowskiego.
Krytykiem o zdecydowanych upodobaniach klasycznych był K.W. Zawodziński, który wysoko cenił twórczość Staffa.
Iwaszkiewicz był często określany jako klasyk. Był najmniej typowym przedstawicielem Skamandra.
Klasycyzm Iwaszkiewicza:
Różni się od klasycyzmu Staffa.
Nie powraca do starego ideału humanistycznego.
Posługuje się obrazami głęboko zakorzenionymi w historii kultury europejskiej.
Pozostaje z dystansem wobec nowinek awangardy.
Pojawiają się wątki romantyczne.
KLASYCYZM W LATACH 30-TYCH
Formuła klasycyzmu nie da się zamknąć w ramach potocznej opozycji: klasycyzm - romantyzm.
Klasycyzm Miłosza:
Łączy się z katastroficzną historiozofią kręgu Żagarów i z wizyjnością.
Miłosz unika określania swojej twórczości mianem klasycyzmu, mając świadomość skomplikowania tego zagadnienia.
Podaje w wątpliwość możliwość współczesnej realizacji greckiego ideału kalokagatii (połączenia dobra i piękna); przyjmuje diagnozę o kryzysie kultury.
Klasycyzm jest jedną z tendencji przenikających twórczość Miłosza.
Zamiłowanie do dyscypliny, intelektualizm.
Wpisywanie konkretnego przeżycia w perspektywę eschatologiczną.
Skłonność do obiektywizacji przechodzącej w dyskursywność.
Przeciwstawianie się niekorzystnym tendencjom nowoczesnej poezji, głównie awangardowym.
Indywidualność.
Dojrzałość języka i zakorzenienie w jego tradycji.
Klasycyzm staje się przeciwieństwem prowincjonalizmu - objawiającego się jako ciasnota myśli i ograniczenie perspektywy do wąskiej teraźniejszości.
Miano klasyków nadawano również poetom nie dążącym do nowatorstwa, stylizatorom lub tradycjonalistom np. antyawangardowi postskamandryci: R. Kołoniecki, M. Piechal, L. Szenwald.
KLASYCYZM PO 1939 ROKU
Zaciera się pojęcie awangardy i awangardowości stąd też pojawiają się zmiany w pojęciu klasycyzmu - staje się jeszcze bardziej nieokreślony
Socrealistyczna krytyka, łącząc klasycyzm z kosmopolityzmem i estetyzmem, ostro go atakowała.
Poetą najczęściej określanym jako klasyk jest Z. Herbert.
Klasycyzm Herberta
Postróżewiczowska dykcja i sposób konstruowania wiersza.
Bogactwo odwołań do kultury antycznej i literatury światowej.
Ideał jasności.
Opanowanie emocji i poszukiwanie uniwersalnego wymiaru dla sytuacji współczesnych.
Skłonności racjonalistyczne, ironia i dowcip - współczesność jest oceniana jako epoka gwałtownego zachwiania wartości.
Przywiązanie do tradycji kultury śródziemnomorskiej.
Herbert nigdy nie uznał siebie programowo za klasyka.
Programowym przedstawicielem polskiego klasycyzmu w latach 60-tych jest J.M. Rymkiewicz.
Klasycyzm Rymkiewicza
W wyrafinowany sposób posługuje się także formalnymi odwołaniami do tradycji; od początku korzysta z gotowych konwencji przekształcając je i opatrując ironicznym dystansem.
Swoją praktykę twórczą uzasadnił w książce Czym jest klasycyzm, w ktorej zaproponował własne rozumienie klasycyzmu.
Poezja jest zawsze ponowieniem wzoru, ożywianiem zamierzchłych symboli, będących obrazami archetypicznymi. W ten sposób poezja, poprzez tradycję, ujawnia nieświadomość zbiorową (wg myśli Junga i Cassiera)
Klasycyzm w poezji to „próba opanowania swych uczuć i wypowiedzenia ich w możliwie zdyscyplinowanej i odwołującej się do istniejących w teraźniejszości form minionych”.
Klasycyzm Rymkiewicza odwołuje się również do baroku (koncept); odwołuje się do wymiaru pozaracjonalnego, akceptuje ciemność.
Najczęściej klasycyzm próbuje się określać:
poprzez cechy stylistyczne - dążenie do doskonałości formy, podejmowanie tradycyjnych gatunków poetyckich, tradycjonalizm formalny albo dystans wobec awangardowego nowatorstwa, czystość językowa.
jako postawę wobec tradycji - przywiązanie do antyku, szacunek dla całego dorobku przeszłości, nawiązywanie do arcydzieł literatury i malarstwa, próby tworzenia „poezji kultury”, posługiwanie się toposami i mitami kręgu śródziemnomorskiego.
jako postawę światopoglądową - poszukiwanie ładu świata, odwoływanie się do ideału humanistycznego, uniwersalizacja problemów współczesnych, antropocentryzm, intelektualizm, refleksyjność.
jako ideał estetyczny - jasność, zwięzłość, równowaga, eklektyzm.
Zespół tych cech nie jest wspólny wszystkim postaciom XX-wiecznego klasycyzmu, który mieści w sobie całą gamę postaw - od tradycjonalizmu i zachowawczości, kładącej nacisk na stylistyczne wyróżniki, po nowatorstwo dające się umieścić w ramach szeroko pojętych tendencji awangardowych.
Cechą wspólną wszystkich postaci klasycyzmu jest poezjo centryczność, uważanie sztuki poetyckiej za centrum twórczości, natomiast niedocenianie problemu prozy. Sztukę klasyczną uważano często za elitarną.