Filozofia Platona
1. Dotarły do nas wszystkie pisma P. - 36 dialogów, które podzielono na 9 tetralogii zgodnie z ich tematyką;
1.1 Odczytywanie pism Platona: 1) tradycyjna metoda: wg niej pismo jest najpełniejszym wyrazem myśli filozofa i skoro zachowały się wszystkie pisma, to można z nich wydobyć całą; 2) metoda zakładająca istnienia nauk niepisanych: w myśl tej metody o rzeczach najpoważniejszych Platon niczego nie napisał; nauki ustne nazywane są „ezoterycznymi”, tj. zastrzeżonymi dla uczniów w Akademii, nauki pisane - „egzoterycznymi”, tj. przeznaczonymi również dla osób z zewnątrz;
2. Teoria idei: termin „idea” pochodzi od czasownika „widzieć” i oznaczał przede wszystkim ujmowalną wzrokiem formę rzeczy - potem zaczął również oznaczać formę wewnętrzną, tj. naturę gatunkową rzeczy; u P. idea zachowuje to znaczenie, jednak przestaje być fizyczna: idea to pierwotny, niematerialny, nie fizyczny, lecz metafizyczny element, który jest ujmowany „okiem umysłu, „okiem duszy”;
2.1 Cechy idei: idee są: 1) inteligibilne, 2) niecielesne, 3) bytują w sensie pełnym (idee są bytem, który istnieje naprawdę), 4) niezmienne (nie powstają, nie giną, nie ulegają zmianom), 5) samoistne (są bezwzględnie obiektywne, niczemu nie zawdzięczają swego istnienia); 6) każda idea jednoczy wielość rzeczy, które w niej uczestniczą; rzeczy zmysłowe są przeciwstawieniem idei; jest to połączenie herakliteizmu z eleatyzmem: idee są takie, jakim widzieli byt eleaci, świat zmysłowy - taki, jakim go opisywał Heraklit;
2.2 Relacja między światem idei i światem rzeczy zmysłowych: 1) naśladownictwo (mimesis) - rzeczy zmysłowe naśladują idee, 2) partycypacja - rzecz zmysłowa uczestniczy w swej idei, 3) wspólnota - rzecz zmysłowa „styka” się z ideą jako jej fundamentem, 4) obecność - w rzeczy zmysłowej obecna jest jej idea;
2.3 Szczególną pozycję w systemie P. zajmuje najwyższa idea Dobra, która w stosunku do tego, co rozumowe pełni taką samą funkcję, jak słońce w stosunku do tego, co zmysłowe: oczy w ciemności, bez światła słonecznego, nic nie widzą, kiedy zaś oglądają świat w pełnym słońcu widzą rzeczy wyraźnie; warunkiem widzenia jest słońce - warunkiem poznawalności idei jest Dobro, które idei nadaje prawdę, a rozumowi zdolność jej poznania;
3. Struktura świata: 1) byt inteligibilny (idee, byty matematyczne), 2) rzeczy zmysłowe, 3) nie-byt; byt rzeczy zmysłowych jest rozdarty-pośredni między bytem idei i nie-bytem (jest różny od idei): rzeczy zmysłowe posiadają byt „zapożyczony od idei”;
4 Powstanie świata: teoria P. opiera się na 4 założeniach: 1) byt (inteligibilny), nie powstaje i nie zmienia się, trwa zawsze w tym samym stanie, 2) to, co się zmienia (powstaje i ginie), nigdy nie jest prawdziwym bytem, 3) wszystko, co powstaje i ginie, wymaga przyczyny - przyczyną tą jest Demiurg, Rzemieślnik, 4) Demiurg wytwarza obierając sobie za model idee;
4.1 Świat zmysłowy jako obraz-odbitka świata nadzmysłowego powstaje w jakimś miejscu i z niego znika - trzeba przyjąć istnienie „przestrzenności” , która dostarcza tego „miejsca” i która też jest wieczna; można ją odkryć na drodze rozumowania;
5. Teoria poznania: zgodnie z teorią orficko-pitagorejską P. zakłada, że dusza jest nieśmiertelna i odradza się w kolejnych wcieleniach, a zatem widziała i poznała całą rzeczywistość: w każdym wcieleniu przypomina sobie to, czego nauczyła się wcześniej;
5.1 Anamneza wyjaśnia źródło poznania; należy podać jeszcze szczegółowe etapy (Państwo); P. zakłada, że tylko to, co bytuje prawdziwie (idee), może być doskonale poznane, zatem: stopień doskonałości poznania zależy od stopnia doskonałości bytu: z jednej strony - byt doskonale poznawalny, z drugiej - nie-byt, który jest niepoznawalny - miedzy nimi świat zmysłowy poznawalny „pośrednio” - wg P. jest to „mniemanie”, „opinia”;
6. Nieśmiertelność duszy (dowody): 1) dusza jest zdolna do poznania rzeczy niezmiennych i wiecznych - jeśli tak, to dlatego, że ma pokrewną naturę (gdyby była różna od nich, wówczas idee byłyby poza jej zasięgiem): jest wieczna i niezmienna; 2) idee sobie przeciwne nie mogą się ze sobą łączyć i występować razem, bo wzajemnie się wykluczają (ciepło wyklucza zimno); istotną cechą duszy jest życie i idea życia i skoro śmierć jest przeciwieństwem życia, a istotą duszy jest życie, to nie może ona przyjąć do siebie śmierci: idea życia i idea śmierci wykluczają się; 3) złem jest to, co psuje i niszczy (dobrem to, co pomaga): każda rzecz ma właściwe sobie dobro i właściwe sobie zło, które ją niszczy; gdyby znaleźć coś, co posiada właściwe sobie zło, które jednak tego nie niszczy, wówczas rzecz taka musiałaby być niezniszczalna - taka jest dusza: złem duszy jest wada (niesprawiedliwości, głupota itd.), jednak żadna wada nie niszczy duszy, bo dusza żyje nawet wówczas, gdy jest nikczemna;
6.1 Losy duszy po śmierci ciała: w Hadesie dusza zostaje osądzona na podstawie tego, czy była sprawiedliwa, umiarkowana i cnotliwa - jej los może być trojaki: 1) jeśli żyła sprawiedliwie może dostać nagrodę (uda się do Wysp Szczęśliwych), 2) jeżeli żyła tak niesprawiedliwie, że aż nieuleczalnie, zostaje strącona do Tartaru, 3) jeżeli żyła częściowo sprawiedliwie, a częściowo niesprawiedliwie, zostania ukarana czasowo (będzie znosić ból i cierpienie), potem nastąpi nagroda;
6.2 2 koncepcje reinkarnacji: 1) Demiurg stworzył dusze i wyznaczył im los; dusze sprawiedliwe powracają do swych gwiazdy, a dusze rozwiązłe (które po śmierci nie mogą się w pełni oddzielić od tego, co cielesne) błąkają się wokół grobów, aż znowu nie obloką się w ciało (nie tylko ludzi, ale też zwierząt - zależnie od tego, jak nisko upadły); 2) w Państwie P. twierdzi, że liczba dusz jest ograniczona - gdyby zatem dusze odbywały wieczne kary i otrzymywały wieczne nagrody, wówczas w pewnym momencie zabrakłoby dusz - z tego powodu kara i nagroda muszą trwać określony czas;
6.3 Metafora w „Fajdrosie”: pierwotnie dusza była blisko bogów i na skutek pierwotnej winy upadła w ciało na ziemię; dusza jest niczym powóz zaprzężony w dwa konie, którym kieruje woźnica: w przypadku bogów konie są równie dobre, a w przypadku ludzi należą do dwóch różnych ras: jeden jest dobry, drugi zły. Z tej racji kierowanie zaprzęgiem jest trudne - rozumowi-woźnicy nie łatwo przychodzi zapanować nad rumakami symbolizującymi 2 części duszy; dusze podążają za bogami aż do szczytu nieba, gdzie można kontemplować nadniebny (hiperuraniczny) świat idei; bogom to nie sprawia trudności, jednak dusze ludzkie-zaprzęgi są ściągane w dół przez niesfornego konia: niektórym duszom uda się ujrzeć idee, wówczas żyją z bogami, inne nie mogą dostać się na ten szczyt, biją się między sobą, łamią skrzydła, tratują się nawzajem - dusze spadają na ziemię; dusza obiega niebo - za każdym okrążeniem stara się dostać na szczyt, jeśli jej się nie udaje - spada na ziemię, w ludzkie ciało; ludzie są tym doskonalsi im więcej Bytu ich dusza wcześniej ujrzała;
7. Przyjemność: P. stawiał przyjemności duszy nad przyjemnościami ciała; dusza składa się z 3 części (funkcji) - pożądliwej, gniewliwej, rozumnej; istnieją 3 rodzaje przyjemności: dla duszy pożądliwej jest to bogactwo, dla gniewliwej - zaszczyty, dla rozumnej - poznanie; dusza rozumna jest doskonalsza od pozostałych, jej przyjemności są doskonalsze od pozostałych; tylko przyjemności duszy rozumnej są „autentyczne”, pozostałe - „nieautentyczne”: przyjemności „niższe” dają się zaakceptować tak długo, jak długo panuje nad nimi dusza rozumna;
7.1 Ideał życia: człowiekowi, który składa się z ciała i duszy, nie przysługuje ani życie właściwe bogom, ani życie oddane wyłącznie przyjemnościom (życie zwierzęce): człowiek wiedzie życie „zmieszane” z rozumu i przyjemności; należy żyć cnotliwie, dusza powinna się oczyszczać wznosząc się do najwyższego poznania tego, co inteligibilne - jest to uciekanie od tego, co złe, a ucieczka to jednocześnie upodobnianie się do boga;
8. „Miłość platoniczna” (Eros): Eros dla P. jest siłą pośredniczącą między tym, co zmysłowe i nadzmysłowe - siłą „uskrzydlającą” i wnoszącą przez kolejne stopnia piękna do Piękna ponad-empirycznego, Piękna czystego, Idei Piękna; P. (zgodnie z greckim duchem) utożsamiał Piękno z Dobrem - Eros prowadzi do Dobra; Eros nie jest człowiekiem i nie jest bogiem, bo sam nie jest ani piękny, ani dobry, nie jest śmiertelny, ani nieśmiertelny - jest bytem „pośrednim” między ludźmi i bogami, jest tłumaczem między nimi (Eros zanosi do nieba modlitwy, przynosi z nieba rozkazy); Eros jest filozofem (miłośnikiem mądrości): mądrość posiada tylko Bóg, ignorancja właściwa jest temu, kto niczego nie wie i niczego nie szuka, filozof zaś nie jest ani mędrcem, ani głupcem, ale człowiekiem, który tęskni do mądrości, szuka jej, a ta mu się zawsze wymyka;
8.1 To, co ludzie nazywają miłością, jest cząstką prawdziwej Miłości będącej pragnieniem dobra, piękna, mądrości, szczęścia, Absolutu; istnieją różne poziomy miłości (najniższy to miłość fizyczna), ale prawdziwy miłośnik potrafi je przebiec i dotrzeć do ostatniego - do oglądania absolutnego piękna;
9. „Projekt polityczny”: w Państwie P. tworzy obraz idealnego ustroju (w XX w. krytykowany m.in. za totalitaryzm); projekt ten można inaczej odczytywać - nie należy traktować Państwa jako recepty na zbudowanie idealnego państwa: P. twierdzi, że takie państwo nigdzie nie istnieje, tylko „w krainie myśli”, a zatem ustanowić takie państwo można we własnej duszy; wniosek z tego, że opis idealnego ustroju politycznego jest opisem idealnego ustroju duszy;
9.1 Państwo powstaje z potrzeby: nikt nie jest samowystarczalny, każdy potrzebuje innych ludzi, którzy zaspokajają jego potrzeby - tak powstają zawody (każdy specjalizuje się w czym innym, bo każdy posiada uzdolnienia w określonym kierunku); państwo potrzebuje nie tylko zawodów służących zaspokajaniu potrzeb, ale również klasy stróżów i wojowników (państwo musi się bronić lub zajmować kolejne terytoria) - również stróże muszą posiadać odpowiednią naturę (uzdolnienia) i muszą być szczególnie wykształceni w kulturze (poezji i muzyce - te kształtują duszę, a więc musi z nich być wyeliminowane wszystko to, co nieprzyzwoite i niestosowne) i gimnastyce (hartuje ciało i przysposabia do odwagi); spośród strażników trzeba wybrać tych, którzy będą rozkazywać - ci będą przywódcami państwa; klasa rolników, rzemieślników i kupców może posiadać dobra (ani nazbyt duże, ani nazbyt małe), strażnicy zaś nie mogą posiadać żadnej własności - będą posiadali wspólne mieszkania i utrzymanie, rodziny (kobiety i dzieci): kobiety-strażniczki mają być tak samo wychowani jak mężczyźni, a zatem rodzina nie może istnieć (rola kobiet jest taka sama jak mężczyzn), zaślubiny będą regulowane przez państwo - dążyć się będzie do tego, by łączyć ze sobą najlepszych mężczyzn i kobiety (w celu najdoskonalszego reprodukowania klasy) - tylko dzieci z takich związków będą utrzymywane przy życiu; strażnicy będą się utrzymywać z zapłaty wnoszonej przez pozostałych członków społeczeństwa - tym sposobem nie będą mogli stać się klasą uprzywilejowaną, sami zaś będą czuwać nad tym, by inni się nazbyt nie wzbogacili, by wszyscy byli odpowiednio wychowywani itd.;
9.2 Doskonałe pastwo cechuje się mądrością (dobrze sobie radzi w sprawach wewnętrznych. i zewnętrznych. - cecha ta przysługuje rządzącym), męstwem (jest mężne dzięki wojownikom) umiarkowaniem (właściwym klasie „pracującej”, ale cechującym całe państwo i gwarantującym harmonijne stosunki między poszczególnymi klasami), sprawiedliwością; cnoty państwa są też cnotami obywateli (tak jak podział państwa na klasy odpowiada podziałowi duszy na funkcje); idealnym władcą jest filozof - jest to podporządkowanie państwa-duszy wiedzy, poszukiwaniu Dobra;
9.3 Państwo opisane przez P. jest państwem arystokratycznym, tj. kierowane i strzeżone przez najlepszych, co do natury i wychowania, opartym na cnocie jako najwyższej wartości - u jego mieszkańców dominuje rozumny pierwiastek duszy; takie państwo jest szczęśliwe; P. pokazuje, że im mniej sprawiedliwe i pełne cnót państwo, tym jest bardziej nieszczęśliwe ono samo, jak i jego obywatele:
9.4 Platon analizuje też historyczne formy rządów: 1) jeden człowiek rządzi i naśladuje polityka idealnego (rządzącego przy pomocy cnoty i wiedzy) - monarchia (zwyrodniała postać: tyrania), 2) kiedy wielu bogatych naśladuje idealnego polityka - arystokracja (zwyrodniała postać: oligarchia), 3) cały lud naśladuje go - demokracja (postać zwyrodniała: „demagogia”); z tych 6 form ustrojów najlepsza jest monarchia (najgorsza jeśli przekształci się w tyranię); demokracja zepsuta jest najlepsza ze zwyrodniałych form ustroju, a najgorsza z praworządnych; monarchia i demokracja są macierzystymi ustrojami - od nich pochodzą pozostałe ustroje, a najlepszy ustrój to taki, który łączy cechy jednej i drugiej;
2