Architektura romańska.
W ostatnich latach X i XI wieku pojawia się sztuka romańska i trwa do XIII w. Kształtuje się ona wśród ludów mówiących językami romańskimi powstałymi na podłożu łaciny, oraz narody germańskie: Niemcy i Anglicy. Dlatego też określenie „romańska” nie jest ścisłe.
W najwcześniejszych budowlach romańskich stosowano gruby mur z kamienia łamanego. Dzięki ulepszeniu narzędzi oraz postępom w umiejętnościach kamieniarzy, w XI w. wznoszono mury z dużych regularnych bloków o starannie opracowanej powierzchni. Wiele budowli miało ściany obustronnie licowane płytami ciosowymi z wnętrzem wypełnionym luźnym kamieniem i zalanym zaprawą wapienną . Narożniki, obramienia otworów i gzymsów miały bardzo staranną obróbkę. Odmianą stylową było budownictwo ceglane spotykane zwłaszcza na ubogich w kamień terenach Europy północnej i środkowej. Dach romańskie były dość płaskie, o . Kryto je słomą, gontami , grubą dachówką, a także blachą%spadku około 30 ołowianą stosowaną na dachach kościelnych. W konstrukcjach wzorowano się na sklepieniach rzymskich, bizantyjskich i perskich czyli stosowano sklepienia kolebkowe, krzyżowe, kopuły na trompach i pendentywach. sklepienie kolebkowe miało najczęściej przekrój półkolisty . Długie kolebki , wzmacniano pasami sklepiennymi - gurtami. Sklepienie krzyżowe podlegało dalszym udoskonaleniom. Powstałe na krawędziach przecięć dwóch kolebek szwy sklepienne wzmacniano żebrami z kamienia lub cegły profilowanej. Przekrycie sklepieniem krzyżowym z żebrami ponad planem kwadratowym doprowadziło do powstania systemu wiązanego, w którym kwadrat pola sklepionego nawy głównej odpowiada dwom kwadratom pól naw bocznych. Architektura romańska charakteryzuje się prostotą i jasnością kompozycji. Poszczególne części budynku sprowadzano do kształtu brył geometrycznych: sześcianu, walca, ostrosłupa, kuli, stożka itp., za pomocą których osiągano niezwykle bogate sylwety i kompozycje przestrzenne. Układ zewnętrzny ściśle odpowiadał podziałowi wnętrza, tak że plan budynku można było odczytać po obejrzeniu całości z zewnątrz. Dekoracja elewacji była bardzo skromna, podobnie traktowano wszystkie ściany. Elewację wejściową podkreślału zwykle: dwie wieże wtopione w bryłę budynku, portal i rozeta.
Okna były niewielkie, nie rozrywające ścian, górą półkoliście przesklepione. Miały ościeża rozchylone do wnętrza i na zewnątrz w celu lepszego oświetlenia pomieszczeń. Często łączono je po dwa ( biforia) trzy (triforia), a poszczególne otwory oddzielały od siebie kolumienki. Wielkie okrągłe okna zwane rozetami umieszczone nad wejściem zachwycały rysunkiem i kolorami szkiełporawionych w ołów.
Drzwi były znacznie mocniej akcentowane niż okna. Oprócz form skromnych nadawano im też bogate wypoażenie architektoniczne i rzeźbiarskie. Portale romańskie schodkowe z szeregiem uskoków kierowały wchodzącego ku wnętrzu. Stojące we wnękach kolumienki łączono parami za pomocą archiwolt tworzących zamknięcie całości ponad tympanonem.
Typowym układem kościoła romańskiego była bazylika o trzech lub pięciu nawach wyworzęca się z tradycji bazyliki starochrześcijańskiej. Jednocześnie budowano też wiele małych kościołów jednonawowych. Po stronie zachodniej umieszsczano wejście z przedsionkiem. Od wschodu nawa główna przedłużona poza ramiona transeptu tworzyła prezbiterium zakończone apsydą. wraz z rozwojem zakolów w X w. powstała konieczność zwiększenia liczby ołtarzy w kościołach klasztornych.
Największym osiągnięciem budownictwa romańskiego we Włoszech jest katedra w Pozie zbudowana w XI w. Bazylikę trójnawową przecina równiez trójnawowy transept. SkrzyZowanie to wieńcz kopuła . Z boku stoi dzwonica - krzywa wieża, pięknie ozdobiona okrążającymi ją galeriami.Innym przykładem wzniesionym w Wenecji jest katedra św. Marka. Ma ona plan krzyża równoramiennego, pięć kopuł, a wewnątrz wspaniałe mozaiki.
Polska sztuka romańska kształtowała się pod wpływem Zachodu. Odnalezienie jej śladów kest trudne, ponieważ w czasach póżniejszych wiele obiektów uległo zniszczeniu lub przebudowaniu. Nieliczne pozostałości budowli świeckich jest fragmenty muru obronnego grodu w Wiśnicy. Przykładami budowli sakralnych z najwcześniejszego okresu są rotundy z apsydami jak kościółek Św. Feliksa i Adaukta z X w. na Wawelu, rotunda z czasów Mieszka I w Gnieźnie, Mury tych budowli wznoszono prymitywną techniką z nie obrobionych kamieni. Wnętrza przypuszczalnie tynkowano i polichromowano lub okładano płytkami ceramicznymi. W połowie Xi w. wzniesiono pierwsze bazyliki o pełnym progranie architektury romańskiej, jak np. bazylika Św. Gedeona na Wawelu Fundowana przez bolesława Chrobrego . Innymi przykładami są kości Św. Andrzeja w Krakowie, zabudowania klasztorne w Sulejowie, Jędrzejowie, Wąchocku, Mogile