Cechy sprzężone z płcią
Kodujące geny znajdujące się w chromosomach płci nazywamy GENAMI SPRZĘŻONYMI Z PŁCIĄ. Ekspresją takich genów rządzą specjalne prawa - płeć heterogametyczna dziedziczyć może pewne cechy, wyłącznie po jednym z rodziców.
Np. system dziedziczenia płci XX/X0 u koników polnych:
- samiec w tym systemie ma tylko jeden chromosom płci, samica zaś dwa
- pod względem wszystkich genów zlokalizowanych na chromosomie X, samiec zachowuje się więc tak, jakby był organizmem homozygotycznym
- allele recesywne, które mają szansę ulec ekspresji u samic jedyne w stanie homozygotycznym, u samców działają już w pojedynczej dawce, ponieważ brak u nich drugiego chromosomu X, zawierającego drugi komplet alleli.
- u człowieka istnieje wprowadzenie chromosomu Y, tworzący u mężczyzn parę z chromosomem X, ale zawiera on bardzo mało kodujących genów (zachodzi więc podobna sytuacji ja wyżej)
- istnieje cała grupa ludzkich genów sprzężonych z płcią, dziedziczonych przez synów, bezpośrednio po matce
- u płci męskiej, dziedziczącej chromosom X po matce, ma miejsce ekspresja nie tylko genów dominujących, ale i recesywnych, znajdujących się w tym samym chromosomie. Powoduje to, że recesywne cechy kodowane przez geny, zlokalizowane na chromosomie X, znacznie częściej pojawiają się u mężczyzn niż u kobiet
- skoro większość genów subletalnych i letalnych to ALLELE RECESYWNE, można spodziewać się, że szereg chorób dziedzicznych częściej występować będzie u mężczyzn niż u kobiet
- do upośledzeń warunkowanych obecnością recesywnych genów w chromosomie X, należą m. in. DALTONIZM (ślepota na barwy) i HEMOFILIA. W chorobach tych bezobjawowymi nosicielami szkodliwych alleli są kobiety, które przekazują je połowie potomstwa
- jeszcze groźniejszą chorobą sprzężoną z płcią jest POSTĘPUJĄCA DYSTROFIA MIĘŚNI. Pojawia się ona u obarczonych recesywnym genem chłopców w pewnym czasie po urodzeniu i w ciągu niewielu lat (4 - 10), powoduje zanik mięśni (głównie kończyn) oraz szereg innych objawów, powodujących unieruchomienie, a następnie śmierć dziecka. Ponieważ chłopcy obarczeni są chorobą, nie mogą przekazywać szkodliwych genów, przypadki zachorowań nie występują w linii żeńskiej.
- u wielu ptaków płcią heterogametyczną są samice, co powoduje, że wiele recesywnych genów sprzężonych z płcią u nich właśnie ma większe szanse ekspresji, niż u homogametycznych samców
- jednym z bardziej znanych przykładów jest dziedziczenie barw upierzenia u drobiu
- u kur np. czarne upierzenie piór warunkowane jest przez leżący w chromosomie Z - gen recesywny, pasiaste zaś przez jego dominujący allel
- jeśli więc skrzyżujemy czarnego koguta (homozygota recesywna) z pasiastą kurą, wszystkie powstałe w wyniku tej krzyżówki kurki będą czarne (bo dziedziczą swój jedyny chromosom Z po ojcu), a koguciki pasiaste (bo utrzymują jeden z chromosomów Z wraz z dominującym allelem po matce).