Status Krajowej Rady Sądownictwa został uregulowany w art. 186 i 187 Konstytucji, instytucja ta została wprowadzona do polskiego systemu konstytucyjnego w 1989 r. a obecnie jej uregulowania ustrojowe są o wiele bardziej rozbudowane. Podstawową przesłanką jej ustanowienia (idea powołania ukształtowała się w wyniku porozumienia „okrągłego stołu”) było dążenie do instytucjonalnego zagwarantowania niezawisłości sędziów i sądów.
W świetle przepisów Ustawy zasadniczej KRS ukształtowana została jako konstytucyjny organ państwa stojący na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Oprócz tak ogólnie określonej pozycji i kompetencji Konstytucja w art. 186 ust. 2 przyznała KRS prawo występowania do TK z wnioskiem w sprawie zgodności z Konstytucją aktów normatywnych dotyczących niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Podstawę prawną KRS stanowi ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa z 27 lipca 2001 r.
W świetle tej ustawy KRS:
rozpatruje i ocenia kandydatury do pełnienia urzędu sędziowskiego na stanowiskach sędziów Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz na stanowiska w sądach powszechnych i sądach wojskowych
przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej wnioski o powołanie sędziów Sądzie Najwyższym, NSA, sądach powszechnych i wojskowych
rozpatruje wnioski o przeniesienie sędziów w stan spoczynku, wyraża zgodę na dalsze zajmowanie stanowiska przez sędziego, który ukończył 65 rok życia
rozpatruje wystąpienia sędziów w stanie spoczynku o powrót na stanowisko sędziowskie
wybiera rzecznika dyscyplinarnego sędziów sądów powszechnych
wyraża opinie w sprawie powołania i odwołania prezesa lub wiceprezesa sądu powszechnego albo sądu wojskowego
uchwala zbiór zasad etyki zawodowej sędziów i czuwa nad ich przestrzeganiem
wypowiada się o stanie kadry sędziowskiej
ustala kryteria oceny kandydatów na stanowiska sędziowskiej przeprowadzanej przez prezesów sądów okręgowych i apelacyjnych
opiniuje projektów aktów prawnych w sprawach wynagrodzeń sędziowskich oraz przedstawia wnioski w tym zakresie
opiniuje projekty aktów normatywnych dotyczących sędziów i sądownictwa
opiniuje programy szkolenia aplikantów sądowych, zakres oraz sposób prowadzenia egzaminów sędziowskich i ustalania ich wyników
opiniuje zasady oceny pracy asesorów sądowych
wyraża stanowisko w sprawach dotyczących sądów i sędziów wniesionych pod obrady Rady przez Prezydenta RP oraz inne organy władzy publicznej i organy samorządu sędziowskiego
czuwa nad przestrzeganiem zasad etyki zawodowej przez sędziów
Skład KRS został uregulowany w treści Ustawy zasadniczej, która utrzymuje trójdzielny charakter składu Rady: administracyjno - samorządowo - polityczny. W świetle art. 187 Konstytucji w skład KRS wchodzą trzy grupy członków:
pierwszą stanowią osoby wchodzące w skład Rady z urzędu, są to:
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego
Minister Sprawiedliwości
Prezes NSA
osoba powołana przez Prezydenta
drugą grupę stanowi demokratycznie wybrana reprezentacja środowiska sędziowskiego
piętnastu członków wybranych spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych
trzecia grupa mająca charakter polityczny
czterej członkowie wybrani przez Sejm spośród posłów
dwóch członków wybranych przez Senat spośród senatorów
Przewodniczącego oraz dwóch wiceprzewodniczących KRS wybiera samodzielnie spośród swego grona. Jest ona organem kadencyjnym. Kadencja wybranych członków wynosi 4 lata. Rada obraduje na posiedzeniach, a jej uchwały zapadają bezwzględną większością członków w głosowaniu jawnym.