GABRIEL A. ALMOND, G. BINGHAM POWELL,
KULTURA POLITYCZNA
Kultura polityczna jest to całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to sfera subiektywna leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie. Łączy w sobie kilka składników:
orientację poznawczą;
wiedzę o obiektach i ideach politycznych,
orientację afektywną;
poczucie więzi, zaangażowania, sprzeciwu, itd. wobec obiektów politycznych,
orientację oceniająca;
sądy i opinie o obiektach politycznych,
Te trzy aspekty są ze sobą powiązane i mogą komponować się na rożne sposoby, tworząc powszechne wzory orientacji, będące utajonymi tendencjami politycznymi i wyznacznikami zachowań, mającymi wielkie znaczenie w wyjaśnianiu i przewidywaniu zjawisk politycznych. Z drugiej strony nie wystarczają one do przewidzenia zachowań poszczególnych jednostek, które mogą mieć wpływ na cały system(np. Lee Harvey Oswald).
Kultura polityczna jest szczątkową kategoria wyjaśniająca, obejmującą zespół zjawisk, które mogą być zidentyfikowane i mierzone.
Pomiaru na dużych grupach dokonuje się poprzez:
wywiad i analizę psychologiczną,
analizę wypowiedzi publicznych, przemówień, publikacji,
badania mitów i legend,
obserwację zachowanie poszczególnych grup i jednostek,
Nastręcza to problemów z interpretacją wyników badań, wynikających z indywidualistycznego podejścia.
Jest to jednak bardzo ważna kategoria, warta wysiłku badawczego. Może stać się ważnym pomostem w politycznej mikro- i makroanalizie. Poprzez ujawnianie rozkładu orientacji politycznych, pozwala powiązać dążności indywidualne z charakterystyką systemu.
Obiekty orientacji politycznych
Obiektami orientacji politycznych są: system polityczny jako całość, poszczególne role i struktury polityczne, indywidualni lub grupowi wykonawcy tych rol oraz specyficzne dążności i decyzje publiczne. Kategoria ta obejmuje wszystkich aktorów gry politycznej, włącznie z podmiotem, nosicielem danej orientacji.
Bardzo ważnym zagadnieniem jest orientacja wobec narodowego systemu politycznego.
Wiele nowych państw(np. w Afryce) formowanych było z wielu terytorialnych, etnicznych, politycznych czy geograficznych jednostek przednarodowych, między którymi nie występowały żadne więzi, a solidarność ograniczała się do struktur lokalnych. Wykształcenie świadomości narodowej wymaga upowszechnienia informacji o jedności i jej zaakceptowania przez jednostki. W konsekwencji w państwach tych powstawał konflikt pomiędzy solidarnością wobec tradycyjnych jedności przednarodowych a wobec państwa i jego celów.
Problem ten nie dotyczy tylko państw młodych (np. USA - konflikt solidarności wobec stanu i wobec federacji).
Zgoda na przystąpienie do narodu może być sprawą trudna i złożoną, szczególnie jeżeli godzi w interesy grup przednarodowych lub opłacona jest rozpadem tych wspólnot. Skrajnym typem rozwiązań takich konfliktów jest wzmożony nacjonalizm(np. Egipt za Nassera), bardziej umiarkowanym, jest silna działalność spajająca dominującej partii(np. Meksyk - wysoki stopień świadczeń systemu, silna partia rządząca, uwewnętrznione symbole rewolucyjne).
Pojęcie orientacji wobec systemu politycznego jako całości można precyzować w wielu aspektach, np:
w oparciu o rozkład ogólnych postaw wobec systemu politycznego oraz mechanizmów jego „wejść” i „wyjść”;
jest to opis kultury politycznej w oparciu o świadomość zjawisk politycznych i udział indywidualny:
kultura zaściankowa - występuje tu małą lub żadną świadomość polityczną i nikły udział w działaniach politycznych; we współczesnych państwach zachodnich rzadko spotykana, dotyczyć może raczej wspólnot lokalnych młodych państw,
wśród społeczności świadomych istnienia narodu wyróżnić możemy dwie podstawowe kategorie:
kulturę poddańczą - jednostki świadome istnienia i wpływu(skierowane ku „wyjściom” systemu) narodu na ich życie, nie podejmujące jednak działań politycznych w jego ramach,
kulturę uczestnictwa - jednostki świadome istnienia i wpływu narodu, oraz wpływu swojego działania na system(skierowane ku „wejściom” systemu) oraz uczestniczące w działalności politycznej w ramach narodu,
w oparciu o udział reprezentantów kultur: zaściankowej, poddańczej i uczestniczącej w społeczeństwie:
Rober Scott posługując się taką klasyfikacją opisywał jaką część(procentowo) społeczeństwa Meksyku reprezentują przedstawiciele danego rodzaju grupy politycznej; przedstawiając zmiany ich proporcji ilustrował przemiany systemowe,
Prawo i porządek w społeczeństwie opiera się, po części, na pozytywnych orientacjach wobec instytucji rządowych.
Elementem orientacji politycznych są wyobrażenia człowieka o sobie jako uczestniku gry politycznej.
Jednostki różnie mogą postrzegać swoje możliwości działania w sferze polityki oraz osobistą kompetencję polityczną. Można się spodziewać iż osoby zainteresowane strukturami „wejścia” systemu, posiadające kompetencje polityczne i rozeznane w dostępnych im sposobach działania, będą brały udział w działaniach politycznych.
Np. w USA, większość respondentów twierdziło, iż postawieni wobec lokalnego problemu, formowało by grupę polityczną i szukało rozwiązania w granicach prawa; we Włoszech, obywatele odczuwają że ich własny wpływ na poczynania rządu jest mały, co prowadzi do bierności lub w najgorszym przypadku, do narastania frustracji i eskalacji konfliktu,
Kolejnym istotnym elementem jest poziom ogólnego zaufania politycznego w społeczeństwie.
Za przykład posłużyć tu może sytuacja Włoch i Niemiec, których doświadczenia ostatniego półwiecza sprawiły, że w kontaktach osobistych unika się polityki, co rzutuje na spójność grup politycznych i wzajemnych kontaktów.
Kwestia zaufania łączy się ściśle z tym, czy polityka jest procesem harmonijnym czy konfliktowym, zarówno na poziomie elit jak i mas. Przy rozważaniu postaw wobec kontaktów osobistych warto także wziąć pod uwagę stopień ogłady w kontaktach politycznych.
np. w WB, panuje przekonanie, że ludzie zajmujący się polityką podejmują się zgodne iż prawem reprezentacji interesu publicznego, dużą wagę przywiązuje się do negocjacji i konsultacji; w koncepcji polityki jako konfliktu, tak jak w marksizmie, proces polityczny będzie zawsze walką klas rządzących z rządzonymi,
Ostatecznym sprawdzianem demokratycznego charakteru systemu jest jego zdolność do przekazywania władzy zwierzchniej z rąk jednej grupy przywódców w ręce innej, między partiami lub wewnątrz partii. Będzie to o tyle trudniejsze, jeżeli w społeczeństwie brak jest politycznego zaufania. Dla ustępującej elity „stawka” gry może wydawać się zbyt wysoka a opozycja zbyt niebezpieczna.
Ten problem „stawki i celów działalności politycznej kieruje naszą uwagę w stronę polarogramów politycznych jako obiektów powszechnej orientacji.
Sekularyzacja kultury politycznej
Proces sekularyzacji składa się z:
komercjalizacji, formowania się pragmatycznej orientacji politycznej,
w niektórych współczesnych systemach(USA, Filipiny) zauważa się tendencję do komercjalizacji, traktowania polityki jako szereg aktów wymiany, w kategoriach zysków i strat, gdzie głosy i obietnice wyborcze stają się przedmiotami przetargów między politykami i wyborcami. Ten pragmatyczno-komercjalny styl polityki wyraźnie kontrastuje z surowym, odwołującym się do ideologii stylem polityki francuskiej czy włoskiej,
przejścia od orientacji całościowej do aspektowej.
w tradycyjnych i prymitywnych(zaściankowych) kulturach politycznych, nie występują wyraźnie wyodrębnione ze społeczeństwa role polityczne; są one scalone lub podzielone między inne role społeczne; nie funkcjonuje świadomość systemu politycznego jako odrębnej i wyspecjalizowanej całości,
np. antropolodzy i politolodzy badając społeczność Eskimosów, potrafią w poszczególnych rolach odnaleźć czynności polityczne, ale sami Eskimosi nie zdają sobie sprawy z ich istnienia,
tam gdzie jednostka orientuje się w rozmaitości ról związanych z administracją, ale nie zna zakresu wpływu danego funkcjonariusza na system, a więc nie orientuje się w strukturze „wejść”, można mówić już o kulturze poddańczej,
kiedy uczestnik rozwija w sobie szereg postaw wobec „wejść” systemu(partii, grup interesu) oraz wobec ról jakie mógłby odgrywać w ich strukturach, osiąga poziom sekularyzacji(aspektowości) kulturalnej; jest to powszechne(nie musi jednak dotyczyć każdej jednostki) zjawisko w systemach demokratycznych które, charakteryzuje polityczna kultura uczestnictwa;
Aspektowość orientacji politycznej pogłębia się analogicznie i równolegle do rozwoju oświaty.
W systemach, w których struktura „wyjść” jest wysoce pogmatwana lub wyodrębniła się nie uzyskując autonomii(np. systemy autorytarne, totalitarne), część obywateli może wykształcić coś w rodzaju „orientacji poddanego-uczestnika” - świadomość powinności działania przy braku możliwości do tego,
Rozwiniętej biurokracji byłoby np. bardzo trudno działać skutecznie w społeczeństwie tradycyjnym. W społeczeństwie takim rządzi obyczaj i jednostki traktowane są ze względu na przypisaną jej pozycję, nie ze względu na zasługi czy potrzeby struktury politycznej. System taki byłby sukcesywnie podkopywany przez tradycję.
np. systemy które biurokrację odziedziczyły po kolonizatorach, jak Nigeria,
Dopiero dzięki sekularyzacji kultury politycznej sztywne przypisane i całościowe zasady współdziałania społecznego, zaczynają być przez zespól zasad skodyfikowanych, aspektowo politycznych i uniwersalistycznych. Podobnie dopiero w procesie sekularyzacji powszechnym zwyczajem społeczeństwa stają się komercjalne i elastyczne działania polityczne oraz nabiera znaczenia rozwój takich wyspecjalizowanych struktur, jak grupy interesu i partie. Choć i w społeczeństwach tradycyjnych można odnaleźć niekiedy te elementy, a w nowoczesnych systemach tendencje tradycjonalistyczne to sekularyzacja niesie ze sobą zasadniczą zmianę wzorca dominującego.
Pomiędzy biegunami, jakie stanowią z jednej strony tradycyjna kultura polityczna a z drugiej zsekularyzowana, znajduje się szereg innych kombinowanych rozwiązań. Jednym z ciekawszych jest kultura zorientowana na ideologię
Pojawia się wtedy kiedy jednostka wykształciła zespół aspektowych orientacji politycznych, ale nie zdołała jeszcze wyrobić w sobie otwartych, komercjalnych postaw związanych z pełną sekularyzacją. Miejsce sztywnych i zamkniętych norm narzuconych przez tradycję zajmują podobne, kształtowane przez ideologię, która kreuje konkretny obraz życia politycznego orz wskazuje jak się zachować niemal w każdej sytuacji społecznej.
Kultury takie kształtują się tam, gdzie dochodzi do bezpośredniego przejścia od kultury tradycyjnej do ideologicznej, albo gdzie prowadzona jest polityka bezruchu i niezdecydowania, która razem z trudnymi doświadczeniami rozwoju, rodzi frustracje, lekarstwem na które staje się ideologia.
np. ideologia ważne miejsce zajmuje w społeczeństwach hermetycznych; komunizm rodził się w „frustrującym hermetycznym systemie politycznym” Niemiec i Rosji; również dziś w społeczeństwach francuskim i włoskim, które uważa się za hermetyczne, ma ona wielkie znaczenie,
Pomiędzy dyferencjacja strukturalną, sekularyzacją kulturalną i rozrostem możliwości systemu politycznego występują skomplikowane zależności, łącznie, elementy te składają się na proces rozwoju systemów politycznych. Trzeba jednak pamiętać że związek pomiędzy tymi czynnikami ma szereg złożonych aspektów. Nie muszą one zawsze występować jednocześnie by doszło do rozwoju. Co więcej elementy np. kultury tradycyjnej mogą sprzyjać różnicowaniu się struktury politycznej a w obliczu np. kryzysu czy zagrożenia zewnętrznego, sekularyzacja postaw i powszechnie poważanych wartości może osłabić poparcie dla systemu.
Rozkład postaw politycznych. Podkultury polityczne
Przy badaniu kultur politycznych trzeba wziąć pod uwagę, fakt, iż w obrębie jednego systemu stopień jednorodności danej kultury politycznej może być zróżnicowany. Przy np. zgodności co do ogólnych kategorii politycznych, mogą występować różnice przy zagadnieniach bardziej szczegółowych lub wynikające z przynależności do rożnych kategorii społecznych(wykształcenie, pochodzenie, itp.).
O podkulturze mówimy kiedy możemy wyodrębnić szczególny zespół orientacji politycznych, różniący się od innych w tym systemie. To, czy dane zjawisko zdefiniujemy jako podkulturę zależy w znacznym stopniu od charakteru spraw i problemów branych pod uwagę.
np. skrzydła liberalne i konserwatywne Partii Demokratycznej można traktować jako podkultury albo części kultury dominującej w USA; innym przykładem jest Francja wewnątrz której występują liczne podziały kulturowe,
Jest to także zasadniczy problem krajów rozwijających się Warunkiem sprawnego działania wszelkiego systemu politycznego jest pewne minimum zgody co do podstaw polityki, kierowniczej roli rządu w społeczeństwie oraz usankcjonowanych prawnie celów polityki i reguł uczestnictwa.
Socjalizacja polityczna
Socjalizacja polityczna jest procesem w którym jednostki przyswajają sobie problemy kultury politycznej i dane orientacje polityczne, co pozwala kulturom trwać i ewoluować.
np. próba wpływu na socjalizację polityczna, będą manipulacje na poziomie nauczania historii narodu, wiedzy o społeczeństwie,
W konsekwencji powszechnych przemian systemowych, powstawania nowych państw i transformacji, stare sposoby socjalizacji przestały odpowiadać realiom i muszą być zastąpione nowymi formami wpływu.
Najważniejsze dla zrozumienia zjawiska socjalizacji, są dwa aspekty tego procesu:
proces ten trwa przez całe życie człowieka; postawy kształtowane przez socjalizacje są płynne, niestabilne,
może dokonywać się w formie jawnej (np. wykład, nauczanie)lub ukrytej(np. wychowanie elementarne),
Czynniki socjalizacji politycznej
Pierwszą strukturą socjalizującą człowiek jest rodzina. Wpływa ona na jednostkę w sposób zarówno jawny jak i ukryty, i wpojone przez nie postawy mają silny i trwały charakter.
Za przykład może posłużyć tu kształtowanie u dziecka postawy wobec władzy. Wczesny udział w podejmowaniu decyzji może wykształcić w dziecku pewności siebie i poczucie kompetencji politycznej, co może odbić się w poziomie jego uczestnictwa społecznego w życiu dorosłym. Z kolei wpajanie dziecku posłuszeństwa, może predysponować je do wejścia i reprezentacji kultury poddańczej.
Kolejnym potężnym ośrodkiem socjalizacji jest szkoła. Badania wykazały ze ludzie lepiej wykształceni są bardziej świadomi wpływu państwa na ich życie i roli polityki. Wynikać to może zarówno z większego zasobu wiedzy jak i rozwoju ogólnej świadomości.
W procesie socjalizacji uczestniczą także grupy rówieśnicze, zwłaszcza w społeczeństwach industrialnych, gdzie osłabione są więzi rodzinne. Już na tym etapie mogą kształtować się tendencję do współdziałania i grupowego uczestnictwa w działaniu, czy też agresji i buntu.
Forum dla wymiany informacji i poglądów politycznych jakim jest środowisko zawodowe, ma także walory socjalizacyjne, strajki i zbiorowe negocjacje są bodźcami wpływającymi zarówno na postawy pracowników i pracodawców.
Ogromny wpływ na jednostkę i kształtowanie rzeczywistości politycznej mają media, kreujące „mapę poznawczą” jednostki. Kontrolowany system masowego przekazu może być potężnym narzędziem manipulacji i wpływu na postawy obywateli, a np. państwie totalitarnym, przez zakres działania, może pełnić funkcję równie ważną jak policja.
Na orientację polityczną wpływają także osobiste kontakty z przedstawicielami władzy.
Socjalizacja spójna i niespójna
W stabilnym systemie politycznym proces socjalizacji jest zazwyczaj jednorodny i konsekwentny, elementy oddziaływające na jednostkę nie są ani konfliktowe ani wobec siebie, ani wobec jej dojrzałych poczynań i aspiracji.
W wielu społeczeństwach jednakże proces socjalizacji bywa wysoce nie spójny. Owa niespójność stwarza poważny potencjał niezadowolenia i konfliktów, a także poważną możliwość zmiany systemu.
np. studenci w Republice Weimarskiej byli rozdarci pomiędzy panującymi hierarchicznymi wzorcami władzy a wprowadzanymi wartościami demokratycznymi, co zahamowało rozwój nowych struktur społecznych, a w konsekwencji kryzysu społeczno-ekonomicznego prowadziło do upadku systemu,
Socjalizacja podtrzymuje także istnienie podkultur, jedynie zmiany w obrębie instytucji socjalizacyjnych może doprowadzić do ich upadku. Zmiany takie są jednak bardzo trudno osiągalne, jako że rodzina, w największym stopniu w ramach wychowania elementarnego kształtująca ludzkie postawy, jest strukturą w ramach której bardzo trudno zmienić wzorce socjalizacyjne.
Częściej próby takich manipulacji podejmuje się w ramach szkoły, jako instytucji podległej władzy państwowej.
np. w USA w środowiskach emigranckich,
Kultury polityczne, a szczególnie ich elity, często przeciwstawiają się jakimkolwiek próbom zmian ich postaw i stylu zycia, postulując na tym polu autonomię. To zaś z kolei prowadzi do utrwalania się różnic społecznych.
Trzeba także zaznaczyć, że dążenie do kontroli nad procesem socjalizacji może samo przez się zrodzić ruch oporu, i nadwyrężyć sprawność systemu, zanim zaczną być widoczne pozytywne skutki tego przedsięwzięcia.
Jedne z najpoważniejszych podziałów zaobserwować można pomiędzy kulturami nowoczesnymi i tradycyjnymi, co szczególnie jasno uwidacznia się w nowych państwach. Z drugiej strony jest to podział uproszczony, i jak praktyka wielokrotnie pokazała, występują przypadki funkcjonowania elementów tradycyjnych w państwach nowoczesnych