1. NAZWA EPOKI

Nazwę średniowiecza (tj. wieków średnich - łac. media tempora) wprowadzili twórcy renesansu, oznaczali nie okres rozciągający się między epoką starożytną, a nowymi czasami odrodzenia. Przyjęte określenie było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej epoki.

CHRONOLOGIA

Za najbardziej zasadną datę początku średniowiecza przyjmuje się zazwyczaj rok 476 - wyznaczający upadek cesarstwa zachodniego i podbicie Rzymu przez plemiona germańskie. Koniec epoki łączy się najczęściej z trzema, bliskimi w czasie, ważnymi wydarzeniami:

1450 - wynaleziono druk

1453 - upadek Konstantynopola

1492 - odkrycie Ameryki

W głębi epoki istniały okresy o szczególnej odrębności politycznej i kulturowej. Otrzymują one w historiografii nazwy, które tę odrębność uwydatniają. Są to m.in.

• "renesans Kardiński" - wzbudzony działalnością Karola Wielkiego (768 - 814)

• "renesans romański" - kultura XII stulecia

• doba niewoli awiniońskiej XIV w.

0. POGLĄDY FILOZOFICZNE

0. Filozoficznym podłożem kultury jest:

0. TEOCENTRYZM - Skupienie wszelkich zagadnień, norm i wartości wokół idei Boga.

0. SCHOLASTYKA - Dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśniono i uzasadniono drogę poszukiwań rozumowych. Reguły i normy poprawnego myślenia i wnioskowanie tzn. zasady logiczne obowiązujące w każdym procesie dowodowym, scholastyka przejęła z "Logiki" Arystotelesa - pogańskiego, starożytnego filozofa.

0. Wybitni przedstawiciele: Albert Wielki (XII/XIIIw.) i jego uczeń Św. Tomasz z Akwinu.

0. AUGUSTYNIZM - Poglądy Św. Augustyna (354 - 430) sprowadzały się do ujmowania człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swoją obecność w świecie i czasie (odniesionym do wieczności), swe dramatyczne niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Umiejscowienie to powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustanny konflikt między cielesnością, a duchowością, pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn odkrył wartość refleksji nad samym sobą.

0. TOMIZM - Największy chrześcijański filozof Św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na "drabinie bytów", uznał że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać sprostać swej roli walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania. Filozofia tomistyczna nakazywała wręcz rozwój etyczny człowieka. Człowiek kierowany zasadami moralnymi: pobożnością, cnotą, mądrością życiową mógł istnieć społecznie, ponieważ był zdolny do przestrzegania prawa i sprawiedliwości zapewniających każdemu właściwe mu przywileje.

0. "drabina bytów"

5	Bóg
4	Święci, asceci
3	Człowiek
2	Zwierzęta
1	Rośliny

0. FRANCISZKANIZM - Św. Franciszek z Asyżu (1182 - 1226) zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Jest to program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym - dosłownie pojmowanym - nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa.

0. MANICHEIZM - religia założona w III w. przez Babilończyka Manesa, opartej na radykalnym maliźmie dwóch absurdalnych zasad - dobra i zła - walczących ze sobą w historii świata.

0. Adeptem manicheizmu był przez 9 lat Św. Augustyn.

0. WYDARZENIA HISTORYCZNE

• XIw. - rozwój miast, co jest spowodowane

0. Rozkwitem gospodar-ki towarowo - pieniężnej, handlu i rzemiosła,

• bunt niemieckich chłopów pod przywództwem Tomasza Münzera. Z tego podłoża wyrósł wiklefizm od John'a Wyclifa i hustycyzm od Jana Husa.

• tekst "Dagone index", w którym Mieszko I oddaje państwo polskie pod opiekę papieża (Xw.)

• 1109 - wojna polsko-niemiecka.

• 1226 - sprowadzenie Krzyżaków do Polski.

• 1241 - najazd Mongołów na Polskę.

• 1343 - pokój z Krzyżakami w Krewie.

• 1347-1453 - wojna stuletnia (angielsko-francuska).

• 1454-1466 - wojna trzynastoletnia (Zakon-Polska_ Polska odzyskuje Pomorze Gdańskie, co przyczynia się do rozwoju gospodarczego.

0. 1525 - Hołd Pruski.

0. KULTURA

• powstanie uniwersyte-tów w Bolonii i Padwie.

• powstanie zakonów żebrzących.

• Powstanie uniwersyte-tów w Paryżu, Cambridge, Oxfordzie

• Wprowadzenie filozofii Arystotelesa.

• II poł. XVw. - powstanie "Ołtarza Mariackiego" Wita Stwosza.

• II poł. XVw. - powstanie "Dziejów Polski" Jana Długosza

• 1543 - wydanie dzieła Mikołaja Kopernika "O obrotach ciał niebieskich"

0. ODKRYCIA

• produkcja papieru

• rozwój kartografii

• II poł. XVw. - wynalazek druku 1450r.

• 1492 - Krzysztof Kolumb odkrywa Amerykę (Haiti, Kuba, i in.).

• 1497-98 - Vasco da Gama - droga do Indii wzdłuż wybrzeży Afryki.

• 1499 - Amerigo Vespucci - wschodzi, wybrzeża Ameryki Płd.

• 1519-1522 - Ferdynand Magellan - droga dookoła świata Sewilla-Sewilla (Cieśnina Magellana. Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo).

GATUNKI, PRĄDY ARTYSTYCZNE, STYLE

CHANSONS de geste - francuskie poematy epickie opowiadające o czynach bohaterów historycznych lub legendarnych.

KRONIKA ŚREDNIOWIECZNA (ukł. Chronologiczny; brak krytycyzmu; skłonność do fikcji; dydaktyzm - należało wyciągać jakieś wnioski; panegiryzm (przesadne wychwalanie) np. Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz.

EPIKA RYCERSKA (styl patetyczny i hiperbolicacja - wyolbrzymianie zasług bohatera) np. Pieśń o Rolandzie.

HYMN - wypowiedź zbiorowości o tematyce religijnej lub patriotycznej, utrzymane w stylu podniosłym i patetycznym.

PIEŚŃ RELIGIJNA np.: Bogurodzica

MIRAKL - jeden z gat. dramatu średniowiecznego; ukazuje cudowne wydarzenia z życia Matki Bożej lub świętych.

MORALITET - gat. dramatu średniowiecznego; utwór o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym w którym kwestie moralne roztrząsane są przez upersonifikowane pojęcia (np. cnota, występek) w średniowieczu wykształtowały się dwa style:

0. Romański poczt. Xw. na płd. Francji - proste, racjonalnie rozplanowane, zwykle zaokrąglone (rotundy), charakteryzowały się masywnością, obronną grubością murów wznoszonych z kwadratowych kamieni. Na portalach (bramach wejściowych) umieszczono płaskorzeźby, które dawały przegląd ówczesnej wiedzy na tematy teologiczne, moralne, przyrodnicze. Wśród wizerunków przeważały wyobrażenia alegoryczne (np. cnót) i symboliczne (np. "prace dwunastu miesięcy"). Były to przeważnie kościoły i klasztory.

0. Gotycki p. XIIw. na płn. Francji - o bogatej dekoracji i budowle strzeliste, wysokie; kamień został zastąpiony cegłą; zaopatrzone w wiele wierzyczek; budowle były zarówno kościołem jak i zamkiem rycerstwa, pełniący funkcje obronne (np. gotycka architektura Krakowa).

0. Rzeźba odrywała się od architektury, ustawiona w niszy kościoła służyła indywidualnemu przeżywaniu kultu. Przedstawione postacie: Marii, Apostołów; sceny z Ewangelii, życia świętych nabierały ruchu, realizmu i ekspresji. Charakterystyczne jest dla rzeźby późnogotyckiej wygięcie postaci w kształt litery "S", co zaznaczało ciężar ludzkiego ciała zwisającego z krzyża, czy podkreślenia w twarzy wyrazu bólu, ale także złości i głupoty. Przedstawiciel - Wit Stwosz.

HAGIOGRAFIA - dział piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmujący żywot świętych, legendy z nimi związane oraz opisy cudów zaistniałych za ich pośrednictwem.

6. DRAMAT LITURGICZNY - gatunek dramatyczno-teatralny obejmujący przedstawienie związane z liturgią kościelną . Dramaty ściśle podporządkowane obrzędom liturgicznym. Odgrywano je podczas liturgii, składały się z dialogów i inscenizacji wydarzeń biblijnych lub apokryficznych.

PYTANIE 2

ALEGORIA - w sztuce i literaturze: dzieło, utwór lub ich element mające poza znaczeniem dosłownym jednoznacznie określony umowny sens przenośny, będący zwykle obrazowym przedstawieniem pojęć oderwanych.

ALEGORYZM - nurt w estetyce średniowiecznej w którym rolę podstawową odgrywała alegoria - postać, przedmiot zdarzeń, które oprócz sensu dosłownego, przedstawianego bezpośrednio, posiadając również sens ukryty, wymagający odszyfrowania poprzez odwołanie się do konwencji funkcjonujących w danej tradycji kulturalnej (np.: Wędrówka Trzech Króli do Betlejem jako alegoria ludzkiego życia - drogi do Boskiego Światła - gwiazdy).

DUALIZM - pogląd filozoficzny zakładający istnienie w rzeczywistości dwu odrębnych i niezależnych od siebie pierwiastków: materii i ducha, dobra i zła, ciała i duszy.

HIERARCHIZACJA - podporządkowanie zasadzie hierarchii, szeregowanie, klasyfikowanie wg. pewnych stopni hierarchicznych.

KONTRAST - ostro uwydatniająca się różnica między dwoma zestawianymi, porównywanymi ze sobą przedmiotami, zjawiskami itp. przeciwieństwo, sprzeczność.

TEOCENTRYZM - pogląd uznający Boga (religie) za najwyższą wartość, czyniący go ośrodkiem dążeń człowieka i społeczeństwa.

CHRYSTIANIZACJA EUROPY

Między V a XI w. Wszystkie państwa, które ukształtowały się w Europie Zachodniej, Środkowo-Wschodniej i Północnej przyjęły chrzest. Władcy szybko decydowali się na przyjęcie chrztu. Przynosiło im ono zresztą podwójne korzyści polityczne, umacniając ich władzę i oddalając groźbę misji narzuconej z zewnątrz z jej konsekwencjami. Podania i kroniki za rzeczywistych twórców tych państw uznały tych władców, którzy jako pierwsi przyjęli chrzest.

W świecie niepewnego jutra, głodu i chorób, które nękały w stopniu podobnym jak dzisiaj ludność czarnej Afryki, relikwie świętych budziły największą nadzieję, wedle powszechnych przekonań obdarzone były bowiem mocą pokonywania wszelkiego zła i czynienia cudów. Kościoły i klasztory, w których złożone były szczątki szczególnie czczonych świętych, groby świętych Piotra i Pawła w Rzymie, stały się miejscami, do których ciągnęły pielgrzymki wiernych.

Mimo przepaści jaka dzieliła kulturę uczoną od kultury ludowej narodziła się we wczesnym średniowieczu wspólna dla Europy łacińskiej mentalność chrześcijańska. Dla wszystkich świat był polem bitwy między Dobrem, czyli Bogiem, a Złem, czyli Szatanem. Powszechne stało się przekonanie, że życie na ziemi jest tylko przejściowym, doczesnym etapem, który zadecyduje o dalszym losie człowieka w ważniejszej, bo wiecznej, rzeczywistości.

ZNACZENIE CHRZTU DLA PAŃSTWA POLSKIEGO

Chrzest Polski - Przyjęcie chrztu mogło zapewnić państwu Mieszka miejsce wśród państw Europy chrześcijańskiej, zabezpieczyć je przed przymusową chrystianizacją, a także przyczynić się do jego wewnętrznego zespolenia.

Aby więc uchronić się od bezpośredniego podporządkowania ziem polskich niemieckim placówkom misyjnym, utworzonym na pograniczu niemiecko-słowiańskim, Mieszko zdecydował się w 965 r. na przymierze z Czechami i na małżeństwo z księżniczką Dobrawą, a w 966 r. na przyjęcie chrztu, ale za pośrednictwem czeskim.

Pierwszym biskupem polskim został w 968r. Jordan, rezydujący w Poznaniu.

Znaczenie chrztu było ogromne. Jako państwo chrześcijańskie Polska została zaliczona do społeczności chrześcijańskiej, a jej władca traktowany był na równi z innymi książętami. Kościół wniósł do Polski wzory organizacji, wzmacniającej młody organizm państwowy, znajomość pisma i form kancelaryjnych, niezbędnych w ówczesnej dyplomacji. W stosunkach zaś z Niemcami chrzest zdecydowanie wzmocnił pozycję Mieszka. Wprawdzie toczył on w dalszym ciągu walki z margrabiami niemieckimi, ale jednocześnie nawiązał bezpośrednie stosunki z cesarzem, uzyskując zaszczytny tytuł "przyjaciela cesareskiego".

3Rola sztuki w średniowieczu

Celem sztuki było propagowanie najważniejszych treści nauki kościoła o Zbawieniu.

!!!Najciekawsze osiągnięcia poza architekturą

Anonimowość artysty

Średniowiecznym twórcom nie zależało na uzyskaniu sławy i rozgłosu. Nadrzędną rolę odgrywało dzieło. Pełniło ono dydaktyczną i moralną funkcję. Nie istniało też pojęcie praw autorskich, a kożystanie z cudzego dorobku było nawet wskazane.

Styl romński i gotycki w architekturze

ROMAŃSKI	GOTYCKI
ok. Xw. Budynki proste, zwykle zaokrąglone Grube mury z kamieni Bogatozdobione kolumny Płaskożeźby	w 2 poł. XIIw. Strzeliste kształty Styl bogaty, jednak budowle upożądkowane, konstrukcje przemyślane Okna strzeliste, z kolorowymi witrażami.

Fenomen katedry gotyckiej

Obrazy katedr w poezji J. Przybosia

Szłowo i obraz, liczba i przestrzeń w sztuce średniowiecza

W średniowieczu istniały magiczne liczby

3 - Trójca św.

10 - najwyższa doskonałość - potrójność św. Trójcy i zarazem jej jedność (3 x 3 + 1 = 10)

4 - czterech ewangelistów, cztery cnoty

7 - siedem sakramentów

Perspektywa nie była znana artystom średniowiecza, dlatego też inaczej wyrażano ją na malowidłach, rzeźbach, architektórze i teatrze. Hierarchię istot oceniano na pdst. ich usytuowania na dziele.

CENTRUM - postacie boskie, święte ważne

LEWICA - potępieni

PRAWICA - wybrani

PŁD. str. katedry - motywy Nowego Testamentu

PŁN str. katedry - motywy Starego Testamentu

4 Rola pisma i druku w średniowieczu

Początkowo ksiegi spisywano ręcznie w klasztorach, specjalnych zakładach, czy bibliotekach uniwersyteckich. Pisano na perganinie lub papierze. Książki średniowieczne były bogatozdobione. Po wynalezieni przez Gutenberga druku w 1950r. koszta wydania książki spadły do ok 1/5 stanu poprzedniego. Księgi te były bardziej trwałe i tańsze, przez co można je było upowszechnić.

inkunabuł - każdy druk wydany od wynalazku Gutenberga do 1500r.

Książka i szkoła, dostępność oświaty

W XIIw. zaczęły powstawać szkoły miejskie, początkowo tylko katedralne, z czasem zakładane przez inne zakony. Tylko największe ze szkół realizowały cały program, w szkołach parafialnych uczono pisania i czytania po łacinie, modlitw i pieśni kościelnych, a także orientacji w kalendarzu chrześcijańskim. W XIIIw. powstawały pierwsze szkoły kupieckie, gdzie notariusz uczył redagowania listów, arytmetyki, rachunkowości.

Niektóre szkoły katedralne i zakonne przekształcono później w placówki wyższe.

Funkcjonowanie tekstu literackiego (problem autorstwa, przekładu, orginalności)

autorstwo - patrz pkt 3

przekład - teksty zostawały tłumaczone z łaciny na języki narodowe, i dlatego miały większą szansę dotarcia do odbiorcy.

oryginalność - nie zwracano uwagi na prawa autrskie, średnowieczna praktyka nawet zalecała korzystanie ze swych dzieł

Najciekawsze zabytki piśmiennictwa średniowiecznego w Europie i w Polsce

POLSKA

- Bogurodzica

- Kazania gnieźnieńskie

- Kazania świętokrzyskie

- Psałterz floriański

- Psałterz puławski

- Biblia królowej Zofii

- Kronika polska

- Kronika wielkopolska

- Dzieje Polski J. Długosza

- Kronika Polaków W. Kadłubka

- Legenda o św Aleksym

- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - poezja świecka moralistyczno - obyczajowa

EUROPA

- Pieśń o Rolandzie

- Dzieje Tristana i Izoldy

- Boska Komedia

- Wielki Testament - F. Villon

Rola łaciny i języka narodowego w średniowieczu. Zakres użycia obu języków.

ŁACINA

Język koscioła, używana znacznie częściej niż języki narodowe.W ten sposób utwory mogły trafić do szerszej grupy czytelników. Twórcy średniowieczni bezbłędnie operowali łaciną, kożystali z wcześniej ustalonych regół pisarskiego żemiosła.

JĘZYKI NARODOWE

Języki narodowe się dopiero formowały. Wyrażały niezbytr skomplikowane treści. Formowanie się narodowego języka z dialektów umocniło poczucie jedności u członków danego społeczeństwa.

Konsekwencje dwujęzyczności literatury

Powstawanie przekładów na j. narodowe

Upowszechnienie literatury

Kształtowanie języków narodowych

Popularyzacja piśmiennictwa

Powstawanie utworów wielojęzycznych

5 Rola kościoła w rozwoju kultury

- dofinansowywanie wygodnych dla kościoła twórców

- niezależność polityczna kościoła

- biblioteki kościelne

- popularyzacja łaciny

- powiązanie z Biblią

- architektura duchowna - kościoły, katedry

- kościoły miejscem powstawanie dzieł średniowiecznych - fresków, obrazów ...

Typowe gatunki literatury religijnej

- psałteże

- wierszowane legendy

- kazania

- kroniki kościelne

- literatura apokryficzna (zw. z Jezusem i apostołami)

- żywoty świętych

hagiograficzny - odnoszący się do hagiografii. Hagiografia - dział piśmiennictwa kościelnego obejmujący żywoty świętych i legendy o nich

parenetyczny - kształtujący i propagujący wzory postępowania związane z odgrywaniem pewnych ról społecznych - np. ojca, syna …Pokazuje pozytywne cechy bycia nimi oraz sposoby ich osiągnięcia.

Średniowieczne formy teatralne:

misteria

- tematyka biblijna i żywoty świętych

- występy w kościołach i na placach

- bożonarodzeniowe, wielkanocne, hagiograficzne …

- luźna kompozycja, wątki główne i epizody poboczne

moralitety

- dydaktyczne, posługujące się alegorią

- bohater dokonuje wyboru między niebem a ziemią

- akcja - wybór drogi życia, walka cnut i grzechów, zakończenie - albo kara, albo nagroda

mirakle

- dramat religijny

- obrazy sceniczne z życia Marii Panny i męczenników

- na planie pierwszym cudowne wydarzenia i Boskie interwencje

Charakter średniowiecznej sceny,funkcja teatru

- teatr powiązany z kościołem tematyką i miejscem wystawiania sztuk.

- podstawowym zadaniem było nauczanie i budowanie wiernych.

Rola dworu w rozwoju literatury...

6. Kultura dworska wykreowała wzorzec rycerza oraz wpłynęła na na powstanie utworów o tematyce miłosnej, związanych ze średniowiecnym kultem kobiety i miłości dworskiej zarówno do płci przeciwnej jak i do ojczyzny. Było to uczucie zgodne z konwencją i jego kształt był podporządkowany rytuałom towarzyskim.

...Obraz kultury dworskiej w literaturze polskiej i europejskiej...

-,,Pieśń o Rolandzie” - idealny rycerz

-,,Dzieje Tristana i Izoldy” - przedstawiona jest miłość: wieczna, silna, jedyna, mimo przeciwnościom losu, niezniszczalna, silniejsza niż wola i rozum bohaterów

-,,Wielki Testament” Franciszek Villon( autor wiódł burzliwe życie rabunki itd., utwór pisze w niewoli) - odnajdujemy w nim symptomy nowego spojrzenia na świat, fascynacja brzydotą, okrucieństwem i śmiercią.

- ,,Krzyżacy” i ,,Grażyna” - obraz doskonałego rycerza

...Etykieta dworsko-rycerska...

Wykreowała ona model idealnego rycerza (piękny wspaniale odziany, o nadludzkiej sile, dobrze władający bronią, gotowy do stawienia czoła każdemu i w każdej chwili, dbał o rycerska sławę i honor). Ustalała ona stosunki jakie powinny panować miedzy kobietami a rycerzami. Ustalała normy postępowania wobec wybranki serca( oddanie, wierność). U jej podstaw stał honor, miłość do ojczyzny i wiara w Boga.

...Kobieta w kulturze średniowiecza...

W epoce feudalnej został ukształtowny ideał kobiety, częstokroć ucieleśniany w utworach. Postać ta miała być blondynką o jasnej cerze, wiodła życie na łonie natury.(,,Opowieść o Wiolecie” Erianta , ,,Opowieśc o Aleksandrze”) Był to wiek rozmiłowania w pięknie kobiety, stawiano ją na piedesta łach i wysławiano. Obowiazuje kult kobiety a z czym się łaczy miłości i pożądania.

...Typowe gatunki literatury świeckiej ...:

epos rycerski - poemat rycerski, przedstawiający dzieje bohatera rycerza na tle wydarzeń historycznych ( ,,Pieśń o Rolandzie”) Epos rycerski ukazywał ideał rycerza, gotowego poświęcić życie w imię honoru i wierności, znajdującego satysfakcję w wypełnianiu żołnierskich obowiązków.

saga - utwór epicki (gł. Powieść), osnuty wokół dziejów rodziny. Do 12 w. Sagi trwały w bogatej tradycjiustnej, spisywano je od wieku 13. Np. ,,Pieśń o Nibelungach”

Zarówno saga jak i epos rycerski są gatunkami epiki heroicznej, są gatunkami pokrewnymi.

romans - wyrósł na gruncie średniowiecznej kultury dworskiej. Nawiązywano w nich do opowieści znanych w literaturze antycznej, jak i do rodzimych legend. R. Rycerskie podejmowały motywy fantastyczne, akcja wypełniona była barwnymi przygodami i niezwykłymi wydzrzeniami. W utworach tego typu idealizowano obraz życia dworskiego, uwznioślano rycerza i wybranki ich serc. Np. ,,O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu”, ,,Dzieje Tristana i Izoldy”.

kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęsciej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną, w k. Pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskie.

Gatunki nurtu religijnego:

pieśni - gł. Kościelne np.Bogurodzica” , ,,Posłuchajcie bracia miła”

hagiografy - dziedzina piśmiennictwa chrześcijańskiego , obejmująca żywoty świętych, legendy o ich życiu i czynach ,,Legenda o św.Aleksym”

apokryfy - teksty związana tematycznie z Biblią, nie są tłumaczeniem ksiąg Starego Testamentu, są rodzajem ,,uzupełnienia” Biblii. Występuje w nich wiele barwnych szczegółów (czasem sprzecznych z Biblią), bogactwo zdarzeń, realia społeczno-obyczajowe np.,,Rozmyślania przemyskie”

psalmy - biblijne pieśni o charakterze modlitewno-hymnicznym. Ich zbiór stanowi psałterz., były bardzo popularne w śr., opiewają wielkośc i dobroć Boga, wyrażają podziękowanie, prośbę, błaganie, mówią o przszłości i przyszłosci

np.,,Psałterz floriański” ,,Psałterz puławski”

kazania - gatunek wypowiedzi ustnej lub pisemnej o charakterze pouczającym i perswazyjnym np.,,Kazania świętokrzyskie” ,,Kazania gnieżnieńskie”

misteria - sztuki dramatyczne, prezentujące przede wszystkim fragmenty historii biblijnych, w śr. wystawiane na scenach

dramaty liturgiczne - wystawiane w kościołach na Wielkanoc (np. ,,Nawiedziny grobu”)

moralitety - utwory sceniczne o charakterze moralizatorskim, służyły pomocą w odnalezieniu właściwej drogi w odnalezieniu właściwej drogi do zbawienia. Występowały w nich postacie alegoryczne np. Lenistwo, Pycha, Dobroć, Kłamstwo itd.

7.Typowe cechy osobowości świętego na podstawie ,,Legendy o św. Aleksym”...:

• pobożny

• dobrowolnie zrezygnował z przyjemności życia i dóbr doczesnych

• świadomie zadawał sobie ból i cierpienie, umartwiał się

• prowadził surowe i pokutnicze życie w imię miłości Boga, osiągnięcia zbawienia i pośmiertnej sławy świętego

• żył w ascezie (umartwianie się, ćwiczenie w cnocie połączone z umartwianiem, jedna z dróg propagowanych przez kościół)

• doskonalił się w swojej pobożności

• był świadomy odpowiedzialności przed Bogiem za swoje czyny

...elementy biografii...:

• Aleksy pochodził ze znakomitego książęcego rodu rzymskiego

• odrzucił bogactwo, luksusowe życie, doczesne pragnienia

• opuścił młodą żonę, składając ślub czystości

• rozdał bogactwo ubogim i został żebrakiem

• wybrał poniżenie, biedę, cierpienie i tułaczkę

• stał się ascetą, doskonalącym ducha poprzez umartwianie ciała

• konsekwentnie zmierzał do osiągnięcia zbawienia i życia wiecznego

• pokonuje pokusy i słabości ciałą

• całkowicie oddany Bogu i religii

• jego życiu i śmierci towarzyszyły cuda - dzwony same dzwoniły, ,,zapach” jego ciała uzdrawiał chorych

• jego dusza natychmiast trafiła do nieba, a ciało miało uzdrawiającą moc

... Porównanie i ocena postaw św.Aleksego, św. Franciszka, św.Wojciecha...

św. Wojciech - biskup praski od983r., zginął w czasie misji wśród Prusów

św. Franciszek - kaznodzieja wędrowny, założyciel zakonu franciszkanów,, propagator ubóstwa, zbliżony do antykościelnych ruchów plebejskich

św. Aleksy - jego cierpienie i życie było mniej twórcze niż Franciszka i Wojciecha, w swoim postępowaniu miał na celu dostanie się do nieba i osiągnięcie życia wiecznego, był egoistą (mimo to że rozdał bogactwo), skrzywdził swoją żonę.

...Średniowieczne i współczesne rozumienie pojęcia świętości...:

odwołanie literackie: Kazimiera Iłł(a)kowiczówna ,,Opowieśc małżonki św.Aleksego”:

- utwór opowiada o stosunku żony do Aleksego ( po jego ucieczce po ślubie),

jest wciąz kochająca, cierpliwa, uparta, współczująca, chciała za wszelką cenę odzyskać męza, mimo to że nie rozumie postępowania męża czeka na niego, ma do niego żal, że ja zostawił i zmarnował jej życie, wzgardził jej miłoscią

- Iłłakowiczówna nie popiera takiej postawy (ascety), którzy są egoistami, lekceważa innych ludzi i ich uczucia

Jan Józef Szczepański ,,Święty” bohaterem utworu jest Maksymilian Kolbe, symboldobra. Człowiek ten oddał swoje życie dla uratowania współtowarzysza obozowej niedoli oświęcimskiej niedoli - zupełnie inny wymiar cierpienia i jego celu

Albert Camus ,,Dżuma” -(świętość bez Boga) bohaterowie powieści służa ludziom:

- doktor Rieux - pełen poświecenia ,,przez uczciwość”, która polega na rzetelnym wykonywaniu zawodu, mimo własnych troskwalczy z epidemią

- pisarz Tarrou - potepia szaleństwo mordu, dżumę, co ogarnęła ludzkość, wspiera doktora - chce zostać świetym nie wirząc w Boga.

- dziannikarz Rambert - uczestnik wojny, ma dość ludzi umirających dla idei, rezygnuje z ucieczki z miasta opanowanego przez chorobę.

Rola miłości w życiu św. Aleksego:

Św. Aleksy traktował miłość i małżeństwo jako obowiązek w swoim życiu. Uważał, że musiał się ożenić aby przeżyć je ,,godnie”, według nakazu chrzescijaństwa. Uczucie to nie miało dla niego większego znaczenia. Nie motywowało jego działań i postępowania, nie liczyłsię z nim i nie doceniał go.

8. Cechy rycerza idealnego i jego świat wartości na podstawie "Pieśni

o Rolandzie". Prawda historyczna a ideologia w "Pieśni o Rolandzie". Heroizacja

i apoteoza bohatera (scena śmierci Rolanda). Roland, Tristan i Lancelot - podobieństwa

i różnice. Rózne odmiany epiki rycerskiej.

"Pieśń o Rolandzie"

a) świat wartości:

- wiara

- władza

- ojczyzna

b) cechy rycerza idealnego:

- odwaga - wskazuje na to zachowanie się Rolanda podczas walki

- lojalność i wierność władcy

- pobożność i wierność Bogu - jako wzorowy chrześćijanin walczy w obronie

wiary przed niewiernymi

- patriotyzm - wierność ojczyżnie i przywiązanie do niej

- wiara w przyjażń - sam jest przyjacielem i ma oddanego przyjaciela Oliwiera

- męstwo

- nieprzeciętna umiejętność walki

- honor - ogromnie ważny, Roland nie wzywa pomocy, gdyż byłoby to wystawieniem

na szwank jego honoru rycerskiego, dopiero gdy widzi klęskę Francuzów

decyduje się zadąć w róg

- dba o własną godność - zniszczył miecz aby nie dostał się w ręce pogan,

gdyż zostałby zbeszczeszczony, a jego honor zostałby naruszony

c) prawda historyczna a ideologia w "Pieśni o Rolandzie":

- wydarzenie takie miało faktycznie miejsce:

Roland - hrabia Marchii Bretońskiej, w sierpniu 778 roku jako dowódca tylnej

straży Franków powracających z wyprawy Karola Wielkiego do Hiszpanii

przecie Omajjadom został w wąwozie Roncesvalles w zachodnich Pirenajach

napadnięty przez górali baskijskich i zabity wraz z całą tylną strażą.

Klęska ta zmusiła Karola Wielkiego do chwiloej rezygnacji z podbojów na

Półwyspie Pirenejskim.

Dalsza część poematu jest niezupełnie zgodna z historią, ponieważ: powrót

Karola do Hiszpanii, zdobycie Saragossy i pomszczenie tylnej straży - nastąpiły

w rzeczywistości póżniej.

d) heroizacja i apoteoza bohatera ( scena śmierci Rolanda ):

Opis śmierci Rolanda jest wzorcową wręcz ilustracją aktu godnego umierania,

sposobu, w jaki człowiek wierny obowiązkom swego stanu (rycerskiego) i światopoglądu

(chrześcijańskiego) spotyka się z nieuniknioną ostatecznością. Umierać

można chwalebnie lub tchórzliwie.

Roland - bohater eposu, oglądający przerażającą klęskę rycerstwa, opłakujący

poległych towarzyszy, jest postacią, której zgon narrator szczególnie i niemal

wyłącznie wyeksponował. W poprzedzających śmierć Rolanda scenach przeważają

głównie opisy śmierci zbiorowej. Wyodrębniony z tła bohater - ostatni z

umierających - staje się swego rodzaju znakiem: każdy szczegół jego zachowania

nacechowany jest symboliczną treścią, podobnie jak jego wcześniejsza, z pozoru

straceńcza decyzja niewzywania posiłków do walki z wrogiem, motywowana poczuciem

rycerskiego honoru. Roland przezwyciężył słabość ciała po to, aby świadomie

i ceremonialnie, a także po chrześcijańsku, przeżyć ostatni akt.

Również agonia Rolanda, dokonująca się w wyraziście nacechowanej scenerii,

harmonizuje z cudownymi zdarzeniami następującymi po śmierci bohatera. To zespolenie

realizmu wcześniejszych opisów z fantastyczną fikcją potęguje apoteozę

(wznioślenie) bohatera.

Epika rycerska - "Chansons de geste" pieśń o czynach, średniowieczne poematy

epickie, nazywane także eposami rycerskimi.

Przykłady epiki rycerskiej:

- w Anglii " O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu "

- w Anglii " Opowieści kanterberyjskie " G.Chaucera

- w Niemczech " Pieśń o Nibelungach "

- we Francji " Pieśń o Rolandzie "

- w Rosji " Słowo o wyprawie pułku Igora "

- w Hiszpanii " Pieśń o Cydzie "

- w Polsce " Zawisza Czarny z Garbowa "

ROLAND TRISTAN LANCELOT

PODOBIEńSTWA:

- służą Karolowi Wielkiemu Markowi Arturowi

władcom

- damy serca Auda Izolda Guinevera

- s ł a w n i i d z i e l n i r y c e r z e

RóżNICE:

- poświęca się za poświęcają się za swe ukochane

ojczyznę

- umiera za ojczyznę umierają zwyczajną śmiercią

9 Idealny władca jako elitarna odmiana wzorca rycerskiego na przykładzie

"Kroniki polskiej" Galla Anonima. Związki "Kroniki polskiej" z epiką rycerską.

Inne kroniki średniowieczne. Nowatorstwo kroniki Jana Długosza. Odzwierciedlenie

kultury rycerskiej w literaturze polskiej.

Wzorzec władcy idealnego na podstawie "Kroniki polskiej" Galla Anonima.

Gall Anonim prezentuje wzór władcy chrześcijańskiego na przykładzie czynów

i osoby króla Bolesława Krzywoustego. Warto zauważyć, że takim ideałem jest

również opisywany przodek Krzywoustego - Bolesław Chrobry. Obaj królowie

mają podobne cechy.

Cechy władcy idealnego:

- męstwo

- pobożność - jest to wielki i sławny mąż, który walczy z pogaństwem w

imię wiary chrześcijańskiej

- mądrość

- postawa rycerska

- srogi lecz sprawiedliwy

- przebiegły i mądry w walce

Bolesław Chrobry - według Galla Anonima jest scharakteryzowany jako ideał

władcy (sprawiedliwy, rycerski, mężny, pobożny). Gdy był na tronie w

kraju panował dostatek, spokój i radość. Moc jego ukazana została

np: w ilości wojsk jakie posiadał. Cnota i szlachetność tego króla

oraz jego pobożność zobrazowana została jednakowym stosunkiem do innych

ludzi: "a sprawiedliwy był zarówno dla ubogich wieśniaków jak i dla

magnatów i rycerzy". Gall Anonim ukazał szczodrobliwość króla, opisując

jego stół i bogactwo dworu, jego dobroć w darowaniu win.

Bolesław Krzywousty - oprócz cech typowych dla władcy idealnego, zostały

podlkreślone talenty jako wielkiego wodza postrachu wrogów - Pomorzan i

Niemców

Związek "Kroniki polskiej" z epiką rycerską:

Gall Anonim - podkreślając, iż pragnie przedstawić "niektóre godne pamięci

czyny" - odwołał się do innego popularnego dziejopisarskiego gatunku do tzw.

"Chansons de geste". Były to opisy zadziwiających bohaterskich dokonań

wybitnych postaci. Prezentowały one na ogół poprawnie, choć zwykle bez dat

kolejność wydarzeń, ale główny nacisk był w nich położony nie na związki

czasowe oraz przyczynowe wiązanie faktów, lecz na same fakty składające

się na zbiór godnych pamięci (a zwłaszcza naśladowania) czynów, które

odzwierciedlały niezwykłą osobowość, wolę i postępki bohatera. Tym samym

utwory te nawiązywały do epickiej narracji.

Inne kroniki średniowiecza:

- "życie Karola Wielkiego" twórca Einchard - był jego dworzaninem i biografem,

na kanwie jego biografii powstały liczne utwory literackie i legendy

Najpopularniejsze tytuły historiografii polskiej:

- "Kronika polska" Galla Anonima

- "Kronika polska" Biskupa Mistrza Wincentego Kadłubka - zawiera wiele elementów

fikcyjnych, ale także kodeks norm moralnych

- "Kronika" Janka z Czarnkowa - jego kronika była poświęcona rządom Kazimierza

Wielkiego, prezentował wydarzenia z dworu, pisana w formie pamiętnika,

dostarczyła wielu informacji o życiu władcy

- "Roczniki, czyli Kroniki królestwa polskiego" Jana Długosza

Oprócz nich można wymienić:

- "Kronika Wielkopolska"

- "Kronika Krakowska"

- "Kronika Książąt Polskich"

Nowatorstwo kroniki Jana Długosza ("Roczniki, czyli Kroniki królestwa polskiego"):

- ze względu na rzetelność autora i przedstawioną przez niego krytyczną

analizę żródeł, dzieło jego jest najcenniejszą kroniką (stworzył on

min. rzetelny opis bitwy pod Grunwaldem)

- dążył do sprawdzenia prawdziwości faktów

- starał się je przedstawić w sposób obiektywny

- próbował dotrzeć do wszystkich żródeł

Odzwierciedlenie kultury rycerskiej w literaturze polskiej: ? ? ? ?

- powstanie pieśni o czynach (Chansons de geste) "Zawisza Czarny z Garbowa"

- użycie "gesta" czyli czyny przez Galla Anonima w "Kronice polskiej" zawarte

zostały tam dokonania wybitnych postaci, ujęcie takie odnosi się do epiki

rycerskiej

0. 10. Tekst średniowieczny jako przedmiot badań naukowych i zabytek kultury. Zabytki języka polskiego (czas powstania, charakterystyka) i literatury. Pojęcia: transliteracja, transkrypcja.

0. Odczytywanie średniowiecznych tekstów sprawia ogromne kłopoty. Stan ich po tylu wiekach jest nieraz bardzo zły, występują mechaniczne uszkodzenia, a czytelność jest na ogół słaba, przy czym pogarszają ją liczne błędy czy omyłki w przepisywaniu. Zasady zapisu nie były wówczas ujednolicone, tak więc różne głoski oznaczano nie zawsze tymi samymi znakami literowymi (pierwsze próby ujednolicenia głosek podjął dopiero w poł XV w. Jakub Parkosz). Dlatego też czytelnik zapoznaje się z dawnymi zabytkami w postaci ułatwionej, po dokonaniu transkrypcji.

0. Pojęcia:

• transkrypcja - tłumaczenie dokonane przez specjalistów, którzy upraszczają stary zapis według zasad zbliżonych do współczesnych i dodają liczne wyjaśnienia (przypisy) i komentarze.

• transliteracja - sposób zapisywania utrwalonych w piśmie tekstów, wyrazów, literami innego alfabetu, na zasadzie oddawania każdej litery jednego alfabetu odpowiednią literą innego alfabetu, bez uwzględnienia właściwości wymowy wyrazów, np. ros. tret'ego dnja.

0. Pierwsze słowa zapisane w języku polskim to słowa onomastyczne (nazwy własne).

Najstarsze zabytki zawierające słowa onomastyczne
Nazwa	Czas powstania	Charakterystyka
Geograf bawarski	IX w.	Tekst rękopiśmienny napisany przez Niemca, podróżnika, który rejestrował i opisywał terytoria poszczególnych plemion w środkowej i wschodniej Europie. Wyrazy polskie: Wiślanie, Goplanie, Opolanie, Ślężanie.
Dagome index	X w.	Dokument królewski wysłany z kancelarii Mieszka I do papieża, w którym ówczesny władca powierza swoje państwo w ręce papieża. Jest napisany po łacinie, ale występują też wyrazy onomastyczne: Kraków, Odra, Gniezno, Szczecin.
Kronika Thietmara	XI w.	Był to niemiecki biskup, który opisał przebieg walk między Niemcami a Polakami, za Bolesława Chrobrego. Kronika została napisana w języku łacińskim, aczkolwiek występują wyrazy polskie: Bolesław Chrobry, Odra, Wrocław, Ślężanie.
Bulla gnieźnieńska zwana także Złotą Bullą	XII w.	Skierowana przez papieża do biskupa gnieźnieńskiego i do Bolesława Krzywoustego, w której określa on swoje wpływy daniny oraz inne opłaty. Zawiera nazwy miejscowości: Łęczyca, Dębnica, Janowice oraz nazwy osobowe: Herman - imię kasztelana bądź księcia, Bogusław.

0. Najstarsze zdanie zapisane w języku polskim pochodzi z 1270 r. Z „Ksiąg Henrykowskich”. Była to kronika klasztoru Cystersów w Henrykowie. Brzmi ono: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.

0. Literacki język polski kształtował się przede wszystkim na przekładach. Były to albo tłumaczenia religijnych pieśni, albo też fragmenty „Pisma Świętego”. Szczególnie często sięgano do biblijnej „Księgi Psalmów”.

0. Zabytki zapisane w języku polskim:

• psałterze

• „Psałterz floriański”. Pochodzi z przełomu XIV i XV w. Nazwa wywodzi się od miejsca przechowywania rękopisu - opactwa św. Floriana w Austrii. Jest to pięknie zdobiony kodeks (napisana ręcznie książka), przeznaczona prawdopodobnie dla królowej Jadwigi. Przekład cechuje się pięknym, bogatym, plastycznie konkretnym językiem.

• „Psałterz puławski”. Pochodzi z XV w. Należał niegdyś do księgozbioru Czartoryskich, który znajdował się w ich rezydencji w Puławach.

• „Biblia królowej Zofii”. Pochodzi z poł. XV stulecia. Jest to pierwsze tłumaczenie „Pisma Świętego”. Przeznaczona była dla wdowy po Władysławie Jagielle. Do dziś zachował się tylko pierwszy tom tego rękopisu oraz pojedyncze kartki z drugiego. Nie wiadomo, czy dzieło obejmowało także Nowy Testament.

• kazania

• „Kazania świętokrzyskie”. Powstały na przełomie XIII i XIV w. Były przechowywane w klasztorze Benedyktynów, gdzie zostały odnalezione w XX w. Dokument zawierający zbiór kazań został odnaleziony przypadkowo, gdyż wcześniej pocięto go i obłożono nim obwolutę innej książki.

• „Kazania gnieźnieńskie”. Pochodzą z XV w. Dokument zawiera 100 kazań w językach: łacińskim i niemieckim, w tym 10 w języku polskim.

• modlitwy np. „Bogurodzica”

• modlitewniki

• apokryfy (utwory mówiące o życiu świętej rodziny) np. „Rozmyślania przemyskie”, czyli „Żywot Najświętszej Rodziny”

• roty sądowe (formuły przysiąg składanych w sądzie w XV w.)

• w XV w. Nastąpiły pierwsze próby prac nad słownictwem języka polskiego.

0. glosy - zapiski na marginesach ksiąg kościelnych i teologicznych, polskie odpowiedniki trudniejszych określeń, wyrażeń, zwrotów bądź sformułowań.

0. mammotrekt - rodzaj słownika średniowiecznego zawierającego przekład trudniejszych wyrazów i form gramatycznych tekstu łacińskiego (zazwyczaj biblijnego) na jakiś inny język. Pierwsze mammotrekty pochodzą z XV w.

• autorem pierwszego słownika ortograficznego jest Jakub Parkosz (1440 r.). Była to pierwsza próba ujednolicenia głosek.

0. 11. „Bogurodzica” - najstarsza polska pieśń religijna (ogólne informacje o utworze). Wykorzystanie motywu plastycznego, treść, stosunek podmiotu lirycznego do Boga. Artyzm stylu i kompozycji pieśni - „Bogurodzica” jako arcydzieło liryki średniowiecznej. Autor „Bogurodzicy” artystą miary europejskiej. Wykorzystanie układów liczbowych w „Bogurodzicy” i „Kazaniach Świętokrzyskich”. Cechy wiersza średniowiecznego. Miejsce „Bogurodzicy” w kulturze (ranga tekstu, funkcjonowanie, nawiązania). Tematyka maryjna w polskiej literaturze średniowiecznej.

0. Najdawniejszą, zachowaną do dziś dnia, polską pieśnią religijną jest „Bogurodzica”. Istnieją trzy hipotezy mówiące o dacie jej powstania:

0. • pieśń powstała w X w., a jej autorem był św. Wojciech;

0. • „Bogurodzica”- hymnem dynastii Jagiellonów, dlatego też uważa się, że powstała w 1386r. (XIV w) z okazji koronacji króla;

0. • (biorąc pod uwagę ukształtowanie gramatyczne i leksykalne) „Bogurodzica” powstała na przełomie XII i XIII wieku;

0. Najstarszy, dwustrofowy przekaz „Bogurodzicy”, opatrzony nutami, zachował się w odpisie z 1407r. (XV.)

0. Autor „Bogurodzicy” jest anonimowy.

0. Istnieją co najmniej dwie hipotezy o autorach:

0. • legendarne autorstwo św. Wojciecha;

0. • hipoteza prof. Briicknera, mówiąca o autorstwie franciszkanina ze Starego Sącza - ojca Boguchwała.

0. W Polsce średniowiecznej pieśń ta stała się hymnem, o czym świadczą fakty, że:

0. • przed bitwą pod Grunwaldem (1410r.) rycerstwo polskie śpiewało „Bogurodzicę”;

0. • umieszczono ją we wstępie zbioru praw („Statutu Łaskiego”) Królestwa Polskiego z 1506r., co nobilitowało ten tekst do rangi symbolu Polski;

0. • nie tylko „Bogurodzica” pełniła funkcję hymnu, ale też spełniała pod względem gatunkowym odpowiednie wymogi;

0. „Bogurodzica” ma charakter pieśni religijnej. Jest to hymn do Chrystusa skierowany do Matki Bożej i Jana Chrzciciela z prośbą o wstawiennictwo; wyrażający żarliwą prośbę o to, by Syn Boży raczył dać pobożny żywot na ziemi, a po śmierci przebywanie w raju.

0. „Bogurodzica” to liryka:

0. • podmiotu zbiorowego,

0. • bezpośrednia,

0. • inwokacyjna,

0. • apelu.

0. Utwór otwiera apostrofa do Bogurodzicy, apostrofa, która jest jednocześnie prośbą o pozyskanie dla spraw ludzkich Syna Bożego: „zyszczy nam, spuści nam”.

0. W odniesieniu do Maryi użyto w pierwszej zwrotce kilku określeń:

0. • Bogurodzica (matka Boga),

0. • dziewica,

0. • Bogiem sławiena (sławiona przez Boga),

0. • matka zwolena (matka wybrana, wielbiona)

0. Z kolei druga strofa jest zwrotem (prośbą) skierowanym do świętego Jana Chrzciciela, lecz jego świętej osoby nie opatrzono żadnymi dodatkowymi określeniami.

0. WNIOSEK wynikający z powyższego jest zatem taki, że Maryja została przedstawiona jako osoba boska, wielbiona, wyróżniona przez Boga, godna, wywyższona, a jednocześnie bliska ludziom. Jest ona przecież adresatką próśb, pośredniczy między Bogiem a ludźmi. Mimo jej dostojeństwa i chwały, to właśnie do niej kierowane są prośby o zjednanie Syna Bożego.

0. Dla ludzi średniowiecza w osobie Maryi łączyły się sprawy ziemi (doczesne) i nieba (wieczne). Bóg i Syn Boży to osoby dalekie, Matka Boża natomiast, pomimo swej boskości, bliska jest człowiekowi, opiekuńcza.

0. W „BOGURODZICY” MARYJA JEST WYWYŻSZONA, WYBRANA, BOSKA, A JEDNOCZEŚNIE SPRZYJA LUDZIOM I JEST IM BLISKA, DLATEGO TEŻ PEŁNI FUNKCJĘ POŚREDNICZKI.

0. Matka Boża + Chrystus + Bóg + Jan Chrzciciel - święty zespół czterech osób (4 - liczba znacząca symbolicznie, odnosi się do kwadratu cnót:

0. • męstwo

0. • sprawiedliwość

0. • umiarkowanie

0. • roztropność).

0. Bóg Ojciec trwa w modlitwie niejako skryty. „Bogurodzica” odsłania jego milczącą obecność oraz wieczny porządek bytu. Bóg stanowi najgłębszą prawdę, którą „Bogurodzica” wypowiada; wciela w słowo temat plastyczny Deesis [gr., prośba, błaganie], obecny od dawna w sztuce chrześcijańskiej (ikony koptyjskie), znany na Wschodzie (sztuka bizantyjska, ikony prawosławne), na Zachodzie (sztuka romańska, zwłaszcza w kręgu Benedyktynów), a także w Polsce (w słynnej polichromii w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą), przedstawiający Chrystusa Zbawiciela i Sędziego (w środowisku benedyktyńskim częściej jako Chrystusa Władcę) w otoczeniu wstawiających się do Niego za Ludźmi Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela.

0. W wierszu zwraca uwagę precyzyjne rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej (niekiedy wydłużonej o jedną) liczbie sylab. W pieśni występują rymy wewnętrzne i końcowe.

0. Wiersz średniowieczny, tzw. zdaniowo- rymowy, reprezentowany przez „Bogurodzicę”, nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie, jakkolwiek na ogół wykazywał skłonność do wyrównywania formatu sylabicznego, co z czasem, w XVI w., doprowadziło do tzw. sylabizmu. W średniowiecznym wierszu występowały także rymy; współbrzmienia uzyskiwano przez powtarzalność formy gramatycznej (np. „nosimy” - „prosimy”; bożycze” - „człowiecze”, „pobyt” - „przebyt”). Rymy te, ogarniające niekiedy po kilka wersów, uwydatniały zakończenia (klauzule) końcowych odcinków wersowych. Przede wszystkim jednak wyrazistość klauzul wersowych wynika stąd, że w każdym wersie zamyka się odrębna jednostka składniowa - pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, wypowiadane z odpowiednim zróżnicowaniem wysokości tonu, tj. z inną intonacją: wznoszącą się (antykadencja) bądź opadającą (kadencja), np.:

0. „Słysz modlitwę, jąż nosimy, ↑

0. A dać raczy, jegoż prosimy: ↑

0. A na świecie zbożny pobyt, ↑

0. Po zywocie rajski przebyt.” ↓

0. „Bogurodzica” to utwór, w którym pojawiają się konkretne walory artystyczne, które świadczą o tym, że napisana została celowo. Dwie strofy zaczynają się w podobny sposób - od apostrof. Z tego typu dwuczłonowością, powtarzalnością mamy do czynienia w całym tekście.

0. PARALELIZM - równoległość, powtarzalność tych samych członów, części.

0. W „Bogurodzicy” mamy do czynienia z paralelizmem składniowym.

0. Na mistrzostwo stylistyczne utworu składają się:

0. • wirtuozeria rytmiczna;

0. • synonimy;

0. • paralelizm wersów

0. • układ rymów;

0. • podwajanie cząstek wiersza (dwie strofy,

0. druga dwukrotnie większa od pierwszej,

0. podwojone formy wołacza w obrębie wersu);

0. • ton retoryczny.

0. KOMPOZYCJA „BOGURODZICY”:

0. • dwa pierwsze rozbudowane wersy mają charakter apostrofy; gdy wers trzeci to króciutkie dwa zdania rozkaźnikowe, tworzące wyraźnie zamierzony kontrast z rozbudowanymi apostrofami;

0. • w drugiej zwrotce - symetria odwrotna: krótka apostrofa i sznur zdań rozkaźnikowych (osiem) - zmiana proporcji elementów kompozycyjnych;

0. • celowość powstania potwierdzają również istniejąca i powtarzająca się regularność w zakresie rymów, zakończonych na -a;

0. • wersy rymują się wewnątrz siebie, jak i na końcach poszczególnych `linijek'.

0. RYMY - parzyste, wewnętrzne, zewnętrzne (końcowe);

0. • rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej (niekiedy wydłużonej o jedną) liczbie sylab (np.:

0. * 1. wers - wezwanie do Marii = 5 + 3;

0. * 3. wers - 3 + 3).

0. • każdą strofę kończy refren: „Kyrie eleison” [gr. „Panie, zmiłuj się.”]

0. Wierszowi średniowiecznemu towarzyszyła zazwyczaj muzyka. Związek z uporządkowaną rytmicznie melodią wywierał wyraźny wpływ na jego budowę.

0. Dwu najstarszym strofom „Bogurodzicy” towarzyszy najstarsza melodia śpiewana chóralnie, jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Jest to tzw. MONODIA, charakterystyczna dla średniowiecznych chorałów, czyli łac. śpiewów liturgicznych Kościoła.

0. Melodia „Bogurodzicy” powstała na obszarze nadreńskim, spisana już w IX w. w kodeksie mszalnym z opactwa benedyktynów w Sankt Gallen w Szwajcarii.

0. W XIV-XV w. dopisano dalsze strofy „Bogurodzicy”; obejmują one pieśni - wielkanocną (strofy 3-6) i pasyjną (7-13).

0. NAWIĄZANIA:

0. • Wg. Długosza, pieśń tę śpiewano jako „carmen patium” 1410 pod Grunwaldem;

0. • była hymnem koronacyjnym pierwszych Jagiellonów, dynastycznym czy państwowym;

0. • znaczenie to straciła w 2 poł. XVI w. („już dziś o niej słychać, babom ją oddali” pisał autor „Albertusa wojny” 1596);

0. • XVII w - łac. przekład M.K. Sarbiewskiego

0. • z zapomnienia wydobył jednak utwór dopiero nurt poezji patriotycznej XIX wieku:

0. ° przedruk Niemcewicza na czele jego „Śpiewów historycznych” (1816);

0. ° parafraza Słowackiego `z okazji' wybuch powstania 1830

0. ° rozprawa Norwida (1873);

0. ° tradycja „pieśni grunwaldzkiej” utrwalona w „Krzyżakach” H. Sienkiewicza; (+ „Potop”)

0. ° wiersze lat okupacji: „Modlitwa do Bogarodzicy” K.K. Baczyńskiego i „Modlitwa żołnierska” T. Gajcego;

0. Głównym gatunkiem, który rozwinął się w średniowieczu, były pieśni religijne. W tym czasie w Polsce rozpowszechnił się kult Matki Boskiej. Z tego powodu pieśni, które powstawały odwoływały się najczęściej do Matki Boskiej. Ludzie szukali pośrednika miedzy sobą a Bogiem, miała nim być właśnie Maryja. To on miała wstawiać się za ludźmi u Boga. Liryka ta otrzymała nazwę liryki maryjnej.

12

„Lament Świętokrzyski” - arcydzieło liryki średniowiecznej /charakterystyczne motywy, humanizacja postaci Chrystusa i Marii, obraz uczuć ludzkich, postawa podmiotu lirycznego, lamentacyjny charakter wypowiedzi/.

Motyw cierpienia w literaturze średniowiecznej.

„Lament Świętokrzyski” - arcydzieło liryki średniowiecznej

Utwór ten, zaliczany jest do arcydzieł liryki średniowiecznej, zwany jest również pod nazwą Żale Matki Boskiej pod krzyżem lub Posłuchajcie, bracia miła - od benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze, gdzie był przechowywany. Jest to pierwsza polska wersja pieśni z cyklu Sabat Mater (w XIII w. powstała we Włoszech łacińska pieśń Sabat Mater Dolorosa, stała się ona wzorem dla późniejszych średniowiecznych pieśni ukazujących historię tragedii Matki Boskiej). Zapisał go w latach siedemdziesiątych XV wieku przeor tegoż klasztoru, Andrzej ze Słupi. Jest to anonimowa sekwencja, pochodząca być może z jakiegoś dramatu pasyjnego, nawiązująca do popularnych w średniowieczu tzw. planktów - monologów cierpiącej Marii pod krzyżem. Literacka tradycja maryjnych lamentów sięga starożytności chrześcijańskiej.

Lament Świętokrzyski liczy 38 wersów o nieregularnej budowie, przekazujących pełen liryzmu monolog współcierpiącej z ukrzyżowanym Synem Matki, udręczonej do granic ludzkiej wytrzymałości.

charakterystyczne motywy

- bolejącej Matki Boskiej płaczącej pod Krzyżem Chrystusa,

- Matka Boska zaprezentowana jako zwykły, cierpiący człowiek, utożsamia się z każdą matką, która straciła syna,

- w utworze zmniejszony zostaje dystans między człowiekiem a Bogiem,

- cierpienie zmienia uczucia i psychiki ludzkie,

- bohaterka zwraca się do ludzi by ją wysłuchali a także do matek, aby błagały Boga o lepszy los dla swoich synów,

- pierwszoosobowa wypowiedź - skarga, lament matki płaczącej nad synem, kobiety, która zwraca się do innych matek i opowiada ludziom o swoim bólu.

Bolejąca Matka stojąca pod krzyżem katowanego Syna to motyw upowszechniony w sztuce i literaturze europejskiej, zwłaszcza za sprawą głośnej łacińskiej pieśni trzynastowiecznej Sabat Mater Dolorosa...(Stała Matka Boleściwa). Przejmujące parafrazy motywu Sabat Mater... ukazują - poza boleścią Matki - pasję (mękę) Syna. Owe sceny pasyjne, stanowiące zwłaszcza w średniowieczu temat wielu różnogatunkowych dzieł (kazań, pieśni, medytacji, czyli rozmyślań), w późniejszych realizacjach motywu ustępują jakby miejsca scenom cierpienia Matki, przedstawianym w licznych dziełach malarskich i muzycznych.

W Lamencie świętokrzyskim zwracają uwagę wyraźne opozycje czasowe (przeszłość i doświadczana dramatyczna teraźniejszość) oraz przestrzenne (sfery: ziemska i ponadziemska, duchowa, sakralna, jednoczone zbawczym drogowskazem krzyża). Współcierpienie z Synem („compassio”) Marii czyni z Niej również Współodkupicielkę; natomiast Jej współczucie dla możliwych cierpień innych ziemskich matek pozwala uznać Ją za „Mater Misericordiae” - Matkę Miłosierdzia pośredniczącą litościwie między ludźmi a Bogiem. Uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno-czasowej struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej.

humanizacja postaci Chrystusa i Marii

W Lamentach Świętokrzyskich na pierwszy plan wysuwają się przeżycia miłującej Matki. Na krzyżu umiera Bóg - Człowiek, pod krzyżem znajdują się obojętni ludzie. Dlatego Matka mówi przekonująco, tak aby wciągnąć ich w uczestnictwo odczuwania i żalu. Tej idei są podporządkowane wszystkie środki stylistyczne, cała organizacja struktury artystycznej. Istotną cechą kultury chrześcijańskiej jest określenie możliwości i powinności osobistego i osobowego kontaktu z Bogiem. A więc pojawia się wspólna płaszczyzna między odbiorcą a Bogiem - człowiekiem. Utwór jest jakby zachętą do medytacji nad śmiercią Chrystusa i doznaniami bolesnymi przeżyć Matki Boskiej. Poza znaną sytuacją nie ma w nim znaków sakralności (np. wołacza do Boga, wątku zmartwychwstania jako pocieszenia Marii). Matka znajduje się nisko, Syn - wysoko, ta niedostępność jest dla niej bolesna; przestrzeń ta jest symboliczna: góra - Bóg, Maria jest zanurzona w sytuację ludzką. Autor sformował swoją bohaterkę konsekwentnie jako matkę człowieczą, która opłakuje jedynego syna, co jest dobrze znane w sztuce sakralnej średniowiecza.

obraz uczuć ludzkich

Matka odczuwa osamotnienie i bezsilność wobec śmierci syna. Pragnie zrozumienia i współczucia dla dokonującej się tragedii.

Dwojaką tonację uczuć dominującą w utworze, to jest miłości i rozpaczy, podkreśla dwuwersowe zakończenie:

„Nie mam ani będę mieć jinego

Jeno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego.”

Ogrom miłości i cierpienia podkreślają umiejętnie dobrane epitety o zabarwieniu emocjonalnym, swoista teatralizacja sytuacji lirycznej oraz nierównomierna ilość sylab w wersach. O przeżyciach wewnętrznych Matki mówią: zdradzające tkliwość macierzyńską zdrobnienia („synku”, „główka”, „dziatki”), pieszczotliwe określenia kontrastują z okrutną sytuacją; synonimiczne nagromadzenie („bije” - „męczy”), powtórzenia, np. epitetów („krwawe” - „rozkrwawione, „miły” - „drogi”) i wołaczy („Synku miły i wybrany”, „Synku miły”, „moja nadzieja”, „miła”, „synku”, „synu”) - brzmią jak refren skargi, lamentu. Zaobserwować można gradację malejącą; od form rozwiniętych aż po końcową puentę pozbawioną wskaźników uczuciowej ekspresji (wyciszenie psychiczne, uzasadnione kompozycyjnie).

postawa podmiotu lirycznego

Utwór ten jest ciekawy i oryginalny pod względem kreacji podmiotu lirycznego, albowiem historię męki Jezusa przekazuje Matka, która jest jednocześnie bohaterką utworu. Bezpośrednio przekazywane przez nią myśli w formie monologu lirycznego są lamentem i żalem u stóp krzyża. Pierwsze dwie czterowersowe strofy są apostroficznym monologiem Matki skierowanym do ludzi i zarazem prośbą o wysłuchanie i użalenie się nad jej losem. Część druga (trzy strofy) jest najbardziej ekspresywna i wzruszająca. Wprowadza w dramat Marii uczestniczącej w cierpieniu syna. Po wyznaniu swych tragicznych przeżyć Matka zwraca się do Jezusa w sposób ciepły, z macierzyńską miłością, używając zdrobnień, powtórzeń, akcentując subiektywizm uczuć (np. Synek miły, moja nadzieja miła, twoja główka). Jest bezsilna, gdyż nie może pomóc dziecku.

lamentacyjny charakter wypowiedzi

Lament Świętokrzyski jest utworem melicznym (śpiewnym), który należy do gatunku liryki lamentacyjnej, zawiera wiele archaizmów leksykalnych, np.

zamętek - cierpienie, żałość

ożalać - opłakiwać

żądne maciory - proszące matki

Motyw cierpienia w literaturze średniowiecznej.

Cierpienie nierozłącznie kojarzy się z żywotami świętych-jest wręcz zasadą w scenariuszu życia świętego. Ale jest to cierpienie z wyboru. Święty Aleksy cierpi głód i nędzę oraz upokorzenia - bo na to się zdecydował. Wszelką ascezę jaką wybrali sobie święci - wybierali sami. Czy zmienia to wymiar samego cierpienia? Czy nadaje mu dodatkowy sens?

Święci stawiali sobie różne cele: poświęcali się pracy przy chorych lub oddawali swoje myśli tylko Bogu. Tym niemniej zauważyć warto, że właśnie tu, na gruncie chrześcijaństwa rodzi się szacunek dla cierpienia, które ma być wartością - uszlachetniającą i przynoszącą w przyszłości zbawienie. Cierpienia i męki, które znosili w imię wiary są opisane w hagiografii dość dokładnie. Przykładem może być Pieśń o św. Dorocie męczennicy, pięknej i wysoko urodzonej królewnie, która umiłowała Chrystusa i rozdała swój majątek. Gdy król (lub może rządca prowincji) Fabrycjusz błagał ją o rękę i odrzucenie chrześcijaństwa odmówiła, skazując się tym samym na straszne cierpienia: biczowano ją i torturowano, szarpano hakami, palono ogniem i głodzono - nic jednak nie zachwiało jej nieugiętej wiary. Wreszcie skazano ją na śmierć.

Cierpienie Matki Boskiej na widok męki syna jest nie tylko święte, jest też uniwersalnym obrazem matki rozpaczającej nad tragedią swojego dziecka. Szczególnie człowieczy ból, nie boski, lecz ziemski wyraża Lament świętokrzyski - jeden z zabytków naszej literatury. Tam Maryja zwraca się do ziemskich słuchaczy, opiewając swój matczyny ból.

Dorota - symbol dziewicy broniącej wiary odniosła zwycięstwo moralne, jej cierpienie ma sens. Ale nie tylko w hagiografii rozwijano wątek cierpienia - średniowiecze eksploatowało dwa jeszcze tematy: opisy cierpienia Chrystusa (z naturalistycznym opisem tortur cielesnych) oraz współcierpień Marii - oba wątki są tematem średniowiecznej prozy pasyjnej. Rozmyślania dominikańskie ze szczególną dokładnością i emocjonalnością, wręcz smakowaniem okrucieństwa, opisują cierpienie Chrystusa męczonego w nieludzki sposób, i towarzyszącej mu Marii. Cierpienie Chrystusa, cierpienie Matki Bożej i cierpienie świętych to tematy, które znajdziemy w literaturze średniowiecznej. Jest to cierpienie uświęcone, posiadające sens poświęcenia się Bogu lub innym ludziom. Dokładny opis ma spotęgować szacunek odbiorców do bohaterów opowieści, wzruszyć i umacniać wiarę.

13 Świat wartości i sens życia w średniowieczu.Rola wiary.Motyw skończoności życia ludzkiego w literaturze .Przyczyny zainteresowania motywem śmierci w średniowieczu.Obraz śmierci w różnych utworach średniowiecznych.Alegoria śmierci i tańca śmierci w „Rozmowie mistrza Plikarpa ze śmiercią” i innych dziełach średniowiecznych(literatura,plastyka).Motyw memento mori.Ars moriendi w literaturze średniowiecza.Informacja o życiu poety.Tematyka poezji F.VILLONA.

Średniowieczna sztuka odzwierciedlała ideologię teocentryczną tej epoki,polegającą na podporządkowaniu spraw ludzkich Bogu jako jedynej wartości .Podawała wzory do naśladowania. Przestrzegała przed karą ,jaka może spotkać człowieka w życiu pozagrobowymi dlatego najczęściej ukazywała wizerunki śmierci.

Malowano „ tańce śmierci” czyli krąg taneczny szkieletów i postaci ludzkich symbolizujących głównie reprezantów wszystkich stanów społecznych.Sztuki plastyczne ,malowidła ścienne i płaskorzeźby przedstawiają śmierć(rozkładającyc się trup lub szkielet z kosą)prowadzącą za sobą ludzi hierarchicznie ugrupowanych : od papieża,cesarza i króla począwszy na a na chłopie kończąc.Były o sceny o charakterze dydaktycznym,wyrażające równość wszystkich ludzi wobec śmierci.Akcentowano ohydę rozkładu ciała,ukazując bezcelowość jego pielęgnacji oraz wszechwładzę śmierci .Śmierć w postaci rozkładającego się trupa ,uzbrojona w kosę,zaprasza do makabrycznego tańca wszystkich ludzi od najważniejszych dostojników duchownych i świeckich do nędzarzy i małych dzieci.

W podobny sposób ukazywała śmierć średniowieczna literatura.Najwymowniejszym pzykładem jest wiersz pt.”Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”.Mistrzowi ukazywała się śmierć w postaci rozkładającego się trupa kobiety z kosą.z prowadzonego dialogu wynika,że nie można przed śmiercią ukryć się.Wszyscy jej podlegają niezależnie od wieku,wykształcenia ,majątku i zajmowanego stanowiska-zarówno papież ,jak najlichszy żebrak”jednako u śmierci ważą”.Smierć w tym utworze przechwala się swoją siłą i wszechwładzą oraz zagraża nuie tylko ludziom ale i zwierzętom.

Zgodnie z nauką duchowieństwa Śmierć głosi pogardę dla życia doczesnego ,wytyka wady poszczeólnym reprezeantom społeczeństwa :zakonnikom,szlachcie ,kupcom,lekarzom,kobietom.Nawołuje do poprawy ,akcwntując popularną w średniowieczu myśl:MEMENTO MORI)pamiętaj ,że umrzesz) i grozi karą ,jaka czeka grzeszników w życiu pozagrobowym.

Motyw śmierci występuje w wielu średniowiecznych utworach m.in. w wierszach :”Skarga umierającego”,”Dusza z ciała wyleciała”.Smierć w tych tekstach jest czymś ,co ma budzić uczucie grozy i lęku ;jest śmiercią pojętą w sposób fizjologicznych-jako ohydny proces rozkładu ciała i metafizyczny -jako przejaw życia doczesnego,nietrwałość,kary za grzechy.

Tańce śmierci (danse mecabre) czyli upersofikowania śmierci w postaci szkieletu zachęcająca do tańca przedstawicieli wszystkich stanów -to centralny punkt obrazow literackich i malarskich.

Poetą śmierci jest m.in. FRANCISZEK VILON(ok 1431-ok1463-5)

-studiował na Uniwersytecie Paryskim

-burzliwe życie (rabunki ,mordercze bójki,wyrok śmierci zamieniony na wygnanie,pobyt w surowym więzieniu

-cała poetycka spuścizna Villona liczy zaledwie ok 120 stron,nie zachował się w niej żaden wiarygodny autograf.

Typowe motywy algoryczne średniowiecza:kościotrup-śmierć;tańce śmierci-korowód

-służyły przypomnieniu,że życie doczesne jest tylko chwilą wobec wieczności

-miały uświadomić o nieruchronności śmierci ,budzić lęk przed karą, mękami i cierpieniami ,jakie czekają w życiu pozagrobiwym wszystkich grześnikow

-miały skónić ludzi do życia cnotliwego i przygotowania się do zbawienia

-miały wykazywać równość wszystkich wobec śmierci i głosić sprawiedliwośc Boga

14. Motyw miłości w literaturze średniowiecznej. Obraz miłości w "Dziejach Tristana i Izoldy". Kobieta w polskiej literaturze XV- wiecznej. Różne aspekty ludzkiego życia w literaturze średniowiecznej (przykłady). Tematyka literatury średniowiecznej (przykłady).

"Dzieje Tristana i Izoldy"- romans starofrancuski opracowany w licznych wersjach, zaginionych lub nie dochowanych w całości do naszych czasów. Znane średniowieczne fragmęty pochodzą z dwu wierszowanych redakcji z XIIw. i prozaicznej XIIIw., które wykorzystują fabularne wątki jakiegoś starego pierwotnego pratekstu tej miłosnej opowieści.

"Dzieje Tristana i Izoldy" należą do cyklu fabuł bretońskich, które wspierały się głównie na starych legendach, baśniach i mitach pochodzenia celtyckiego. Ta piękna poetycka historia o tragicznych kochankach jest przede wszystkim manifestem dramatu uczuć, konfliktu między honorem a miłością. Kochankowie (Tristan będący wasalem króla Marka zdradzanego przez Izoldę) poddani są niepokonanej, czarodziejskiej mocy namiętności, zarazem świadomi są zła zdrady, żyją w ustawicznym napięciu emocjonalnym, poszukują się i rozłączają na przemian.

Miłość w "dziejach Tristana i Izoldy" podobnie jak w całym średniowieczu przedstawiona jest jako uczucie wieczne, namiętne, silniejsze od woli. Zarazem miłość ta jest tragiczna, ślepa, bezwzględna ale wierna zaś opowieść o tym uczuciu posiada pewne cechy baśni.

Motyw miłości w literaturze średniowiecznej.

Kobieta w polskiej literaturze XVw.

1. Motyw nieszczęśliwej matki- "Żale Matki Boskiej pod krzyżem"

2. Motyw kobiety posłusznej woli męża- żona św.Aleksego

3. Kobiecie należy się hołd i uwielbienie

wierzs Słoty "O zachowaniu się przy stole"

krótkie wiersze, fragmęty, urywki listów i zwierzeń żaków lub znudzonych kopiarzy

Aspekty ludzkiego życia i tematyka literatury średniowiecznej.

1. Wiara -"Żywoty świętych" P Skarga

-"Złote legendy"

-psałterze -Floriański

-Puławski

-tłumaczenia Pism Świętych

-"Biblia Szaroszpatacka"

-kazania, moralitety i żale

-"Boska Komedia" D Aligiheri

-"Kazania Świętokrzyskie"

-"Kazania Gnieżnieńskie"

-"Żale Matki Boskiej pod krzyżem"

-"Bogurodzica"

2. Honor rycerski, patryjotyzm

"Opowieści okrągłego stołu" (-baśnie celtyckie)

"Pieśń o rolandzie"

3. Wiersze o śmierci ("Dance makabre"-tańce śmierci)

"Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią"

"Ballada o paniach minionego czasu" (F Villon)

4. Historia- jako zbiór wzorów moralnych dla teraźniejszości

Kroniki: -Galla Anonima

-Wincentego Kadłubka

-Jana Długosza

5. Miłość "Dzieje Tristana i Izoldy"

6.` Niepokoje schyłku średniowiecza (Franciszek Villon- Paryż ludzi ubogich, tęskniących za lepszym życiem. Ludzie kupują wszystko- życie, wino i uczucia. Poeta zafascynowany jest przemijaniem urody świata i nieuchronnością śmierci. Villon często jest wulgarny i dosadny w opisach upionej władzy czasu i śmierci nad ludzkim ciałem.

15. Obraz codziennego życia w literaturze średniowiecznej /przykłady/. Obraz społeczeństwa w „Rozmowie Mistrza Polikarpa że śmiercią”. Obraz konfliktów społecznych w „Satyrze na leniwych chłopów” i „Pieśni o zamordowniu Andrzeja Tęczyńskiego”. Obraz życia chłopów w „Satyrze na leniwych chłopów. Obyczajowość średniowieczna na podstawie wiersza „O zachowaniu się przy stole”. Satyra, śmiech i żart w literaturze średniowiecznej.

„Rozmowa Mistrza Polikarpa że śmiercią” ukazuje satyryczne obrazy ówczesnego społeczeństwa. Sposób, w jaki autor potraktował ludzi możnych i utytułowanych, wskazuje na to, że została ona napisana przez człowieka pochodzącego z nizin, zapewne ubogiego mnicha. Posłużył się on satyrą (utwór napisany jest w formie dialogu), aby ośmieszyć, a wręcz skrytykować niechlubne postawy poszególnych gróp społecznych. W „Rozmowie...” Mistrz, człowiek śmiertelny nie waha się wyzwać Śmierci by odkryć istotę jej bezwzględnego panowania. Słysząc, że Śmierć nie pobłaża nikomu zmusza ją do usprawiedliwienia swego postępowania przez wyliczenie różnego rodzaju występków ludzkich. Każe ona duchownych, którzy piją piwo i zwieszają zmęczone podbródki, lekarzy bez kwalifikacji, a także sędziów, którzy nie zawsze wydają sprawiedliwe wyroki. Śmierci podlega i ulega każdy człowiek. Każe ona za grzechy, kocha się w ludzkich grzechach. Jest ona narzędziem w rękach Boga. Z ramienia Boga oskarża ludzi (od księży do morderców) oraz ich każe. Wszyscy, którzy w życiu doczesnym grzeszą, muszą się szykować na „spotkanie” ze Śmiercią.

„...W grzechu ludzkim się kocham,

A tego nigdy nie przeniecham.

Duchownego i świecskiego,

Zbawię żywota każdego (...)

Kanonicy i proboszcze

Będą w mojej szkole jeszcz,

I plebani s miąszą szyją,

Jiżto barzo piwo piją

I podgardłki na pirsiach wieszają;

Dobre kupce, roztocharze,

Wszytki moja kosa skaże;

Panie i tłuste niewiasty,

Co sobie czynią rozpasty,

Mordarze i okrutniki,

Ty posiekę nieboszczykio;

Dziewki, wdowy i mężatki

Posiekę je za jich niestatki;(...)

Morzę sędzie i podsędki,

Zadam jim wielikie smętki.

Gdy swą rodzinę sądzą,

Często na skazaniu błądzą(...)

Ale gdy przyjdzie dzień sądny,

gdzie się nie skryje żadny,

Uźrzą mądrzy tego świata,

Iż dobra boska odpłata;”

W „Satyrze na leniwych chłopów” autor przedstawia życie i kanony zachowań chłopskich. W pierwszej połowie XV w. Sytuacja chłopów była nie najgorsza - mieli oni do zagospodarowania (od XIV w.) około jednego łana ziemi (16-17 ha), musieli jednak w zamian odrabiać pańszczyznę, która ograniczała się do kilku dni w roku. Z czasem sytuacja ta znacznie się zmieniła w pierwszej połowie XV w. - pańszczyzna sięgała już kilku dni w tygodniu. W „Satyrze...” Chłopi odrabiający dzień pańszczyźniany robią wszystko, aby nie pracować i by ziemianin nie miał z tej pracy żadnych profitów. Autor wytyka chłopom, że w tenże dzień wychodzą dopracy koło południa i udają, że naprawiają pługi, że cały dzień nic nie robią, tylko się obijają i próżnują. Zwraca również uwagę na to, że chłopi pracują dobrze, jedynie gdy są pilnowani przez pana. Dodaje też , że po takim dniu giną narzędzia, kliny i tp. Autor „Satyry...” najprawdopodobniej był szlachcicem. Przedstawia on chłopów pogardliwie, w jaknajciemniejszych barwach. Żąda od nich posłuszeństwa oraz solidnego wypełniania powinności pańszczyźnianych. Sytuacja ta wywołała ta oczywiste konflikty pomiędzy szlachtą, a pospólstwem. Chłopi pragnęli być wolni oraz pracować tylko dla siebie, natomiast ziemianie musieli znaleźć kogoś kto obrobi ich ziemię. Niewydajna praca była formą walki chłopów że szlachtą, protestem przeciw wykorzystywaniu ich jako darmowej siły roboczej.

Konflikty narastały nie tylko pomiędzy chłopami i szlachtą, ale też między mieszczaństwem,a szlachtą. Utwór pod tytułem „Pieśń o zamordowaniu Andrzeja tęczyńskiego” ukazuje właśnie konflikty między mieszczaństwem, a szlachtą. Powstał on na podstawie autentycznych wydażeń, które miały miejsce w Krakowie w 1461r. Kasztelan Andrzej Tęczyński, niezadowolony z pracy płatnerza, znieważył i tak dotkliwie pobił rzemieślnika, że musiano go odnieść do domu. Wzburzony tłum mieszczan wystąpił przeciwko Tęczyńskiemu. Kasztelan schronił się w zakrystii kościoła Franciszkanów, ale rozwścieczony tłum dopadł go tam, trupa zaś powleczono ulicami do ratusza. Wypadek ten był pretekstem do „ataku” na mieszczan. Autor wychwala dobro oraz patriotyzm kasztelana Tęczyńskiego, akcentując, iż poniósł on śmierć z rąk ludzi mu nierównych.

„Satyra na leniwych chłopow” oraz „Pieśń o zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego” odzwierciedlają nastroje panujące wówczas w kraju. Między klasami społecznymi występowały ogromne różnice, które powodowały, że relacje pomiędzy nimi nie były najlepsze.

Wiersz Słoty (Złoty) „O zachowaniu się przy stole” pochodzi z XV w. I jest jednym z niewielu utwórów napisanych w języku polskim, poruszającym tematykę świecką. Autor pragnie podniesienia poziomu życia towarzyskiego poprzez kulturę oraz dobre maniery. Gani natomiast złe zachowanie, jest zwolennikiem manier dworskich. Wiersz Słoty nawiązuje do ideałów obyczajowych kultury dworów rycerskich. Jest on przedstawicielem skromnego piśmiennictwa szlacheckiego.

W średniowieczu ogromną popularnością cieszył się dialog („Rozmowa...”). Obok dominujących utworów religijnych posługiwano się także satyrą, dzięki której starano się zmienić niepoprawne zachowania ludzkie („Satyra...”). Należy również wspomnieć o utworach, które miały za zadanie wychowywanie (utwory dydaktyczno-wychowawcze - „O zachowaniu się...”).

16. Wiek XV jako „złota jesień polskiego średniowiecza”. Literatura XV-wieczna świadectwem przemian w świadomości ludzkiej. Nowatorskie elementy w „Rozmowie...”, „Lamencie...”, „Satyrze...”, „Pieśni o Wiklifie” i „Rozmyślaniu Przemyskim”.

Na XV w. Przypada dojrzały okres polskiego średniowiecza. Rozwinęła się wówczas oryginalna i ciekawa kultura umysłowa. Dzięki Akademii Krakowskiej (powstała w 1364 r.), Która przeżywała wówczas okres świetności, oraz potędze dworu królewskiego literatura mogła zaowocować dojrzałymi formami. Pojawiła się publicystyka i hagiografia. Pisma m.in. J.Ostroroga zawierały wiele nowych myśli: kształtowały się w nich podstawy koncepcji państwa bliskie odrodzeniu.

♣bogata poezja w języku polskim

♣utwory religijne: kolędy, pieśni pasyjne, wielkanocne

♣poezja maryjna o dużym bogactwie stylistycznym(„Posłuchajcie bracia miła” Andrzeja ze Słupii)

♣szybkie tempo przyjmowania wunalazków np.: drukarstwo

♣gwałtowny wzrost liczby szkół parafialnych

♣nauczanie sztuk wyzwolonych: gramatyki, dialektyki, retoryki, geometrii, astronomii, muzyki, prawa,

teologii i medycyny w Akademii Krakowskiej.

Wiek XV odegrał doniosłą rolę w kształtowaniu się języka polskiego, kultury, cywilizacji i świadomości narodowej.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”	„Lament świętokrzyski” Andrzeja że Słupii	„Satyra na leniwych chłopów” Przecława z Gocławic	„Pieśń o Wiklifie” Gałka z Dobczyna	„Rozmyślania Przemyskie”
♠satyra ♠obraz Śmierci jako gnijacego trupa kobiety ♠atak na duchowieństwo - świętość ♠zarys ówczesnych typów ludzkich	♠zwrócenie uwagi na ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego skalę uczuciową ♠prostota ♠ludzkie rysy Matki Bożej	♠tematyka społeczna ♠krytyka chłopów	♠pieśń ludowa ♠obrona angielskiego reformatora religijnego J.Wyclife'a ♠kościół ukazany jako antychryst, skrywający przed ludźmi prawdę bożą	♠relacja powieściowa z życia św. rodziny ♠fikcyjne epizody z dzieciństwa Jezusa ♠opis urody Matki Boskiej ♠opis przyrody ♠motywy afirmacji życia doczesnego jako dobrego dzieła Boga

---