Maria Kurecka „Czarodziej. Rzecz o Tomaszu Mannie”
28 listopada 1924 r. - równo dwa miesiące po ukończeniu - pojawia się pierwsze, dwutomowe wydanie „Czarodziejskiej góry”
T. Mann w swym „Szkicu autobiograficznym” mówi, że pracował nad nią nie 7, ale 12 lat. Te dwa tomy nie mogły powstać dziesięć lat wcześniej, gdyż nie znalazłyby wówczas czytelników. Konieczne tu były przeżycia, które autor dzielił ze swoim narodem.
Kahler pisze, że Mann reprezentując swoją epokę „zrewolucjonizował literackie formy i motywy”.
W Cz. G. życie i śmierć nie są wyraźnie od siebie oddzielone. Humanizm nie może pozostać bez szwanku, jeśli zostanie odcięty od własnej, najwyższej świadomości, od wiedzy i sumienia.
Cz. G. to wielki obrachunek autora z przedwojennym światem, a także dokonaną przezeń analizę różnorodnych postaw moralnych i politycznych, które przeniknęły do nowego świata.
E. Hilscher zajmuje się symboliką Cz. G. Stwierdza, iż ukazana została tam zasada i powtórzona „na innym stopniu życia”, podobnie jak w Buddenbrokach, cała problematyka upadku i rozkładu - nie jednego rodu, ale całej ludzkiej, mieszczańskiej społeczności. Ponadto - mimo iż akcja owej powieści obejmuje lata 1907-1914, problematyka jej - zwłaszcza w zapalczywych dyskusjach Napity i Settembriniego - obejmuje również zagadnienia, ujawnione po wojnie, w początkach lat 20., ukazując kruchość i słabość zasad „solidnego”, głównie niemieckiego mieszczaństwa, dla którego autor upatruje ratunek w zrównoważonej, „pośredniczącej” postawie. Wreszcie dzieło to, które Mann nazwał „punktem zwrotnym mojej produkcji artystycznej”, a także „księgą… rezygnacji z wielu spraw dotąd umiłowanych, niejednej niebezpiecznej sympatii, oczarowania i uwiedzenia… księgą pożegnania…” stanowi w równym stopniu symbol samotności człowieka pośród świata, jak i pisarski autoportret jego twórcy, nieustannie nękanego pytaniami „skąd i dokąd zmierza, jaka jest jego istota i cel, jaka sytuacja pośród wszechświata i na czym polega tajemnica jego istnienia”.
Porównując strukturę Cz. G. z wcześniejszymi utworami Manna - pisze Hilscher - dostrzegamy osobliwą zmianę… We wszystkich owych dziełach istniała fabuła, żywe akcje i liczne, tematyczno-kompozytorskie reminiscencje z… narracją XIX-wieczną. Natomiast dla CZ. G. charakterystyczne staje się „teoretyzowanie” i refleksyjność. Książka ta zawiera mnóstwo pouczających rozmów, ogranicza się zaś do minimum akcji i zewnętrznego napięcia. Nic się tu właściwie już nie opowiada, lecz analizuje, komentuje, dyskutuje, filozofuje i omawia, wskutek czego powstaje mieszanka literacka, nie będąca już w swej istocie powieścią”
O „powieści, będącej właściwie kresem wszelkiej powieści” pisał T. Mann dziesiątki lat później, z racji innego swego dzieła (Jak powstał doktor Faust) Lecz jak wspomina Hilscher, już w 1924 - czyli roku ukazania się Cz. G., autor jej mówił o przebiegającym współcześnie procesie „zacierającym granice pomiędzy nauką i sztuką, przenikającym myśli przeżyciami, przyczyniającymi się do uduchowienia postaci” a zmierzającymi w kierunku stworzenia „powieści intelektualnej”.
Istotne - jak wylicza Hilscher- w okresie tym pojawiły się liczne dzieła prozą przeplatające tok narracji studiami psychologicznymi, esejami filozoficznymi, elementami <<obcymi gatunkowo>>, w których dawna, klasyczna fabuła zredukowana była do minimum, bądź skondensowana i w nowy sposób przekształcona:
- Prousta „W poszukiwaniu straconego czasu” (1913-1927)
- „Ulisses” Jońca (1922)
- „Mrs. Dalloway” Wirgini Woolf (1925)
- “Proces” oraz “Zamek” Kafki (1925-1926)
“Człowiek bez właściwości” Robert Musil (1930)
T. Mann od dawna pracował w taki sposób, jaki najpełniej ujawnia się w Cz. G. Dzieje Hansa Castorpa zawierają przede wszystkim mnóstwo „wiedzy radosnej”, a także liczne aluzje, zakładające dużą ilość czytelniczej wiedzy (naukowe pojęcia i wywody). Ponadto w Cz. G. autor wkroczył na drogę wiodącą od tego, co indywidualne, ku temu, co ogólne, odkrył też zamiłowanie do mitu. Ujawnienie typowych zachowań ludzkich, pozorny powrót pewnych sytuacji, mityczne traktowanie czasu miało w sobie też wiele komizmu, autor natomiast umiał wykorzystać to wszystko na modłę Goethego, o którym powiedział niegdyś, iż „nie celebruje on mitu, lecz igra z nim”
W Cz. G. Mann dochodzi do nowego pojęcia humanizmu: „Przeciwstawienie życiu intelektu, okrzykiwanie intelektu nawet wrogiem życia - stwierdza - miało swój urok, choć było na wskroś zbędne i niesłuszne”. Hans Casorp dokonuje owego uduchowienia życia, a chociaż nie potrafi uczynić go tak owocnym, jak później Józef czy Goethe… dociera przecież do owego humanizmu.
Czytelniczy sukces Cz. G. nastąpił szybciej, niż niegdyś Buddenbroków: w ciągu czterech zaledwie lat nakład tej książki osiągnął 100 tys. Egzemplarzy.
CZARODZIEJSKA GÓRA
- debiut 50-letniego pisarza, dojrzałego, uznanego,
- „Czarodziejska Góra” 1924,
- Mann zaczyna pisać podczas podróży po Włoszech,
- emigruje z Europy po Kryształowej Nocy do USA w 1938,
- Kalifornia, Priston - uniwersytecki wykładowca; bywał z Einsteinem u Roosvelta,
- „Doktor Faust” 1946.
Problematyka
- sanatorium - punkt i centrum obserwacji,
- refleksja nad sprawami powszednimi,
- śmierć,
- wszystko rozgrywa się nie tyle zewnętrznie, co wewnątrz bohaterów; bogate życie duchowe, intelektualne.
Tytuł
- umiejscowienie sanatorium - wysoko w górach szwajcarskich (Davos),
- dyrektor ośrodka, niczym mag, czarodziej,
- Mann miał żonę, która przebywała w sanatorium, w Davos.
powieść filozoficzna (Nietzsche: „Narodziny tragedii z ducha muzyki”)
powieść wtajemniczenia
powieść inicjacyjna
powieść o dojrzewaniu
powieść o czasie
obraz chorej Europy (gruźlica)
powieść historyczna
wizja świata bezpowrotnie minionego
konflikt filozofii
Akcja
2 tomy = 7 lat
1. część = 7 miesięcy
kolejne rozdziały = kolejne ponad 6 lat
czas akcji rozwlekły, spowolniony
rozwlekłość pierwszych rozdziałów pozwala ukazać regularność sanatoryjnego życia
rozwlekłość = regularność
Bohaterowie
Hans Castorp - pozostawanie w sanatorium było mu na rękę,
- przemiana języka „tutaj na górze”, „u nas na górze” - pewna ewolucja,
- dolega mu potrzeba autorytetu,
- nigdy nie myśli samodzielnie,
- w normalnym życiu w nic się nie angażował, natomiast na górze zaczął słuchać muzyki, zainteresował się biologią, anatomią, fizjologią, medycyną,
- Kim jest człowiek? Próbuje zrozumieć zjawisko śmierci,
- celebracja czynności codziennych, by nie dostrzegać tego, co dzieje się w rzeczywistości - umieralnia,
- chory z urojenia,
- przyzwyczaja się do tego, że się nie przyzwyczaja.
Joachim - kuzyn Castorpa,
- jest poważnie chory, ale nie chce się z tym pogodzić,
- marzenie o wojsku,
- chce odejść z sanatorium, dlatego nie angażuje się w tutejsze życie,
- dyscyplina, niczym w wojsku.
Obydwaj mimo iż są spokrewnieni, nie zwracają się do siebie po imieniu - formaliści. Obaj przeciętni. Joachim bardziej ukształtowany, traktuje wszystko jako formę służby. Hans z kolei studiował inżynierię, zajmowało go budowanie okrętów. W momencie, gdy kończy się jego pobyt w sanatorium uzyskuje kompetencje i doświadczenie. Joachim wdraża go w sanatoryjne życie. Bohaterowie spotykają się głównie na posiłkach, scena salonu jadalnego. W przerwach nie wiemy, co robią.
Settembrini - Lodovico, literat,
- istotna postać w życiu Castorpa, nauczyciel,
- wprowadzał go w nauki humanistyczne,
- Włoch, zainteresowanie człowiekiem jako jednostką,
- wyższość jednostki nad społeczeństwem,
- stereotypowy, rozbujały humanizm,
- oceniany raczej pozytywnie,
- prymat ducha nad materią, ale też nie deprecjonuje cielesności,
- Settembrini ciągle polemizuje z Naphtą,
- dąży do tego, by cierpienia ludzkie zostały wyeliminowane
- pochwała życia oparta na lekturach,
- Settembrini i Naphta: antagoniści,
- ideologia marksizmu i chrześcijaństwa,
- odwołuje się do łaciny renesansowej.
Naphta - nawrócony Żyd, jezuita,
- odwołuje się do łaciny średniowiecznej,
Kławdia - żona bardzo bogatego obywatela, który mieszkał na terenie Rosji,
- bardzo atrakcyjna, doświadczona,
- przypomina Hansowi dawnego przyjaciela,
- wyjeżdża z sanatorium w noc Walpurii,
- w Kławdii spotyka się śmierć z miłością - choroba pewnym przejawem miłości,
choroba pewnym przejawem miłości,
- problematyka: czy choroba zwalnia z zasad etycznych?,
- Kławdia bardzo rozbudzona erotycznie,
- podąża najwyraźniej za uciechami,
- nazwisko Szarszę - w tym nazwisku ukryty kot (stąd koteczka),
- Peperkorn - mąż Kławdii, starszy mężczyzna,
- Kławdia pociąga Hansa fizycznie i duchowo,
- Kławdia jako Słowianka wprowadza pewien nieład, nie daje się włożyć w ramy porządku,
- Przybysław Hippe (sierp śmierci) - nazwisko znaczące,
- miłość Hansa do Kławdii - pierwsze uczucie, które prowadzi do kontaktu fizycznego.
Radca Behrents - sposoby leczenia gruźlicy,
- wprowadzenie w aseptyczne powietrze górskie,
- niegdyś pacjent sanatorium, jego żona tu zmarła,
- pobyt opłacany przez pacjentów,
- lekarz dotknięty chorobą, stracił tu żonę,
- malarstwo olejne,
- niechętnie wypuszcza stąd pacjentów,
- przetrzymywanie pacjentów - dochodowe,
- na początku dominuje chęć zysku,
- usunięcie śmierci w cień,
- bywa cyniczny, stara się odrzeć śmierć z pierwiastka duchowego,
- patrzy na człowieka, jakby był pozbawiony duszy.
Wśród inspiracji malarskich „Czarodziejskiej Góry”…
Bocklin:
„Autoportret ze śmiercią na skrzypcach”:
- malarz symbolista,
- fauny, satyry, nimfy, postaci wpół oniryczne, wpół rzeczywiste,
- wątek śmierci, atmosfera rozpadu.
„Wyspa umarłych”:
- cyprysy - drzewa śmierci,
- drzewa żałobne.
„Faun gwiżdżący z kosem”
„Wojna”, 1896.:
- alegoria wojny,
- ostanie sceny „Czarodziejskiej Góry”.
Hans Thoma:
„Taniec dziecięcy”,
„Portret matki artysty z podnóżkiem”,
„Adam i Ewa”.
Ludwig von Hoffmann:
- forma literackiego opisu w „Czarodziejskiej Górze”,
- zawoalowany erotyzm.
„Wiosna”,
„Die Quelle”.
Muzyka
Rozdział „Pełnia harmonii”:
- „Aida” Verdi
- „Popołudnie Fausta”
- „Carmen”
- pieśni Schuberta
- „Podróż zimowa”
- gramofon jako forma rozrywki,
- harmonia pomiędzy stanem ducha, a stanem intelektualnym,
- kuracjusze słuchają Offenbacha, natomiast Hans słucha tekstów, które odzwierciedlają stan jego ducha.
Settembrini |
Naphta |
(jedność ducha i ciała)
|
|
Tekst znany
Liczne interpretacje
Specyfika sanatorium, w którym pojęcia zmieniają wartości
Rekwizyt: cygaro - symbol Hansa - cała klasa przedmiotów związanych z inicjacją wchodzenia w chorobę
Nawet zawinięcie się w koc wymaga wtajemniczenia
Echa II wojny światowej
Settembrini konstruowany na podstawie figury brata Tomasza Manna, Henryka
Carl Schmidt (Naphta) - wielbiciel średniowiecza
Równolegle z miłością Castorpa toczy się historia miłości Joachima, ukochana Joachima - Marusia
Problem zachodniego aktywizmu i wschodniej bierności
Powieść polityczna; historia i polityka znajdują miejsce poza murami Czarodziejskiej Góry, tylko echem odbijają się o losy bohaterów
Powieść ta nie powstałaby bez nawiązania do innych utworów:
Filozofia - Bergson, Nietzsche, Schopenhauer
Baśnie- H. Ch. Andersen, W Witman
Dante, Petrarka - przewodnicy w kręgu miłości
Myśl Leopardiego, Novalis, Goethe
Mit literacki - wizja raju
Kobiety
Kławdia - powiew wschodniej wolności
Marusia - obiekt spojrzeń Joachima
p. Stohr - kobieta prosta, niewykształcona. Stać ją na przebywanie w dobrym towarzystwie, ale jest zbyt nieogładzona, by mogła dostąpić łask gruźlicy.
Krótka notatka z internetu
Książka opisuje losy młodego Niemca Hansa Castorpa, który przybywa w odwiedziny do swojego kuzyna Joachima Ziemsena przebywającego w sanatorium w Davos. Planowany 3 tygodniowy pobyt przedłuża się do 7 lat na skutek stwierdzonej przez lekarza choroby płuc.
Hans dojrzewa w towarzystwie złożonym z nietypowych, przeciwstawnych osobowości, np. racjonalisty-humanisty-masona Settembriniego - włoskiego literata; klerykała, jezuity "w stanie spoczynku" Naphty. Settembrini reprezentuje filozofię i sposób myślenia Zachodu, Naphta - wschodnie zainteresowanie złem, gnostycyzmem, mistyką i cielesnością. Wiodą oni walkę o duszę młodego Castorpa.
"Czarodziejska góra" to uniwersalne studium codzienności, ludzkiej psychiki, paraboliczna, przejmująca opowieść o życiu, historia zamknięta w świecie, gdzie czas płynie inaczej i inaczej wygląda życie. Można w niej odnaleźć wiele analogii do współczesnych jej arcydzieł literatury: W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta i powieści Franza Kafki. Mann zawarł w powieści także elementy autobiograficzne: dzieciństwo i młodość Hansa Castorpa są podobne do losów Manna - firma pozycja społeczna i wczesna śmierć ojca, północne Niemcy (Hamburg) jako ojczyzna bohatera (Mann pochodził z Lubeki).
7