sierż. szt. Mirosława Widera-Eksner Szczytno, 26.11.2000r.
kompania XI pluton 1
ZAGADNIENIA ZWIĄZKU PRZYCZYNOWEGO
Podział przestępstw na przestępstwa formalne (bezskutkowe) i przestępstwa materialne (skutkowe) opiera się na kryterium występowania wśród znamion danego typu przestępstwa znamienia skutku. Jeśli określony skutek do znamion przestępstwa należy, mamy do czynienia z przestępstwem materialnym (skutkowym), jeśli przestępstwo polega na określonym zachowaniu się - nazywamy je formalnym.
Określenie skutek w prawie karnym ma dosyć szerokie znaczenie. W definiowaniu go można wyróżnić następujące elementy:
jest to zmiana w świecie zewnętrznym
mogąca mieć różny charakter
dająca się oddzielić od samego zachowania się.
Przykłady zmian:
uszkodzenie rzeczy (art. 288 kk)
uszczerbek na zdrowiu (art. 156 kk)
pożar (art. 163 kk)
bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia (art. 160 kk)
pozbawienie człowieka wolności (art. 189 kk)
Opisany skutek w przestępstwach materialnych należy do strony przedmiotowej. Skutek ten nazywamy w prawie karnym następstwem czynu jeśli jakieś przestępstwo występuje nie tylko w typie podstawowym lecz również w kwalifikowanym. Może zdarzyć się sytuacja, że następstwo czynu jest jedynym skutkiem występującym w typie kwalifikowanym (wtedy gdy typ podstawowy jest przestępstwem formalnym np. znęcanie fizyczne lub psychiczne nad osobą najbliższą - art. 207 kk), ale następstwo czynu może też być skutkiem dalszym (gdy przestępstwo typu podstawowego ma charakter materialny np. typ podstawowy bójka lub pobicie, których skutkiem jest określone niebezpieczeństwo - art. 158 § 1 kk i typ kwalifikowany art. 158 § 2 kk, który przewiduje dalszy skutek w postaci dalszego uszczerbku na zdrowiu).
Między zachowaniem się sprawcy a skutkiem tego zachowania musi zachodzić związek przyczynowy. Ustawodawca w kodeksie karnym nie używa bezpośrednio zwrotu związek przyczynowy, zastępując go określeniami „powoduje”, wyrządza”, „uszkadza” itp.
Aby móc stwierdzić, że między zachowaniem się sprawcy a skutkiem, który nastąpił czasowo po tym zachowaniu się trzeba posłużyć się pewnymi kryteriami. W prawie karnym określeniem tych kryteriów i sposobów ich stosowania jest przedmiotem teorii związku przyczynowego. Do najważniejszych z owych teorii zaliczyć należy:
teorie ekwiwalencji
teoria adekwatnego związku przyczynowego
teoria relewancji
TEORIA EKWIWALENCJI
Teoria ekwiwalencji zwana teorią równowartości warunków, opiera się na założeniu, że przyczyną każdego skutku jest pewna suma warunków, koniecznych do jego nastąpienia. Wszystkie warunki muszą mieć równą wartość co oznacza, że każdy z nich może zostać potraktowany jako ten, który spowodował skutek. Jeśli poprzez stawianie pytań, czy skutek nastąpiłby, gdyby warunek ten w rzeczywistości nie występował (hipotetyczne usuwanie warunku) stwierdzimy, że skutek i tak by nastąpił - to znaczy, że dany element rzeczywiście nie był koniecznym warunkiem. Teoria ekwiwalencji ujmuje związek przyczynowy bardzo szeroko i w niektórych przypadkach zawodzi ze względu na zbyt szeroko zakreślone granice odpowiedzialności karnej. Dla przybliżenia sposobu zastosowania opisanej teorii posłużyć mogą poniższe przykłady.
Na szosie nastąpiła kolizja dwóch samochodów. Warunkiem koniecznym zdarzenia było to, że kierowca X jechał z maksymalną dopuszczalną prędkością (nie mógł zahamować na czas) i to, że kierowca Y, kłócąc się z małżonką nie zauważył znaku nakazującego ustąpienie pierwszeństwa przejazdu. Niezbędnym warunkiem zaistnienia kolizji był też fakt, że kilka minut wcześniej zaczął padać deszcz oraz to, że obydwa pojazdy w ogóle wyprodukowano i znalazły się one w danym miejscu i czasie.
Zwolennicy teorii ekwiwalencji podkreślają, że ustalenie związku przyczynowego nie przesądza jeszcze kwestii odpowiedzialności sprawcy, którego czyn musi być przecież bezprawny i zawiniony. Z podanego przykładu można kolejno eliminować poszczególne elementy, dochodząc do wniosku, że odpowiedzialność powinien ponieść kierowca Y.
Kolejny przykład wykaże, że w pewnych sytuacjach teoria ekwiwalencji wyraźnie zawodzi.
X nakłania żonę, która ma odbyć podróż pociągiem, by zmieniła zamiar i poleciała samolotem. Żona, mimo niechęci, daje się przekonać. W rzeczywistości X marzy o tym, by żona zginęła w katastrofie lotniczej i dlatego namawia ją do zmiany planów. Katastrofa rzeczywiście następuje i żona X-a ponosi śmierć.
Zastosowanie do tego przykładu teorii ekwiwalencji prowadzi do wniosku, że X powinien odpowiadać za umyślne zabójstwo. Nakłanianie żony do podróży samolotem było bowiem koniecznym warunkiem jej śmierci, a X chciał by zginęła, więc po jego stronie zachodzi wina umyślna. Mimo wszystko uznanie X-a za zabójcę żony byłoby na pewno niewłaściwe.
TEORIA ADEKWATNEGO ZWIĄZKU PRZYCZYNOWEGO
Według tej teorii nie wystarcza, że czyjeś zachowanie jest koniecznym warunkiem nastąpienia skutku. By uznać go za przyczynę wymaga się jeszcze, by określony w ustawie skutek był normalnym typowym następstwem takiego zachowania się.
W odniesieniu do przykładu z katastrofą lotniczą, widzimy wyraźnie, że brak jest związku przyczynowego między zachowaniem męża wysyłającego żonę w podróż samolotem a jej śmiercią w katastrofie. Śmierć w katastrofie nie jest normalnym, typowym następstwem wysłania kogoś w podróż samolotem.
TEORIA RELEWANCJI
Według tej teorii (podobnie jak powyżej) związek przyczynowy można ujmować tak szeroko jak to czyni teoria ekwiwalencji, ale prawo karne poprzez odpowiednie sformułowanie przepisów dokonuje tutaj pewnej selekcji. Dzieje się tak dlatego, że nie każde spowodowanie skutku, nie każdy związek przyczynowy jest istotny dla odpowiedzialności karnej. Powracając po raz kolejny do przykładu ze śmiercią w katastrofie lotniczej, w świetle tej teorii zauważamy, że zachodzi wprawdzie tu związek przyczynowy, ale nieistotny z punktu widzenia art. 148 § 1 kk. Przepis ten wyraźnie używa określenia „zabija człowieka” co ma określone znaczenie językowe i nie obejmuje spowodowania śmierci poprzez wysłanie kogoś w podróż samolotem.
W orzecznictwie polskiego Sądu Najwyższego spotyka się najczęściej odwołanie do teorii ekwiwalencji - co jednak nie jest wyborem słusznym, skoro może prowadzić do zbytniego rozszerzenia odpowiedzialności karnej. Właściwszym wydawałoby się posługiwanie się teorią adekwatnego związku przyczynowego, pozwalającą na zgodne z doświadczeniem życiowym różnicowanie warunków przyczyniających się do wywołania określonego skutku.
Przyczynowość zaniechania
Przyczynowość zaniechania to sporny problem teoretyczny, który nie ma jednak większego znaczenia w praktyce funkcjonowania prawa karnego. Grupa przedstawicieli nauki prawa karnego kwestionuje możliwość istnienia związku przyczynowego między zaniechaniem a określonym w ustawie skutkiem. Według nich skutek może być tylko wynikiem działań człowieka, a zaniechanie może jedynie zapoczątkować powstanie łańcucha przyczynowego.. Twierdzą oni, że kwestia odpowiedzialności karnej w takim wypadku powinna dotyczyć jedynie nieprzeszkodzenia skutkowi. Przeciwnicy takiego poglądu uważają natomiast, że odpowiedzialność karna powinna następować za spowodowanie skutku.
1
2